أمّى ންގެ ތެރެޔަށް، އެއުރެންގެ ތެރެއިން رسول އަކު ފޮނުއްވީ އެކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ آية ތައް އެއުރެންގެ މައްޗަށް އެކަލޭގެފާނު ކިޔަވައިދެއްވަތެވެ. އަދި އެއުރެން طاهر ކުރައްވަތެވެ. އަދި ފޮތާއި، حكمة އެއުރެންނަށް އުނގަންނައިދެއްވަތެވެ. އޭގެކުރިން އެއުރެން ތިބީ ފާޅުވެ ބަޔާންވެގެންވާ އުރެދުމެއްގައިކަން ކަށަވަރެވެ. (2)

އެކަލާނގެއީ އެކަލާނގެ ޙިކްމަތްވަންތަކަމާއި، ރަޙްމަތްވަންތަކަމުން، ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ރަސޫލަކު ހޮއްވެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ، އެބައިމީހުންފަދައިން ލިއުއްވަން އަދި ކިއުއްވަން އެނގިވަޑައި ނުގަންނަވާ އުއްމިއްޔަ ބޭކަލެއް ކަމުގައިވާ މުޙައްމަދު ﷺ އިޚްތިޔާރުކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ ކާފިރުކާމާއި ޖާހިލުކަމުގެ މަގުފުރެދުމުން އެބައިމީހުން ނެރުއްވައި، ޤުރްއާނުގެ އާޔަތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ކިޔަވައިވިދާޅުވެ، ކާފިރުކަމާއި، ފާފަތަކުގެ ނަޖިސްކަމުން އެބައިމީހުން ޠާހިރުކުރައްވައި، ޤުރްއާނާއި ޝަރީޢަތް އެބައިމީހުންނަށް އުގަންނައިދެއްވުމަށެވެ. ﴿وَإِن كَانُوا۟ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ﴾ ރަސޫލާ ﷺ ރަސޫލުކަމާއިގެން ފޮނުއްވުމުގެ ކުރިން އެބައިމީހުން ތިބީ، އޭގެ ފަހުގައި މަގުފުރެދުމެއް ނުވާނޭ، ބަޔާންވެގެންވާ މަގުފުރެދުމެއްގައިކަން ކަށަވަރެވެ.

އަދި (އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ) އެއުރެންގެ ތެރެއިން އެހެން ބަޔެއްގެ ގާތަށްވެސްމެއެވެ. އެއުރެންނީ، އެމީހުންގެ ތެރެއަށް އަދި ނާންނަ ބަޔެކެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ، عزيز ވަންތަ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (3)

އަދި އެކަލާނގެ އެންމެ ފަހުގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ފޮނުއްވީ، އެބައިމީހުންގެ ޒަމާނުގައި ނެތް، އެބައިމީހުންގެ ފަހުން އަންނާނޭ އެހެން ބައެއްގެ ގާތަށް ވެސް މެއެވެ. އެއީ، ޤިޔާމަތާ ޖެހޭންދެން އިސްލާމްވާނޭ އެންމެންނެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، رضى الله عنه قَالَ كُنَّا جُلُوسًا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَأُنْزِلَتْ عَلَيْهِ سُورَةُ الْجُمُعَةِ ‏{‏وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ‏}‏ قَالَ قُلْتُ مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَمْ يُرَاجِعْهُ حَتَّى سَأَلَ ثَلاَثًا، وَفِينَا سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ، وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَدَهُ عَلَى سَلْمَانَ ثُمَّ قَالَ ‏"‏ لَوْ كَانَ الإِيمَانُ عِنْدَ الثُّرَيَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ ـ أَوْ رَجُلٌ ـ مِنْ هَؤُلاَءِ ‏"‏‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންމެން ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަރިހުގައި ތިއްބާ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޖުމްޢާ ސޫރަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއީ ﴿وَءَاخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا۟ بِهِمْ ۚ﴾ އެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަން ދެންނެވީމެވެ. ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އެއީ ކޮން ބައެއްތޯއެވެ؟ ފަހެ، ތިމަން ތިން ފަހަރު ސުވާލު ތަކުރާރު ކުރައްވަންދެން އެކަލޭގެފާނު އެ ސުވާލަށް ޖަވާބުނުދެއްވައެވެ. އެ ހިނދު ތިމަންމެންގެ ތެރޭގައި ސަލްމާން އަލްފާރިސީ رضي الله عنه އިންނެވިއެވެ. ދެން ރަސޫލުﷲ ﷺ އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅު ސަލްމާނު ﷺ ގެ ހަށިކޮޅުގައި އަޅުއްވާފައި ވިދާޅުވިއެވެ. އީމާންކަން ކެއްޗާ ހަމައިގައި ވީ ނަމަވެސް މިބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އެއާ ހަމައަށް ދިޔައީހެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4897) މާތް ﷲ ވަނީ އެކަން ޙަޤީޤަތަކަށް ހައްދަވާފައެވެ. ފަހެ، ޙަދީޘު ޢިލްމުވެރިންނާއި، އިސްލާމީ ޝަރީޢަތް ޙިމާޔަތްކުރެއްވި ބޭފުޅުންގެ ތެރޭގައި އަލްބުޚާރީއާއި މުސްލިމާއި، އިބްނު މާޖާ ފަދަ ޢަރަބި ނޫން ޢަޖަމީ ބޭކަލުން ވަރަށް ގިނައެވެ. އަދި ޢަރަބި ނޫން މީހުންގެ ތެރެއިން އިސްލާމްދީނަށް ވަން މީހުން ގުނައި ޢަދަދު ނުކުރެވޭހާ ގިނައެވެ.

