يتيم ންނަށް (އެކުދިން تصرّف ފުދިއްޖެނަމަ) އެކުދިންގެ މުދާތައް ތިޔަބައިމީހުން ދޭށެވެ! އަދި، އޭގެތެރެއިން މޮޅުތަކެއްޗަށް ދެރަތަކެތި ބަދަލުކޮށް ނަހަދާށެވެ! އަދި، އެކުދިންގެ މުދާތައް، ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލާއެކު ބޭނުންކޮށް، ކައި ނޫޅޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެއް ކަމުގައި އެކަންތައްވިއެވެ. (2)

ޔަތީމުން ބޮޑުވެ ތަސައްރަފު ފުދުމުން އެބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ މުދާ ދޭށެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން ނަގާ ޙަރާމް މުދާ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙަލާލު މުދަލާ މަސްހުނި ނުކުރާށެވެ. އޭރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙަރާމް ތަކެތި ކެވުނީއެވެ. އެހެނީ ޔަތީމުންގެ މުދާ ކެއުމަކީ ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ.

يتيم ންނާމެދު، عدل ވެރި ނުވެވޭނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހީވެ، ބިރުގެންފިނަމަ (އެބަހީ: ތިޔަބައިމީހުންގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައިވާ يتيم އަންހެން ކުދިންނާ ކާވެނިކުރުމުގައި، عدل ވެރި ނުވެވޭނެކަމަށް ހީވާނަމަ، އެނޫން) އަންހެނުންގެ ތެރެއިން، ތިޔަބައިމީހުން ހިތްރުހޭ ބަޔަކާ ކާވެނިކުރާށެވެ! ދެމީހުނާއެވެ. ނުވަތަ ތިންމީހުނާއެވެ. ނުވަތަ ހަތަރުމީހުނާއެވެ. ފަހެ، عدل ވެރި ނުވެވޭނެކަމަށް ބިރުގެންފިނަމަ، އެކަކާއެވެ. ނުވަތަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިލްކުވެގެންވާ އަޅު އަންހެނުންނާއެވެ. އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުން އަނިޔާވެރިނުވުމާ ގާތްކަން ބޮޑެވެ. (3)

ޔަތީމު އަންހެންކުއްޖާއަށް ކައިވެނީގެ ރަން ދިނުމުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢަދުލުވެރި ނުވެވޭނެކަމުގެ ބިރު ހީވަންޏާ އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުން ދޭއް ނުވަތަ ތިނެއް ނުވަތަ ހަތަރު މީހުންނާ ކައިވެނިކުރާށެވެ. އަދި އެއަށްވުރެ އިތުރުނުކުރާށެވެ. ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا۟ فَوَٰحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَـٰنُكُمْ ۚ ذَ‌ٰلِكَ أَدْنَىٰٓ أَلَّا تَعُولُوا۟﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަނބީންގެ މެދުގައި ހަމަހަމަކަން ޤާއިމުނުކުރެވޭނެކަމަށް ބިރުހީވާނަމަ ދެން އެކަކާ ކައިވެނިކުރާށެވެ. ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޅު އަންހެނުން ބޭނުންކުރާށެވެ. މިއީ އަނިޔާވެރި ނުވުމަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތެވެ. ގިނަ އަނބީންނާ އިނުމާ ޔަތީމު އަންހެން ކުދީންނާ ހުރީ ކޮން ގުޅުމެއްހޭ ސުވާލުކުރެވިއްޖެނަމަ ޖަވާބަކީ: އުއްމުލް މުއުމިނީން ޢާއިޝާ رضي الله عنها ވަނީ މިކަން ސާފުކޮށްދެއްވައިފައެވެ. عَنْ عُرْوَةَ، أَنَّهُ سَأَلَ عَائِشَةَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى ‏{‏وَإِنْ خِفْتُمْ أَنْ لاَ تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَنْ لاَ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ لاَ تَعُولُوا‏}‏‏.‏ قَالَتْ يَا ابْنَ أُخْتِي، الْيَتِيمَةُ تَكُونُ فِي حَجْرِ وَلِيِّهَا، فَيَرْغَبُ فِي مَالِهَا وَجَمَالِهَا، يُرِيدُ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا بِأَدْنَى مِنْ سُنَّةِ صَدَاقِهَا، فَنُهُوا أَنْ يَنْكِحُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ يُقْسِطُوا لَهُنَّ فَيُكْمِلُوا الصَّدَاقَ، وَأُمِرُوا بِنِكَاحِ مَنْ سِوَاهُنَّ مِنَ النِّسَاءِ‏. (صحيح البخاري، كتاب النكاح، باب الترغيب في النكاح)‏ (ޢުރްވާގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿‏وَإِنْ خِفْتُمْ أَنْ لاَ تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَنْ لاَ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ لاَ تَعُولُوا‏﴾ ‏‏އާ ބެހޭގޮތުން އެކަލޭގެފާނު ޢާއިޝާ رضي الله عنها އަށް ސުވާލުދެންނެވިއެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ”ތިމަންކަމަނާގެ އުޚްތާގެ ދަރިކަލުންނޭވެ. ޔަތީމު އަންހެން ކުއްޖާ ހުންނާނީ އޭނާގެ ބަލަދުވެރިޔާގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައެވެ. ދެން އޭނާ އެ އަންހެންކުއްޖާގެ މުދާވެރިކަމާއި، ރިވެތިކަމަށް ޝައުޤުވެރިވެ، އެފަދަ އަންހެނުންނަށް އާއްމުކޮށް ދީއުޅޭ ރަނުގެ އެންމެ މަދުމިންވަރު ދީފައި އެކުއްޖާއާ ކައިވެނިކުރަން ބޭނުންވެދާނެއެވެ. އެހެންކަމުން، އެކުދިންނަށް ޢަދުލުވެރިވެ، ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ރަންކިޔައިގެން މެނުވީ އެކުދިންނާ ކައިވެނިކުރުން އެބައިމީހުންނަށް މަނާކުރެއްވީއެވެ. އަދި އެކުދީން ނޫން އެހެން އަންހެނުންނާ ކައިވެނިކުރުމަށް އެބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރެއްވީއެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 5064)

އަންހެނުންނަށް އެކަނބަލުންގެ ރަން، ތިޔަބައިމީހުން ހިތުންރުހުމުންދޭ ދިނުމެއްގެ ގޮތުގައި ދޭށެވެ! އޭގެތެރެއިން އެއްޗެއް އެކަނބަލުން ހިތުންރުހުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަނބުރާ ދީފިނަމަ، حلال ރަނގަޅު އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައި، ތިޔަބައިމީހުން އޭގެ ބޭނުންކުރާށެވެ! (4)

އަންހެނުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ދޭ ކައިވެނީގެ ރަން ހިތުން ރުހުމުން ދޭ އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައި ދޭށެވެ. އެމީހުންނަށް އެހީދީފައި ކަލަގޮވުމުގެ ގޮތުން ނުވަތަ ތިމާ އެމީހުންނަށް ވުރެ މަތިކަމަށް ދައްކައި ނިކަމެތިކޮށްލުމަކަށް ނޫނެވެ. އެކަނބަލުން އެރަނުގެ ތެރެއިން ބައެއް ހެޔޮ ހިތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދީފިނަމަ އެއެއްޗެއް ޙަލާލު ރަނގަޅު އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައި ހިފާށެވެ.