އެއީ اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަމެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް އެކަލާނގެ އެކަން ދެއްވަތެވެ. އަދި اللَّه އީ، ބޮޑުވެގެންވާ فضل ވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. (4)

މާތް ﷲ ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން މުޙައްމަދު ﷺ އިޚްތިޔާރު ކުރެއްވުމާއި، މަތިވެރިވެގެންވާ ރިސާލަތު އުފުލުމަށް އެކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތް އިޚްތިޔާރުކުރެއްވުމީ މާތް ﷲގެ ފަޟްލުވަންތަކަމެވެ. އެކަން އެކަލާނގެ ދެއްވަނީ އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށެވެ. އެ މަތިވެރި ފަޟުލުވަންތަކަން ޙައްޤުވެގެންވަނީ ކާކަށްތޯ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. މިއާޔަތަކީ ޔަހޫދީންނަށް ދެއްވާފައިވާ ރައްދެކެވެ. އެބައިމީހުން ރަސޫލުކަމަކީ ބަނީ އިސްރާއީލަށް ޚާއްޞަ ކަމެއް ކަމުގައި ހަދައި މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ދޮގުކޮށްފައި ވާތީއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ މިވަނީ ޙަޤީގަތް އެބައިމީހުންގެ ހީއާ ޚިލާފުކަން އަންގަވާފައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަން ވަކި ބަޔަކަށް ޚާއްޞަވެގެން ނުވާކަން ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. ދެން، ތައުރާތު ދެއްވައި އެބައިމީހުން މާތްކުރެއްވުމުން، އެފޮތާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުނުކޮށް، އެފޮތުގައިވާ އެއްޗަކުން ފައިދާ ލިބިނުގަތް ޔަހޫދީންގެ ނުބައިކަމުގެ ވާހަކަ ފައްޓަވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

توراة އަށް عمل ކުރުމަށް އަންގަވާފައިވަނިކޮށް، ދެން އެއާއެއްގޮތަށް عمل ނުކުރި މީހުންގެ مثال އަކީ، ފޮތްތަކެއް އުފުލާ حمار ގެ مثال އެވެ. اللَّه ގެ آية ތައް ދޮގުކުރި މީހުންގެ مثال ގެ ހުރި ނުބައިކަމާއެވެ! އަދި އަނިޔާވެރި ބަޔަކަށް اللَّه ތެދުމަގެއް ނުދައްކަވަތެވެ. (5)