އަދި، ދޯދިޔާ މީހުންނަށް، (އެބަހީ: ވިޔާނުދާ خرد ކޮށް، إسراف ކޮށް އުޅޭމީހުންގެ އަތަށް) ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތުގައިވާ އެއުރެންގެ މުދާތައް ނުދޭށެވެ! އެ މުދަލަކީ، ދިރިއުޅުން ހިފަހައްޓައިދެނިވި ބާރެއްކަމުގައި اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލައްވާފައިވާ އެއްޗެކެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން އެއިން، އެއުރެންނަށް ކާންދޭށެވެ! އަދި އެއުރެންނަށް އަންނައުނު ދޭށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުން، އެއުރެންނަށް ހެޔޮބަސް ބުނާށެވެ! (5)

މުދާގެންގުޅެ އެއިން ޚަރަދު ކުރުމުގައި ރަނގަޅުނޫން ގޮތަށް ކަންތައް ކުރާކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފާހަގަކުރެވޭނަމަ، އަންހެނުންނަށާއި، ޔަތީމުންގެ ތެރެއިން އިސްރާފު ކުރާ މީހުން އަތަށް ތިޔަބައިމީހުން ދިރިއުޅުން ހެޔޮގޮތުގައި ކުރިއަށް ގެންދިއުމަށް ޒަރޫރީ އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައި މާތް ﷲ ލައްވައިފައިވާ މުދާ ނުދޭށެވެ. އެމީހުންގެ ބުއްދި ފުރިހަމަވެ ތަސައްރަފު ފުދޭންދެން އެމުދަލުން ކާންދީ އަންނައުނު ދީ ހަދާށެވެ. އަދި އެމީހުންނާ މަޑުމައިތިރިކޮށް ވާހަކަ ދައްކައި އެމީހުންގެ ހިތް ހަމަޖެހޭ ގޮތަށް މުޢާމަލާތް ކުރާށެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުން يتيم ކުދިންގެ ގޮތް ބަލާށެވެ! އެކުދިން ކާވެނި ފުރާވަރަށް ދާނދެނެވެ. ފަހެ، (މުދަލާމެދުގައި) ބުއްދި ފުރިހަމަކަން އެއުރެންގެ ކިބައިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެނިއްޖެނަމަ، އެއުރެންގެ މުދާތައް އެއުރެންނަށް ދޭށެވެ! އަދި، إسراف ގެ ގޮތުންނާއި، އެކުދިން ބޮޑެތި ވެދާނެތީ (ބިރުން) އަވަސްވެގަނެގެން، ތިޔަބައިމީހުން އެ މުދާ ނުކާށެވެ! މުއްސަންޖަކު ކަމުގައި ވެއްޖެމީހާ، عفة ތެރި ވާހުށިކަމެވެ! (އެބަހީ: އެ މުދަލުގައި ނުޖެހޭ ހުށިކަމެވެ!) އަދި، فقير އަކުކަމުގައި ވެއްޖެމީހާ، ހެޔޮ ރަނގަޅު ގޮތުގައި (އެ މުދަލުން) ކާހުށިކަމެވެ! ފަހެ، އެއުރެންގެ މުދާތައް، ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންނަށް ދޭހިނދު، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ހެކިކުރާށެވެ! حساب ބައްލަވަނިވި ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (6)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައި ތިބި ޔަތީމު ކުދީން ތަޞައްރަފު ފުދި މުކައްލަފުންނަށްވީމާ އެބައިމީހުންގެ ގޮތް ރަނގަޅަށް ބަލާށެވެ. އެބައިމީހުން ތަޞައްރަފު ފުދިފައިވާ ކަމަށް ފެންނަނަމަ އެބައިމީހުންގެ މުދާ ލަސްކުރުމެއް ނެތި އެބައިމީހުންނަށް ދޭށެވެ. ﴿وَلَا تَأْكُلُوهَآ إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُوا۟ ۚ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِٱلْمَعْرُوفِ ۚ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَٰلَهُمْ فَأَشْهِدُوا۟ عَلَيْهِمْ ۚ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِيبًا﴾ އަދި އެކުދީން ބޮޑުވުމުގެ ކުރީން، އެކުދީން ބޮޑުވެގެން މުދާ ހޯދަންވާނެއޭ ބުނެ އަވަހަށް ހުސްކޮށްލާންވެގެން އެމުދާ އިސްރާފުކޮށް ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުދީންގެ މައްޗަށް ޚަރަދުކޮށް ހުސްނުކުރާށެވެ. ބަލަދުވެރިޔާއީ މުއްސަންޖެއްނަމަ ޔަތީމު ކުއްޖާގެ މުދަލުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުނަގާށެވެ. އޭނާއީ ފަޤީރެއްނަމަ ކޮންމެހެން ބޭނުންޖެހޭ ވަރަށް ނަގާށެވެ. ނުވަތަ އޭނާގެ މަސައްކަތުގެ އުޖޫރައަށް ވާވަރަށެވެ. ޔަތީމުން ތަޞައްރަފު ފުދުމުން ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާ މުދާ ޙަވާލުކުރާއިރު އެކަމަށް ހެކިކުރާށެވެ. އެބައިމީހުން އެމުދާ ލިބުނުކަމަށް އިންކާރުކޮށްފާނެތީއެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުން ކުރާ ކަންކަން އެންމެ ރަނގަޅަށް ބައްލަވައި، އެބައިމީހުންގެ ހިސާބު އެންމެ ރަނގަޅަށް ބައްލަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައި ތިބި ޔަތީމު ކުދީން ތަޞައްރަފު ފުދި މުކައްލަފުންނަށްވީމާ އެބައިމީހުންގެ ގޮތް ރަނގަޅަށް ބަލާށެވެ. އެބައިމީހުން ތަޞައްރަފު ފުދިފައިވާ ކަމަށް ފެންނަނަމަ އެބައިމީހުންގެ މުދާ ލަސްކުރުމެއް ނެތި އެބައިމީހުންނަށް ދޭށެވެ. ﴿وَلَا تَأْكُلُوهَآ إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُوا۟ ۚ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِٱلْمَعْرُوفِ ۚ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَٰلَهُمْ فَأَشْهِدُوا۟ عَلَيْهِمْ ۚ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِيبًا﴾ އަދި އެކުދީން ބޮޑުވުމުގެ ކުރީން، އެކުދީން ބޮޑުވެގެން މުދާ ހޯދަންވާނެއޭ ބުނެ އަވަހަށް ހުސްކޮށްލާންވެގެން އެމުދާ އިސްރާފުކޮށް ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުދީންގެ މައްޗަށް ޚަރަދުކޮށް ހުސްނުކުރާށެވެ. ބަލަދުވެރިޔާއީ މުއްސަންޖެއްނަމަ ޔަތީމު ކުއްޖާގެ މުދަލުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުނަގާށެވެ. އޭނާއީ ފަޤީރެއްނަމަ ކޮންމެހެން ބޭނުންޖެހޭ ވަރަށް ނަގާށެވެ. ނުވަތަ އޭނާގެ މަސައްކަތުގެ އުޖޫރައަށް ވާވަރަށެވެ. ޔަތީމުން ތަޞައްރަފު ފުދުމުން ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާ މުދާ ޙަވާލުކުރާއިރު އެކަމަށް ހެކިކުރާށެވެ. އެބައިމީހުން އެމުދާ ލިބުނުކަމަށް އިންކާރުކޮށްފާނެތީއެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުން ކުރާ ކަންކަން އެންމެ ރަނގަޅަށް ބައްލަވައި، އެބައިމީހުންގެ ހިސާބު އެންމެ ރަނގަޅަށް ބައްލަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފިރިހެންކުދީންނަށް ވެސް، އަންހެންކުދީންނަށް ވެސް އެބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންގެ ވާރުތަ މުދަލުގައި ޙައްޤު ވެއެވެ. މުދާ ގިނަވިޔަސް ނުވަތަ މަދުވިޔަސް މާތް ﷲ ކަނޑައަޅުއްވައިފައިވާ މިންވަރަށެވެ. މިތާނގައި މިވަނީ ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި މިކަން ކޮށްއުޅުނު ގޮތް ބާޠިލުކުރައްވައިފައެވެ. އެބައިމީހުން އަންހެނުންނަށް ވާރުތަ މުދަލުން އެއްގޮތަކަށްވެސް ނުދެއެވެ. މިކަމަށް އެބައިމީހުން ދެއްކި ވާހަކައަކީ: އަހަކަށް ސަވާރުނުވާ، ހަތިޔާރު ނުއުފުލާ، ދުޝްމަނަކާ ހަނގުރާމަ ނުކުރާ ބަޔަކަށް އަހަރުމެން މުދާ ދޭނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ މާތް ﷲ އެކަން ބާޠިލުކުރައްވައި ފިރިހެނުންނެކޭ އެއްފަދައިން އަންހެނުންނަށް ވާރުތަ މުދަލުން ޙައްޤު ދެއްވީއެވެ.