ތައުރާތު ދެއްވައި، އެއަށް ޢަމަލުކުރުން އެބައިމީހުންނަށް ޝަރުޢުކުރެއްވުމުން، އޭގައިވާ ކަންތައް ތަންފީޒުނުކޮށް، އެއާއި އެއްގޮތަށް ޢަމަލުނުކުރި ޔަހޫދީންގެ މިސާލަކީ ފައިދާހުރި ބޮޑެތި ފޮތްތަކެއް އުފުލާއިރު އެއިން ފައިދާއެއް ނުލިބޭ، އަދި ވަރުބަލިކަމާއި، ބުރައުފުލުން ނޫން އެއްޗެއް އެކަމުން ޙާޞިލުނުވާ ޙިމާރެއްގެ މިސާލެވެ. މިއީ އިލާހީ ހިދާޔަތުގެ ފައިދާ ލިބިނުގަތް މީހުންނަށް މާތް ﷲ ޖައްސަވާފައިވާ އެންމެ ވަރުގަދަ މިސާލެވެ. ﴿بِئْسَ مَثَلُ ٱلْقَوْمِ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِـَٔايَـٰتِ ٱللَّـهِ ۚ وَٱللَّـهُ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ މާތް ﷲގެ އާޔަތްތައް ދޮގުކުޅަ، (އޭގެތެރޭގައި އެންމެ ފަހުގެ ނަބިއްޔާގެ ނަބީކަމަށް ދަލީލުކުރާ ދަލީލުތައްވެސް ހިމެނޭ) މަގުފުރެދިފައިވާ ބަޔަކަށް ޖައްސަވަން ޔަހޫދީންނަށް ޖެއްސެވި މި މިސާލުގެ ނުބައިކަމާއެވެ. ފާސިޤުވެ، އަނިޔާވެރިވެ، މާތް ﷲގެ އަމުރުފުޅަށް އުރެދޭ މީހަކަށް މާތް ﷲ ހެޔޮކަމަށް ތައުފީޤު ނުދެއްވާނެއެވެ. އަދި އީމާންކަމަށް މަގުނުދައްކަވާނެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އަހަރުމެން މުސްލިމުން ކީރިތި ޤުރްއާނުގެ އާޔަތްތައް ތަންފީޒުނުކުރާތީ އަހަރުމެންނަށް ނުސީދާ ގޮތުގައި އިޝާރާތްކުރައްވާފައެވެ. މަޝްހޫރު މިސާލު ބަހުގައި ވާ ގޮތަށެވެ. إِيَّاكِ أَعْنِي وَاسْمَعِي يِا جَارَة" (އަހުރެން މި އިޝާރާތްކުރަނީ ތިބާއަށެވެ. އަދި އަވަށްޓެރިޔާއެވެ! އަޑުއަހާށެވެ.) ދެން، އެބައިމީހުންނީ މާތް ﷲއަށް ލޮބުވެތި މީހުން ކަމަށް ޔަހޫދީން ކުރާ ދަޢުވާ ދޮގުކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އޭ يهودى ވި މީހުންނޭވެ! اللَّه ގެ حضرة ގައި އެހެން މީހުން ފިޔަވައި ގާތްބަޔަކީ، ތިޔަބައިމީހުން ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރާނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން މަރުވުމަށް އެދިބަލާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނީ، ތެދުބުނާ މީހުންކަމުގައި ވާނަމައެވެ. (6)

ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އެ ޔަހޫދީންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނީ މާތް ﷲއަށް ލޮބުވެތި އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ގާތް ބަޔަކު ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ދަޢުވާކުރަނީނަމަ، ފަހެ، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން އަވަހަށް މަރުގެންނެވުމަށް އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުން އެދޭށެވެ. އެކަލާނގެ ކުއްތަންކުރައްވާފައިވާ، ވަލީންނަށް ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ މާތްކޮށް ހިތްތެވުމުގެ ގޮވައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން އަވަހަށް ގެންދެވުމަށެވެ. އެހެނީ، ތިމާއީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިއަކު ކަމުގައި ޔަޤީންވެއްޖެ މީހާ އެދޭނީ މި އަގެއް ނެތް ގޮވަތިން އަވަހަށް ސަލާމަތްވުމަށެވެ. ﴿إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ﴾ އެ ދަޢުވާގައި ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެރި ނަމައެވެ. މިއާޔަތަކީ ޔަހޫދީންގެ ބަސް ﴿نَحْنُ أَبْنَـٰٓؤُا۟ ٱللَّـهِ وَأَحِبَّـٰٓؤُهُۥ﴾ (ތިމަންމެންނީ، اللَّه ގެ ދަރިންނެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ލޯބިވެވޮޑިގެންވާ މީހުންނެވެ.) އަށާއި، އެބައިމީހުންގެ ބަސް ﴿لَن يَدْخُلَ ٱلْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا﴾ (ޔަހޫދީއަކު ކަމުގައިވާ މީހަކު މެނުވީ، ސުވަރުގެޔަކަށް ނުވަންނާނެތެވެ.) އަށް ދެއްވާފައިވާ ރައްދެކެވެ. އެބައިމީހުން ފަޟީޙަތްކުރައްވަމުން އެބައިމީހުންގެ ދޮގުވެރިކަން ހާމަކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި އެއުރެންގެ އަތްތައް އިސްކުރި ނުބައި عمل ގެ ސަބަބުން ދުވަހަކުވެސް އެއުރެން އެކަމަކަށް ނޭދޭނެތެވެ. اللَّه އީ، އަނިޔާވެރިން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (7)

އެބައިމީހުން ކޮށްފައިވާ ފާފަތަކާއި ހިންގާފައިވާ ޖަރީމާތަކުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުން ދުވަހަކުވެސް މަރުވުމަށް ނޭދޭނެއެވެ. މާތް ﷲއީ އެބައިމީހުންގެ އަނިޔާއާއި ފާފަތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއީ ޤުރްއާނުގެ ޣައިބާ ގުޅިފައިވާ މުޢުޖިޒާތްތަކުގެ ތެރެއިން މުޢުޖިޒާތެކެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް މަރުވާން އެދުމަށް ތަޙައްދީކުރައްވާފައި ވާތީއާއި، އެބައިމީހުން މަރުވާން ނޭދޭނެކަން ޔަޤީންކަމާއެކު އަންގަވާފައިވާތީއެވެ. ކަން ވީވެސް އެކަލާނގެ އެންގެވި ގޮތަށެވެ. އެބައިމީހުން މަރުވާން އެދުނުނަމަ މަރުވީހެވެ. ޞައްޙަ ޙަދީޘުގައި އައިސްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. عن ابن عباس، عن رسول الله صلى الله عليه وسلم: "لَوْ أَنَّ الْيَهُودَ تَمَنَّوْا الْمَوْتَ لَمَاتُوا، وَرَأَوْا مَقْعَدَهُمْ مِنَ النَّارِ" . (تفسير الطبري: 362/2) (ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުން އިބްނު ޢައްބާސް ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. "ޔަހޫދީން މަރުވާން އެދުނުނަމަ އެބައިމީހުން މަރުވީހެވެ. އަދި ނަރަކައިގައި އެބައިމީހުން ތިބޭނޭ ތަން އެބައިމީހުންނަށް ފެނުނީހެވެ.") (ތަފްސީރު އައްޠަބަރީ: ޙަދީޘު: 1566) މިފާޅުކަން ބޮޑު ތަޙައްދީއަށްފަހު އެހެން ދަލީލެއް ބޭނުންވޭހެއްޔެވެ؟

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެކަމަކުން ތިޔަބައިމީހުން ފިލަންދުވާ މަރު (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެ މަރު ތިޔަބައިމީހުންނާ ބައްދަލުކުރާނެކަން ކަށަވަރެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން ރައްދުކުރައްވާހުށީ، ނުފެންނަ ކަންތަކާއި، ފެންނަ ކަންތައް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެ حضرة އަށެވެ. ފަހެ، އޭރުން ތިޔަބައިމީހުން ކޮށްއުޅުނު ކަންތަކުގެ خبر ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ އަންގަވާނެތެވެ. (8)

ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެއަށް ނަފުރަތުކުރާ، އެއަށް ފިލަން ދުވާ އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ދުލުން ވިޔަސް އެއަށް އެދެން ބިރުގަންނަ މަރު އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އަންނާނެއެވެ. އެއަށް ފިލާން ދުވެގެން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވާނެ ފައިދާއެއް ނެތެވެ. އެއީ ނިމިފައިވާ ކަމެކެވެ. އެއީ ޤަޟާޤަދަރުގައި ކަނޑައެޅިފައިވާ ކަމެކެވެ. ދެން، ތިޔަބައިމީހުން އެނބުރި ދާހުށީ ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް ކަމެއް ވަންހަނާވެގެން ނުވެއެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ނުބައި ޢަމަލުތަކަށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ. ދެން، ފަރުޟު ހުކުރު ނަމާދުގެ ޙުކުމްތައް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ހުކުރުދުވަހު (ހުކުރު) ނަމާދަށް ގޮވައިލާހިނދު ފަހެ، اللَّه ހަނދުމަކުރުމަށް (އެބަހީ: خطبة އަޑުއެހުމާއި، ނަމާދަށް) ތިޔަބައިމީހުން ހިނގައިގަންނާށެވެ! އަދި ވިޔަފާރިކުރުން ހުއްޓައިލާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން ދަންނަކަމުގައިވާނަމަ، އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. (9)