(ތަރިކަ މުދާ) ބަހާތަނަށް (އެ މުދަލުން ނުވާ) ގާތްތިމާގެ މީހުންނާއި، يتيم ންނާއި، مسكين ން حاضر ވެއްޖެނަމަ، (އެ މުދާ ބެހުމުގެ ކުރިން) އެއުރެންނަށް އެއިން އެތިކޮޅެއް ދޭށެވެ! އަދި، އެއުރެންނަށް ހެޔޮބަސް ބުނާށެވެ! (8)

ވާރުތަ މުދާ ބަހާއިރު އެތަނުގައި އެމުދަލުން ނުލިބޭ ގާތްތިމާގެ މީހުންނާއި މިސްކީނުން ތިބިނަމަ، އެބައިމީހުން ހިތް ހަމަޖެއްސުމަށް ޓަކައި، އެބައިމީހުންނަށް އެމުދަލުން ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ދޭށެވެ. އަދި ރިވެތި ބަހުން އެބައިމީހުންނަށް ބުނެދޭށެވެ. މިމުދަލަކީ ކުޑަކުދީންގެ ޙައްޤެއް ކަމަށާ، މިމުދަލަށް ގޮތެއް ހެދުމުގެ ޙައްޤު ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނެތްކަމަށެވެ. މިއީ، ވާރުތަވެރީންގެ ތެރެއިން ބާލިޣުވެފައި ތިބި މީހުންނަށް ދެއްވައިފައިވާ އިޚްތިޔާރެކެވެ.

ނިކަމެތި ދަރިންކޮޅެއް އެއުރެންގެ ފަހަތަށް ދޫކުޅަނަމަ، އެކުދިންގެ މައްޗަށް ބިރުވެތިވާ ފަދައިން، އެއުރެން (اللَّه އަށް) ބިރުވެތި ވާހުށިކަމެވެ! އަދި، އެއުރެން اللَّه އަށް تقوى ވެރިވާހުށިކަމެވެ! އަދި، إنصاف ވެރި ސީދާ ބުނުމެއް އެއުރެން ބުނާހުށިކަމެވެ! (9)

އޭ ޔަތީމުންގެ މުދަލާ ޙަވާލުވެގެން ހުރި މީހާއެވެ! ތިބާގެ ދަރީން ޔަތީމުންގެ ގޮތުގައި ދޫކޮށް ތިބާ ދުނިޔެއިން ވަކިވުމަށްފަހު އެ ނިކަމެތި ދަރީންނަށް ވާނެގޮތް ހަނދާން ކުރާށެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އަނިޔާ ލިބި، އެބައިމީހުންނަށް ޓަކައި ތިބާ ދޫކޮށް ދިޔަ މުދާ ގެއްލިދާން ތިބާ އެދޭނަން ހެއްޔެވެ. އެހެންކަމުން، ތިބާގެ އަމިއްލަ ދަރީންނާމެދު ތިބާ ބިރުގަންނަ ފަދައިން، ތިބާގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައިވާ ޔަތީމުންނާ މެދުވެސް ބިރުވެތިވާށެވެ. އަދި ތިބާގެ އަމިއްލަ ދަރީންނާ ވާހަކަ ދައްކާފަދައިން އޯގާތެރިކަމާއެކު އެބައިމީހުންނާ ވެސް ވާހަކަ ދައްކާށެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، އަނިޔާވެރިކަމުގެގޮތުން يتيم ންގެ މުދާ ކައިއުޅޭ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެން ކައިއުޅޭކަން ކަށަވަރީ (ނަރަކައިގެ) އަލިފާނެވެ. އަދި، އަނދަ އަނދާ ހުންނަ ނަރަކަޔަކަށް އެއުރެން ނިކަންހުރެ ވަންނާނެތެވެ. (10)

އަނިޔާވެރި ގޮތުގައި ޔަތީމުންގެ މުދަލަށް ވެރިވެ، އެބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިން އެބައިމީހުންނަށް ދޫކޮށްފައި ދިޔަ މުދާ ކާމީހުން އެކަނީ ޙަރާމް ތަކެއްޗެވެ. ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެބައިމީހުން ވަންނަ ހުށީ އަނދައަނދައި ހުރި ނަރަކައިގެ އަލިފާނަށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރިންނާމެދު، اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަންގަވަތެވެ. އަންހެން ދެ ދަރިންގެ ބަޔާ އެއްފަދަ ބަޔެއް ފިރިހެން ދަރިޔަކަށް ވެއެވެ. އެ ދަރިންނަކީ ދޭކަށްވުރެ މަތީ عدد އެއްގެ އަންހެނުން ކަމުގައިވާނަމަ، މަރުވި މީހާ ދޫކުރި މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ ދެބައި އެކަނބަލުންނަށެވެ. އަދި، އެއީ އެންމެ އަންހެން ދަރިޔަކު ކަމުގައި ވެއްޖެނަމަ، ފަހެ، އެކަނބުލޭގެޔަށް ދެބައިކުޅަ އެއްބަޔެވެ. އަދި، މަރުވިމީހާގެ ދަރިޔަކު ހުރިނަމަ، އޭނާގެ މަންމަޔާއި، ބައްޕަޔާއި، ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ، އެ މަރުވި މީހާ ދޫކުޅަ މުދަލުގެ ހަބައިކުޅަ އެއްބަޔެވެ. ފަހެ، އޭނާޔަށް ދަރިޔަކު ނުވާނަމަ، އަދި، (ހަމައެކަނި) އޭނާގެ މަންމަޔާއި ބައްޕަޔަށް ވާރުތައަރާނަމަ، ފަހެ، އޭނާގެ މަންމަޔަށް ތިންބައިކުޅަ އެއްބަޔެވެ. (ދެންހުރި އެއްޗެއް ބައްޕަޔަށެވެ.) ފަހެ، އެ މަރުވި މީހާޔަށް أخ ންނާއި، أخت ން (އެކަކަށްވުރެ ގިނައިން) ތިބިނަމަ، ފަހެ، އޭނާގެ މަންމަޔަށް ހަބައިކުޅަ އެއްބަޔެވެ. ކުރާ وصية އެއްވާނަމަ، އެ وصية އެއް تنفيذ ކުރުމަށްފަހުގައެވެ. ނުވަތަ، ދަރަންޏެއް ވާނަމަ، އެ ދަރަންޏެއް އަދާކުރުމަށް ފަހުގައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރިންކުރެ މަންފާކުރުމުގެ ގޮތުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ގާތްކަންބޮޑީ ކޮންބަޔެއްކަން ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. (بيان ވެ ދިޔަގޮތަށް މުދާ ބެހުންއޮތީ) اللَّه ގެ حضرة ން ކަނޑައަޅުއްވައި އަންގަވާފައިވާ فرض އެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (11)

އިސްވެދިޔަ އާޔަތުގައި ކުރުކޮށް އައިސްފައި ހުރި ވާރުތަ މުދާ ބެހުމުގެ ޙުކުމްތައް މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ތަފްޞީލުކޮށްދެއްވާފައެވެ. މާނައީ: މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވައި، ޢަހުދުހިއްޕަވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރިންނަށް، އަންހެންވިޔަސް އަދި ފިރިހެންވިޔަސް، ވާރުތަ މުދާ ބެހުމުގައި ޢަދުލުވެރި ވުމަށެވެ. މަރުވެ ދިޔަ މީހާގެ ފިރިހެން ކުދީންނާއި އަންހެން ކުދީން ތިބި ނަމަ، ފިރިހެން ކުއްޖަކަށް އަންހެން ކުއްޖަކަށް ލިބޭ ވަރުގެ ދެގުނައެވެ. މަރުވެދިޔަ މީހާގެ ތިބީ ހުސް އަންހެން ކުދީންނަށް ވެފައި އެކުދީން ދޭކަށް ވުރެ ގިނަނަމަ އެކުދީންނަށް މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ ދެބައެވެ. އޭނާގެ ހުރީ އެންމެ އަންހެން ދަރިއެއްނަމަ އެ ދަރިފުޅަށް މުދަލުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. ވާރުތަ މުދަލުން އަންހެނަކަށް ދޭވަރުގެ ދެގުނަ ފިރިހެނަކަށް ދެނީ އޭނާ ކުރާންޖެހޭ ޚަރަދުތައް ގިނަވުމުންނެވެ. ކައިވެނީގެ ރަނާއި، އަނބިމީހާގެ މައްޗަށް ކުރާންޖެހޭ ޚަރަދާއި ޢާއިލާގެ ޚަރަދު މީގެ ތެރޭގައި ހިމެނެއެވެ. އަންހެނަކު މިއިން އެއްވެސް ޚަރަދެއް ކުރާކަށް ނުޖެހެއެވެ. އެހެނީ އަންހެނެއްގެ އަމިއްލަ ކަންތަކަށް ވެސް އޭނާގެ އަމިއްލަ ފައިސާ ޚަރަދު ކުރާކަށް ނުޖެހެއެވެ. ބައްޕަ ނުވަތަ ވާރުތަވެރިޔާ ނުވަތަ ފިރިމީހާ ނުވަތަ ފިރިހެން ދަރީން އަންހެންމީހާގެ ޚަރަދު ބަލަހައްޓައިދޭން ޖެހެއެވެ. ﴿وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَٰحِدٍ مِّنْهُمَا ٱلسُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِن كَانَ لَهُۥ وَلَدٌ ۚ فَإِن لَّمْ يَكُن لَّهُۥ وَلَدٌ وَوَرِثَهُۥٓ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ ٱلثُّلُثُ ۚ فَإِن كَانَ لَهُۥٓ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ ٱلسُّدُسُ ۚ﴾ މަރުވި މީހާގެ އަންހެން ވިޔަސް، ފިރިހެން ވިޔަސް ދަރިއެއް ހުރިއްޔާ، އޭނާގެ ބައްޕައާއި މަންމައާއި ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކަށް މުދަލުގެ ހަބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. މަރުވި މީހާގެ އެއްވެސް ދަރިއެއް ނެތިފައި، އޭނާގެ ބައްޕައާއި މަންމަ ފިޔަވައި އެހެން ވާރުތަވެރިއެއް ނެތިއްޔާ، މަންމައަށް ތިންބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. ބައްޕައަށް ތިންބައިކުޅަ ދެބައެވެ. އޭނާގެ ދޭއް ނުވަތަ އެއަށް ވުރެ ގިނަ އަޚުން ތިބިއްޔާ މަންމައަށް ހަބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. ﴿مِنۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِى بِهَآ أَوْ دَيْنٍ ۗ ءَابَآؤُكُمْ وَأَبْنَآؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا ۚ فَرِيضَةً مِّنَ ٱللَّهِ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ މަރުވި މީހާގެ ވާރުތަ މުދާ ﷲ އެންގެވި ގޮތަށް، ބަހާނީ އޭނާގެ ވަޞިއްޔަތެއް ވާނަމަ އެ ތަންފީޒުކޮށްފައެވެ. އަދި ބަޔަކަށް ދޭންޖެހޭ ދަރަންޏެއް ވާނަމަ އެދަރަނި ވެސް އަދާކޮށްފައެވެ. ކީރިތީ ﷲ ވާރުތަމުދާ ބަހަންވާ ގޮތް އަންގަވައި، އެއްވެސް މަޚްލޫޤަކު ބޭނުންވާ ގޮތަށް އެކަން ދޫކޮށްނުލެއްވީ، އެކަމުގެ ތެރެއަށް އަނިޔާއާއި ބޭއިންސާފު ވަދެދާނެތީއެވެ. އެކަން އިންސާނުންނަށް ދޫކޮށްލެއްވިނަމަ ގިނަ ބައެއްގެ ޙައްޤު ގެއްލުނީހެވެ. އެހެނީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރީންނާއި މައިންބަފައިންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ ފައިދާ ހުރީ ކާކުގެ ފަރާތުންކަން ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. އެކަން އަޅުތަކުންގެ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް ދޫކޮށްލާށެވެ. އިންސާނުންނަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތް އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިން ދޫކުޅަ މުދަލެއްގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައި ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އެއީ، އެކަނބަލުންނަށް ދަރިޔަކު ނުވާނަމައެވެ. ފަހެ، އެކަނބަލުންނަށް ދަރިޔަކުވާނަމަ، އެކަނބަލުން ދޫކުޅަ މުދަލެއްގެ ހަތަރުބައިކުޅަ އެއްބައި ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އެއީ، އެކަނބަލުން ކުރާ وصية އެއްވާނަމަ، އެ وصية އެއް تنفيذ ކުރުމަށްފަހު، ނުވަތަ ދަރަންޏެއް ވާނަމަ، އެ ދަރަންޏެއް އަދާކުރުމަށްފަހުގައެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަރިޔަކު ނުވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ދޫކުޅަ މުދަލެއްގެ ހަތަރުބައިކުޅަ އެއްބައި އެކަނބަލުންނަށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަރިޔަކުވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ދޫކުޅަ މުދަލެއްގެ އަށްބައިކުޅަ އެއްބައި އެކަނބަލުންނަށެވެ. އެއީ، ތިޔަބައިމީހުންކުރާ وصية އެއްވާނަމަ، އެ وصية އެއް تنفيذ ކުރުމަށްފަހު، ނުވަތަ، ދަރަންޏެއްވާނަމަ، އެ ދަރަންޏެއް އަދާކުރުމަށްފަހުގައެވެ. كلالة ގެ ގޮތުން (އެބަހީ: أصل އެއް فرع އެއްނެތި) ފިރިހެނަކު ނުވަތަ އަންހެނަކު (ކިބައިން) ވާރުތަކުރެވޭނަމަ، އަދި، އޭނާޔަށް أخ އަކު ނުވަތަ أخت އަކު ހުރިނަމަ، ފަހެ، އެއިން ކޮންމެ މީހަކަށް ހަބައިކުޅަ އެއްބަޔެވެ. ފަހެ، އެ أخ ންނާއި أخت ން އެއަށްވުރެ ގިނަނަމަ، އެއުރެންވަނީ ތިންބައިކުޅަ އެއްބައިގައި (ހަމަހަމަޔަށް) ބައިވެރިވެގެންނެވެ. އެއީ، (ވާރުތަވެރިންނަށް) ގެއްލުން ނުދޭގޮތުގައި ކުރާ وصية އެއްވާނަމަ، އެ وصية އެއް تنفيذ ކުރުމަށްފަހު، ނުވަތަ، ދަރަންޏެއްވާނަމަ، އެ ދަރަންޏެއް އަދާކުރުމަށްފަހުގައެވެ. اللَّه ގެ حضرة ން އަންގަވާފައިވާ އެންގެވުމެއްގެ ގޮތުގައެވެ. اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حليم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (12)