ބަންގިގޮވާ މީހާ ހުކުރު ނަމާދަށް ބަންގި ގޮވާ އަޑު އިވުމުން ޚުޠުބާ އަޑުއަހައި ނަމާދުކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދާށެވެ. އަދި ގަނެވިއްކުމާއި ވިޔަފާރީގެ ހުރިހާ މުޢާމަލާތަކާއި، ހުރިހާ މަސައްކަތެއް ހުއްޓައިލާށެވެ. އަދި އާޚިރަތުގައި ފައިދާކުރަނިވި ވިޔަފާރިއަށްޓަކައި ދުނިޔޭގެ ވިޔަފާރި ހުއްޓައިލާށެވެ. ދުނިޔޭގެ ވިޔަފާރިން ލިބޭ ހުރިހާ އާމްދަނީއަކަށްވުރެ އެކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނީ ދެނެގަތުމާއި ވިސްނައިގަތުމުގެ އަހުލުވެރިން ކަމުގައި ވަނީނަމައެވެ.

ފަހެ، ނަމާދުކޮށް އަވަދިވެއްޖެހިނދު، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ބިމުގައި ފެތުރިގަންނާށެވެ! (އެބަހީ: حياة ގެ މައިދާނަށް ނުކުންނާށެވެ!) އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަމުން (ދެއްވުމަށް) އެދޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ގިނަގިނައިން اللَّه ހަނދުމަކުރާށެވެ! އެއީ ތިޔަބައިމީހުން ދިންނަވައި نصيب ލިބުމަށްޓަކައެވެ. (10)

ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުކޮށް ނިމުމުން ރިޒުޤު ހޯދުމަށާއި، ދިރިއުޅުމަށްޓަކައި މަސައްކަތްކުރުމަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޭނުންތައް ފުއްދުމަށް ބިންމަތީގައި ފެތުރިގަންނާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދެދުނިޔޭގެ ހެޔޮކަން ލިބިގަނެ، ބާއްޖަވެރިކަމާއި، ކާމިޔާބީ ލިބިގަތުމަށްޓަކައި ގިނަގިނައިން މާތް ﷲ ހަނދުމަކުރާށެވެ.

އެއުރެންނަށް ވިޔަފާރިޔެއް ނުވަތަ ކުޅިވަރެއް ފެނިއްޖެނަމަ، ކަލޭގެފާނު ކޮޅަށް ހުންނެވުމަށް ދޫކޮށްލައި، އެއުރެން އެކަންތަކާ ދިމާޔަށް ދުވެދެއެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ކުޅިވަރާއި، ވިޔަފާރިއަށްވުރެ، اللَّه ގެ حضرة ގައިވާ ދަރުމަ، ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި اللَّه އީ، رزق ދެއްވާ، އެންމެ ހެޔޮ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (11)