އޭ ފިރީންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބީން ދުނިޔެ ދޫކޮށްފައި ދާއިރު، އެކަނބަލުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ފަރާތުން ނުވަތަ އެހެން ފަރާތަކުން ވިޔަސް ކުއްޖަކު ލިބިފައި ނެތްނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަނބަލުންގެ މުދަލުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. އަދި އެކަނބަލުންގެ ދަރިޔަކު ހުރިނަމަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މުދަލުގެ ހަތަރުބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. މިގޮތަށް މުދާ ބަހާނީ ވަޞިއްޔަތެއް އޮތް ނަމަ އެ ތަންފީޒުކޮށް ދަރަނި އަދާކުރުމަށް ފަހުގައެވެ. ﴿وَلَهُنَّ ٱلرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ ۚ فَإِن كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ ٱلثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُم ۚ مِّنۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ أَوْ دَيْنٍ ۗ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ދުނިޔެ ދޫކޮފައިދާ އިރު އެއްވެސް ދަރިއަކު ނެތްނަމަ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބީންނަށް (އެކަކު ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ގިނަ ވިޔަސް) މުދަލުގެ ހަތަރު ބައިކުޅައެއްބައެވެ. ދަރިއަކު ހުރިނަމަ އަށްބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. އެއީ، ވަޞިއްޔަތް ތަންފީޒުކޮށް ދަރަނި އަދާކުރުމަށް ފަހުގައެވެ. ﴿ وَإِن كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَـٰلَةً أَوِ ٱمْرَأَةٌ وَلَهُۥٓ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَٰحِدٍ مِّنْهُمَا ٱلسُّدُسُ ۚ فَإِن كَانُوٓا۟ أَكْثَرَ مِن ذَٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَآءُ فِى ٱلثُّلُثِ ۚ مِنۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَىٰ بِهَآ أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَآرٍّ ۚ وَصِيَّةً مِّنَ ٱللَّهِ ۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ މަރުވިމީހާގެ މައިންބަފައިންވެސް އަދި ކުއްޖަކުވެސް ދުނިޔޭގައި ނެތި މުދަލުން ވާރުތަވާން ތިބީ އެއްބަނޑު އަޚުން ނުވަތަ އުޚުތުން ކަމުގައިވާނަމަ، އަޚަށް ވެސް އަދި އުޚްތަށް ވެސް މުދަލުގެ ހަބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. އެކަކަށްވުރެ ގިނަ މީހުން ނަމަ އެއެންމެންގެމެދުގައި މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ އެއްބައިގައި ހަމަހަމައަށް ބަހާނީއެވެ. މުދާ ލިބުމުގައި އެބައިމީހުންގެ ފިރިހެނުންނާއި އަންހެނުން ހަމަހަމައެވެ. މާތް ﷲ ﴿شُرَكَآءُ﴾ (ބައިވެރީން) މިހެން ވަޙީކުރައްވައިފައި ވާތީއެވެ. ބައިވެރީން ކަމުގައި ވަނީނަމަ ހަމަހަމަކަން ލާޒިމުވާނެއެވެ. އެއީ، ވަޞިއްޔަތް ތަންފީޒުކޮށް، ދަރަނި އަދާކުރުމަށް ފަހުގައެވެ. ވަޞިއްޔަތް ވާން ޖެހޭނީ ހެޔޮނިޔަތުގައި ރަނގަޅު ގޮތުގައި ކުރެވޭ ވަޞިއްޔަތަކަށެވެ. އޭގެ މަޤްޞަދަކީ ވާރުތަ މުދަލުން ވަކި މީހަކު މަޙްރޫމުކޮށްލުން ނުވަތަ އޭނާގެ ޙައްޤު އުނިކޮށްލުން ކަމުގައި ވެގެން ނުވާނެއެވެ. މީގެ މިސާލަކީ މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ އެއްބަޔަށް ވުރެ ގިނައިން ވަޞިއްޔަތް ކުރުމެވެ. މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތްވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ އަމުރާއި ޚިލާފުވާ މީހާގެ ޢުޤޫބާތް އެކަލާނގެ އަވަސް ނުކުރައްވައެވެ.

އެއީ، اللَّه ކަނޑައަޅުއްވައި އަންގަވާފައިވާ އިންތަކެވެ. اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް ކިޔަމަންތެރިވާ މީހާ، އެތާނގެ ދަށުން ފެންއާރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުންނަ ސުވަރުގެތަކަށް ވައްދަވާނެތެވެ. އެތާނގައި، އެއުރެން ދެމިތިބެނިވި ގޮތުގައެވެ. ބޮޑުވެގެންވާ نصيب ލިބުމަކީ އެއީއެވެ. (13)

﴿تِلْكވާރުތަ މުދަލާ ބެހޭގޮތުން މިބަޔާންކުރެވުނު ޙުކުމްތަކަކީ މާތް ﷲގެ ޙައްދުތަކެވެ. އެ ފަހަނައަޅައި ގޮސްގެން ނުވާނެއެވެ. މާތް ﷲއާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަމުރަށް ކިޔަމަންވާ މީހާ އާޚިރަތް ދުވަހު އެތާނގެ ބަގީޗާތަކުގެ ދަށުން ފެން އާރުތައް ދެމޭ ސުވަރުގެއަށް ވައްދަވާނެއެވެ. ނިމުމެއް ނެތް ގޮތުގައެވެ. ބޮޑުވެގެންވާ ކާމިޔާބީއަކީ މިއީއެވެ.

އަދި، اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް އުރެދި، އެކަލާނގެ ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އިންތައް ފަހަނަޅައިދާމީހަކު، ނަރަކަޔަށް ވައްދަވާނެތެވެ. އެތާނގައި އެމީހަކު ދެމިހުންނަނިވި ގޮތުގައެވެ. އަދި، އެމީހަކަށް އިހާނަތްތެރިކަން ދެނިވި عذاب ހުށްޓެވެ. (14)

އަދި، اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް އުރެދި، އެކަލާނގެ ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އިންތައް ފަހަނަޅައިދާމީހަކު، ނަރަކަޔަށް ވައްދަވާނެތެވެ. އެތާނގައި އެމީހަކު ދެމިހުންނަނިވި ގޮތުގައެވެ. އަދި، އެމީހަކަށް އިހާނަތްތެރިކަން ދެނިވި عذاب ހުށްޓެވެ. (14)

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަންހެނުންކުރެ ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފަ ގެނެސްގަންނަ މީހުންނާމެދު، (އެބަހީ: ޒިނޭކުރާ މީހުންނާމެދު) ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ހަތަރު ހެކިން، އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ހެކިކުރާށެވެ! ފަހެ، އެއުރެން ހެކިދީފިނަމަ، މަރު، އެކަނބަލުން އަތުލައިފުމަށް ދާނދެން (އެބަހީ: މަރުވެއްޖައުމަށް ދާނދެން) ނުވަތަ، އެކަނބަލުންނަށް اللَّه މަގެއް ދައްކަވައިފުމަށް ދާނދެން، ގޭގޭގައި އެކަނބަލުން ބަންދުކުރާށެވެ! (އިތުރު ބަޔާނެއް: މަގެއް ދެއްކެވުމޭ އޮތްބަސްފުޅުގެ مراد އަކީ، އެކަނބަލުންނަށް ދޭނެ عقوبات އެއް ކަނޑައަޅުއްވައި އެންގެވުމެވެ. އެކަންއޮތީ سورة النور ގެ ދެވަނަ آية ން އަންގަވާފައެވެ.) (15)

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެއް ކަމުގައިވާ ޒިނޭ ކުރާ މީހުން އެކަން ކުރިކަމަށް މުސްލިމް ފިރިހެނުންގެ ތެރެއިން ހެކިދޭ މިނިވަން ޢަދުލުވެރި ހަތަރު މީހުން ހޯދާށެވެ. ހެކީންގެ ހެކިބަހުން އެކަނބަލުންގެ ޖަރީމާ ސާބިތުވެއްޖެ ނަމަ، މަރުގެ މަލާއިކަތާ އެކަނބަލުންގެ ފުރާނަ ހިއްޕަވާންދެން ނުވަތަ މާތް ﷲ އެކަނބަލުންނާ މެދު ޙުކުމެއް ބާވައިލައްވައި، އެހެން ގޮތެއް ދައްކަވާންދެން އެކަނބަލުން ގޭގައި ބަންދުކޮށްފައި ބައިތިއްބާށެވެ. މިއީ އިސްލާމްދީނުގެ ކުރީކޮޅުގެ ޙުކުމެކެވެ. ފަހުން ސޫރަތުއްނޫރް ގައި އައިސްފައިވާ ﴿ٱلزَّانِيَةُ وَٱلزَّانِى فَٱجْلِدُوا۟ كُلَّ وَٰحِدٍ مِّنْهُمَا مِا۟ئَةَ جَلْدَةٍ ۖ﴾ (ޒިނޭކުރާ ފިރިހެނާ އާއި ޒިނޭކުރާ އަންހެނާ، މިދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހެއްގެ ގައިގާ ސަތޭކަ އެތިފަހަރުން ޙައްދު ޖަހާށެވެ.) ގެޙުކުމުން މިޙުކުމް ވަނީ މަންސޫޚުވެފައެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން فاحش ކަންތައް ގެނެސްގަންނަ ދެމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން އަދަބުދޭށެވެ! ފަހެ، އެދެމީހުން توبة ވެ، އަދި، އެއުރެންގެ عمل إصلاح ކޮށްފިނަމަ، އެ ދެމީހުންގެ ކިބައިން ދުރުވެގަންނާށެވެ! (އެބަހީ: އަދަބުދިނުން ހުއްޓައިލާށެވެ!) ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން توبة قبول ކުރައްވާ رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (16)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ބިކުރުވެރީންގެ ތެރެއިން ޒިނޭގެ ފާޙިޝް ޢަމަލަށް އަރައިގަންނަ ދެމީހުންނަށް ނަސޭހަތްދީ، ހަރުކަށި ޢިބާރާތުން ނުރުހުން ފާޅުކޮށް، ތަޅައި އަދަބު ދޭށެވެ. އެދެމީހުން ފާޙިޝް ޢަމަލު ދޫކޮށް ތައުބާވެ އިޞްލާޙުވެއްޖެނަމަ އެދެމީހުންނަށް އަދަބު ދިނުން ހުއްޓައިލާށެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ އީ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ތައުބާ ގިނަގިނައިން ޤަބޫލުކުރައްވާ، ރަޙީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

توبة ލެއްވުން اللَّه ގެ حضرة ން އޮތްކަން ކަށަވަރީ، ނޭނގިތިބުމާއެކު ނުބައިކަންތައްކޮށް، ދެން، އެކަންތައް ކުރުމާ ގާތުގައި (ލަސްނުކޮށް) توبة ވެ އުޅޭމީހުންނަށެވެ. ފަހެ، اللَّه، އެއުރެންގެ މައްޗަށް توبة ލައްވަތެވެ. އަދި، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (17)

މާތް ﷲ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރައްވާނެކަން ކަށަވަރީ، ނޭނގި ތިބެ ފާފައަށް އަރައިގަތުމަށްފަހު، ކުރެވުނު ކުށް އިޙްސާސްވެ، އެކަމާދެރަވެ، އަވަހަށް ތައުބާވާ މީހުންގެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތައުބާ މާތް ﷲ ޤަބޫލުކުރައްވާނެއެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ ކަންކަން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، އަދި ނިންމެވުންތަކުގައި އެންމެ ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި، ނުބައިކަންތައް ކޮށްކޮށް ތިއްބާ އެއިންމީހެއްގެ ގާތަށް މަރު އައިސް حاضر ވެއްޖެނަމަ، އެހިނދު ތިމަން މިހާރު توبة ވެއްޖައީމޭ ބުނާ މީހުންނާއި، كافر ން ކަމުގައި ތިބެ މަރުވާ މީހުންނަކަށް توبة ލެއްވުމެއްނެތެވެ. އެއުރެންނަށްޓަކައި ވޭންދެނިވި عذاب ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ. (18)