މިއީ ރަސޫލުﷲ ﷺ ޚުޠުބާ ދެއްވަން މިންބަރު މަތީގައި ހުންނަވަނިކޮށް އެކަލޭގެފާނު ދޫކުރައްވައި ވަޑައިގެންނެވި އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަށް ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ޢިތާބުގެ ބަސްފުޅެކެވެ. މާނައީ: އެބައިމީހުންނަށް ފައިދާހުރި ވިޔަފާރިއެއް، ނުވަތަ ދުނިޔޭގެ ހެއްލުންތެރިކަމާއި ޒިނަތްތެރިކަމާ ގުޅިފައިވާ ކަމެއްގެ ވާހަކަ އަޑުއިވޭހިނދު އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު ޚުޠުބާ ދެއްވަން މިންބަރުމަތީގައި ހުންނަވާން ދޫކޮށްފައި އެކަމަކާ ދިމާއަށް ދެއެވެ. ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ދިޙްޔާ އަލްކުލަބީ ޝާމުކަރައިން ވިޔަފާރި މުދަލާއިގެން އައެވެ. އޭރު މަދީނާގައި ބަނޑުހައިހޫނުކަމާއި ތަކެތީ އަގުބޮޑުވުން އޮތެވެ. އެ ވިޔަފާރި ޤާފިލާގައި ގޮދަނާއި، ފުށާއި، ތެލާއި، ހިކި މޭބިސްކަދުރު ފަދަ ކާބޯތަކެތި ހުށްޓެވެ. މިސްކިތުގައި ތިބި މީހުންނަށް އެކަން އެނގުމުން، އެ ރޯދިން އެބައިމީހުންނަށް ނުލިބިދާނެތީ ވިޔަފާރި ޤާފިލާއާއި ދިމާއަށް އަވަސްވެގަތެވެ. އަދި ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި މަދު ބަޔަކު މެނުވީ ނެތެވެ. عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ بَيْنَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم قَائِمٌ يَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذْ قَدِمَتْ عِيرٌ إِلَى الْمَدِينَةِ فَابْتَدَرَهَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم حَتَّى لَمْ يَبْقَ مَعَهُ إِلاَّ اثْنَا عَشَرَ رَجُلاً فِيهِمْ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ - قَالَ - وَنَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ ﴿ وَإِذَا رَأَوْا۟ تِجَـٰرَةً أَوْ لَهْوًا ٱنفَضُّوٓا۟ إِلَيْهَا﴾ (صحيح مسلم، كتاب الجمعة، باب في قوله تعالى ﴿وَإِذَا رَأَوْا۟ تِجَـٰرَةً أَوْ لَهْوًا ٱنفَضُّوٓا۟ إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمًا﴾) (ޖާބިރު ބިން ޢަބްދުﷲ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. (ހުކުރު ދުވަހު ނަބިއްޔާ ﷺ (ޚުޠުބާދެއްވަން) ތެދުވެވަޑައިގެން ހުންނަވަނިކޮށް ވިޔަފާރި ޤާފިލާއެއް މަދީނާއަށް އައެވެ. އެހިނދު ރަސޫލު ﷺ ގެ އަޞްޙާބުން އެއާ ދިމާއަށް އަވަސްވެގަތެވެ. އެކަލޭގެފާނާއެކު ބާރަ މީހުން މެނުވީ އެކަލޭގެފާނާއެކު ބާކީ ނެތުމަށް ދާންދެނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި އަބޫބަކްރު رضي الله عنه އާއި ޢުމަރު رضي الله عنه ތިއްބެވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ދެން ﴿وَإِذَا رَأَوْا۟ تِجَـٰرَةً أَوْ لَهْوًا ٱنفَضُّوٓا۟ إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمًا﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް: 863) ﴿قُلْ مَا عِندَ ٱللَّـهِ خَيْرٌ مِّنَ ٱللَّـهْوِ وَمِنَ ٱلتِّجَـٰرَةِ ۚ وَٱللَّـهُ خَيْرُ ٱلرَّٰزِقِينَ﴾ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭ އަވަސް ރިޒުޤަށްވުރެ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައިވާ ދަރުމައާއި ނިޢުމަތުގެ ހެޔޮކަން މާ ބޮޑެވެ. މާތް ﷲއީ ރިޒުޤުދެއްވާ، ބާރުވެރިވަންތަ، ގަދަފަދަވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަލްޙާފިޡު އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "މި ކަން ހިނގާފައިވަނީ، ޢީދު ނަމާދުގައި ޢަމަލުކުރާ ފަދައިން ހުކުރު ޚުޠުބާގެ ކުރިން ނަމާދުކުރި އިރުގައިކަން ދެނެގަންނަން ޖެހެއެވެ. އަބޫދާވޫދު ރިވާކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ދެ ޢީދު ދެނަމާދު ފަދައިން ހުކުރު ނަމާދު ކުރަމުން ދިޔައީ ޚުޠުބާގެ ކުރިންނެވެ. ދެން ނަމާދުގެ ކުރިއަށް ޚުޠުބާ ޖެއްސެވީއެވެ. އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ކިބައިން އެނގެން އޮތީ މިގޮތަށެވެ. އެހެންކަމުން އެބޭކަލުން ހުކުރު ނަމާދު ދޫކޮށްނުލައްވައެވެ. ޚުޠުބާ އަޑުއެއްސެވުން ދޫކޮށްލެއްވީއެވެ." (ތަފްސީރު އިބްނިކަޘީރް، ޖ:8، ޞ: 124) މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ މާތް ﷲ އެވެ.