ބޮޑެތި ފާފައިގެ ތެރެއަށް ޣަރަޤުވެ، ﷲ ޙަރާމްކުރެއްވި ކަންކަމަށް އަރައިގަނެ، އެ ގޮތުގައި ދެމިތިބެ، މަރަށް ހާޒިރުވުމުން ތައުބާވާމީހުންގެ ތައުބާ މާތް ﷲ ޤަބޫލުނުކުރައްވާނެއެވެ. އެތައުބާއަކީ ޢަޛާބު ފެނުމުން ތައުބާވާމީހެއްގެ ތައުބާއެވެ. ﴿وَلَا ٱلَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ ۚ أُو۟لَـٰٓئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ އަދި މަރަށް ޙާޒިރުވުމުން ތައުބާވާ ކާފިރުންގެ ތައުބާވެސް މާތް ﷲ ޤަބޫލުނުކުރައްވާނެއެވެ. މިދެބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ ނަރަކައިގެ ވޭން ދެނިވި ޢަޛާބު ތައްޔާރުކުރައްވައިފައެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނުރުހުމުގައި އަންހެނުން ވާރުތަކޮށް ގަތުމަކީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް حلال ވެގެންވާ ކަމެއްނޫނެވެ. އަދި، ފާޅުވެގެންހުރި ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެއް އެކަނބަލުން ގެނެސްގަންނަ ކަމުގައިވަންޏާ މެނުވީ އެކަނބަލުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ދީފައިވާ ތަކެތީގެ ތެރެއިން ބަޔެއް އަތުލައިގަތުމަށްޓަކައި އެކަނބަލުންނަށް ދަތިނުކުރާށެވެ! އަދި، ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނާއެކު އުޅޭށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ ނުރުހުންތެރި ވެއްޖެނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ބައެއްފަހަރަށް ތިޔަބައިމީހުން އެއްޗަކަށް ނުރުހުން ވެދާނެއެވެ. އަދި، އެ އެއްޗެއްގައި اللَّه ގިނަވެގެންވާ ހެޔޮކަން ލައްވައިފާނެތެވެ. (19)

އަންހެނުންނަކީ ވާރުތަ މުދަލާ އެކު ވާރުތަކުރެވޭ މުދާގަނޑެއް ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން ނަހަދާށެވެ. އަދި ފިރީން މަރުވެ ހުވަފަތްވާ އަންހެނުން ވާރުތައިން ލިބުނު ކަމަށް ހަދައި، ތިޔަބައިމީހުންނާ ކައިވެނިކުރުމަށް އެކަނބަލުންނަށް މަޖުބޫރު ނުކުރާށެވެ. އަދި އެކަނބަލުން އެހެން މީހުންނާ އިނުން މަނާކުރުމާއި، އެކަނބަލުންނަށް ލިބޭ ކައިވެނީގެ ރަނުން ބައެއް ހޯދުމުގެ ބޭނުމުގައި އެކަނބަލުންނަށް ދަތިކުރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަވެގެން ނުވެއެވެ. ފިރިމީހާގެ ނުރުހުމުގައި ގަދަކަމުން އޭނާއާ ވަކިވާން އުޅޭ އަންހެނަކު ފިޔަވައެވެ. އެފަދަ އަންހެނަކަށް ދީފައިވާ ރަނުން ބައެއް ފިރިމީހާއަށް ނެގިދާނެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ފިރިހެނަކު މަރުވެއްޖެނަމަ، އޭނާގެ އެންމެ ތިމާގެ މީހާ އައިސް އޭނާގެ ހެދުން، އެ މަރުވިމީހާގެ އަންހެނުންގެ ގައިމަތީގައި އަޅައެވެ. އަދި އޭނާ މީސްތަކުންނާ މުޅީން އެކަހެރިކޮށްލައެވެ. އޭނާއަކީ ރީތި އަންހެނެއްނަމަ އޭނާއާ ކައިވެނި ކުރެއެވެ. އަދި އެނާ އެއީ ސިފަ ހުތުރު މީހެއްނަމަ އޭނާ މަރުވާންދެން ހައްޔަރުކޮށްފައި ބައިންދައެވެ. އެއަންހެނާ މަރުވުމުން އެއަންހެނާގެ މުދާ އޭނައަށް ވާރުތަ ވާނެތީއެވެ. އަދި އޭނާ ބޭނުންވެއްޖެ ހިނދެއްގައި އެއަންހެންމީހާ އެހެން މީހަކާ ކައިވެނިކޮށްދީފައި ކައިވެނީގެ ރަން އަތުލައެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ ވަނީ މުއުމިނުންނަށް އެކަން ޙަރާމްކުރައްވައިފައެވެ. ﴿وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّـهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވައިފައިވާ ފަދައިން ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނާ މުޢާމަލާތް ކުރާށެވެ. ރިވެތި ބަހުން ވާހަކަ ދައްކައި، ހެޔޮ ގޮތުގައި ބަހާއި ޢަމަލުން މުޢާމަލާތްކޮށް ހަދާށެވެ. މޫނުމަތީގައި ނުޖަހާށެވެ. ހުތުރު އެއްޗެތި ނުކިޔާށެވެ. އެކަހެރި ކުރިޔަސް ގެއިން ނުނެރޭށެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ބަޔާންކޮށްދެއްވައިފައިވާ ފަދައިންނެވެ. އެކަނބަލުންނާ އެކު އުޅޭން ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހުނަސް، އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ކެތްކުރާށެވެ. އަދި ހެޔޮގޮތުގައި މުޢާމަލާތް ކުރުމުގައި ދެމިތިބޭށެވެ. އަދި ވަރިނުކުރާށެވެ. ރުޅިވެރިކަން ލޯތްބަށް ބަދަލުވުމަކީވެސް އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. އަދި އެކަނބަލުންގެ ފަރާތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ލޮލުގެ ފިނިކަންކަމުގައިވާ ދަރީން ލިބުމީވެސް ވެދާނެ ކަމެކެވެ. މިތާނގައި މިވަނީ ނުރުހުމާއެކުވެސް އަނބިމީހާ ހިފަހައްޓައިގެން ހުރެއްޖެ ނަމަ މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން ލިބިދާނެ މަތިވެރި ފަޟްލަކަށް ފިރީން ދަހިވެތި ކުރައްވައިފައެވެ. އަންހެނުންނަށް މާތް ﷲގެ އޯގާވެރިކަމުގެ ބޮޑުކަމާއެވެ! ފިރީންނަށް އަންގަވައިފައި އެވަނީ އަނބީން ދޫކޮށްލުމުގައި އަވަސްވެގަނެގެން ކަންކަން ނުނިންމުމަށެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ހެޔޮގޮތް ލައްވައިފައި ވަނީ ކޮންތާކު ކަމެއް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން އެއް އަނތްބެއްގެ ޖާގަޔަށް އެހެން އަނތްބަކު ބަދަލުކުރަން އެދޭނަމަ، (އެބަހީ: އެކަކު ވަރިކޮށްފައި އަނެކަކާ އިންނަން قصد ކޮށްފިނަމަ) އަދި، އެ އަނތްބަށް (ރަނުގެ ގޮތުން) ކިތަންމެ ގިނަ މުދާތަކެއް ދީފައިވިޔަސް އޭގެތެރެއިން އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުން އަތުނުލާ ހުށިކަމެވެ. باطل ގޮތުގައި، އަދި، ފާޅުވެގެންވާ ފާފައެއް ކުރުމުގެ ގޮތުގައި، ތިޔަބައިމީހުން އެތަކެތި އަތުލަނީހެއްޔެވެ؟ (20)

ތިޔަބައިމީހުން ވަރިކުރި އަތްނބެއްގެ ބަދަލުގައި އެހެން މީހަކާ އިންނާން ބޭނުންވެއްޖެ ހިނދު، ތިޔަބައިމީހުން އެއިން އަތްނބަކަށް ޤިންޠާރެއްގެ މުދާ ކައިވެނީގެ ރަނުގެ ގޮތުގައި ދީފައި ހުއްޓަސް، އެ ރަނުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުން ނުނަގާށެވެ. އެހެނީ، އެއީ ވަރިވި އަންހެންމީހާގެ ފުރިހަމަ މިލްކެކެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އަނިޔާވެރިވެ ބާޠިލުގޮތުގައި އެނަގާނީ ހެއްޔެވެ؟ އަންހެނުންނަށް ލިބިފައިވާ ކައިވެނީގެ ރަނަށް އަތްގަދަކުރާން އުޅޭތީ އެކަމާ ޙައިރާންވާން ޖެހޭކަން އަންގައިދޭ ސުވާލެކެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން އެތަކެތި އަތުލަނީ ކޮންފަދަޔަކުން ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކުވަނީ އަނެއްބަޔަކާއެކު އެއްދާންކޮށްފައެވެ. އަދި، އެކަނބަލުންވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ގަދަވެގެންވާ عهد ހިފާފައެވެ. (21)

ތިޔަބައިމީހުން އެކަކު އަނެކަކާއެކު އެކަހެރިވެ، އުފާލިބިގަނެފައިވާއިރު ތިޔަބައިމީހުން ރަނުގެ ގޮތުގައި ދިން އެއްޗެއް ނެގޭނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އިބްނު ޢައްބާސް ވިދާޅުވިއެވެ. މިއާޔަތުގައި إفاضة ގެ މާނައަކީ ޖިމާޢުވުމެވެ. މާތް ﷲއީ ލަދުވެތިވެވޮޑިގަންނަވާ ކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ސަރީހަ ބަހުގެ ބަދަލުގައި މާނަ ދޭހަވާ އެހެން ލަފުޒެއް ބޭނުންކުރެއްވީއެވެ. އެކަނބަލުން ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަހުދެއް ހިފާފައެވެ. އެއީ ކައިވެނީގެ ޝަރުޢީ ޢަޤުދެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺމިކަމަށް އިޝާރާތްކުރައްވައި ޙައްޖަތުލްވަދާޢުގައި ޙަދީޘުކުރައްވާފައި ވެއެވެ. "اتَّقُوا اللَّهَ فِي النِّسَاءِ فَإِنَّكُمْ أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانِ اللَّهِ وَاسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكَلِمَةِ اللَّهِ" – (صحيح مسلم، كتاب الحج، باب حجة النبي صلى الله عليه وسلم) (އަންހެނުންގެ ކަންކަމުގައި މާތް ﷲ އަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުން އަނބީންނަށް ހެދީ މާތް ﷲ ގެ އަމާނާތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންގެ ކުރިމަތިފަރާތް ޙަލާލުކުރީ އެކަލާނގެ ކަލިމަފުޅުންނެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު:1218)

އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަފައިން ކާވެނިކުޅަ އަންހެނަކާ، ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނި ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އިސްވެދިޔަތާނގައި މެނުވީއެވެ. (އެބަހީ: ޖާހިލީ ޒަމާނުގައި ހިނގާދިޔަ ކަންތައްވަނީ عفو ކުރައްވާފައެވެ.) ހަމަކަށަވަރުން، އެކަމަކީ، ހުތުރުކަންބޮޑު ފާފައެއް ކަމުގައްޔާއި، އަދި، ނުރުއްސަވާ ކަމެއްކަމުގައިވިއެވެ. އަދި އެއީ، ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ މަގެކެވެ. (22)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަފައިން މަރުވުމުން، އެބައިމީހުންގެ ހުވަފަތް އަނބީންނާ ތިޔަބައިމީހުން ކައިވެނިނުކުރާށެވެ. ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި އިސްވެ ގޮސްފައިވާ ކަމެއް މެނުވީއެވެ. އެކަމުގެ ފާފަ މާތް ﷲ ފުއްސަވައި ދެއްވައިފިއެވެ. އިސްލާމްދީނަކީ ކުރީގެ ހުރިހާ ފާފަތަކެއް ފޮހެލާ ދީނަކަށް ވާތީއެވެ. ބަފައިންގެ އަނބީންނާ އިނުމަކީ ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ. އެދުން ފުއްދުމަށްޓަކައި މިކަމުގެ ބޭނުން ހިފުކީ ހުތުރުކަން ބޮޑު ޢަމަލެކެވެ. އެހެނީ ތިމާގެ ބައްޕަ ދުނިޔެ ދޫކުރުމަށް ފަހު އޭނާގެ އަނބިމީހާގެ ބޭނުން ހިފުމަކީ ބުއްދިވެރިއަކު ޤަބޫލު ކުރާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އޭނާއަކީ މަންމަގެ މަޤާމުގައި ހުރި މީހަކަށް ވާތީއެވެ. ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ފިރިހެނަކު މަރުވެއްޖެ ނަމަ އޭނާގެ ހުވަފަތް އަނބިމީހާގެ އެންމެ ބޮޑު ޙައްޤުވެރިއަކީ އޭނާގެ ފިރިހެން ދަރިފުޅެވެ. އެއަންހެންމީހާ އަކީ އެދަރިފުޅުގެ މަންމަ ކަމުގައި ނުވަނީނަމަ، އޭނާ ބޭނުމިއްޔާ އޭނާއާ އިންނަނީއެވެ. ނުވަތަ އެހެން މީހަކާ ކައިވެނިކޮށްދީފައި ކައިވެނީގެ ރަން ނަގަނީއެވެ. މިގޮތުން، އަބޫ ޤައިސް ބްނު އަލްއަސްލަތު މަރުވުމުން އޭނާގެ ދަރިފުޅު ބައްޕަގެ އަނބިމީހާއާ އިންނާން ބޭނުންވިއެވެ. އެހިނދު އެއަންހެންމީހާ އެދަރިފުޅަށް ބުންޏެވެ. އަހަރެން ކަލޭ ބަލަނީ ދަރިއެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ރަސޫލުﷲﷺގެ އަރިހަށް ގޮސް މިކަމާ ބެހޭގޮތުން އޮޅުންފިލުވައިގެން ނޫނީ އަހަރެން ތިޔަކަން ޤަބޫލުނުކުރާނަމެވެ. ދެން އޭނާ އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް އައިސް އެކަމާ ސުވާލުދެންނެވުމުން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

-

ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންނާއި، އަންހެން ދަރިންނާއި، أخت ންނާއި، ބަފައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައިންނާއި، މައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައިންނާއި، أخ ގެ އަންހެން ދަރިންނާއި، أخت ގެ އަންހެން ދަރިންނާއި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިރުދިން މައިންނާއި، ކިރުބުއިމުގެ ގޮތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ أخت ންނާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިންގެ މައިންނާއި، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންގެ ގާތުގައި ރޭކޮށްފައިވާ އަނބިންގެ ފަރާތުން އައިސް ތިޔަބައިމީހުންގެ އުނގުގައިވާ، (އެބަހީ: ބެލުމުގެ ދަށުގައިވާ) ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭއި އަންހެން ދަރީންނާއި ފިރިހެންދަރީންގެ އަންހެން ދަރީންވެސް ހިމެނެއެވެ. އުޚްތުންގެ ތެރޭގައި އެއްބަނޑުއެއްބަފާ އުޚްތުންނާއި، އެއްބަފާ އުޚްތުންނާއި، އެއްބަނޑު އުޚްތުންވެސް ހިމެނެއެވެ. ބަފައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައިންގެ ތެރޭގައި ބައްޕަގެ އުޚްތުންނާއި، ކާފަގެ އުޚްތުން ހިމެނެއެވެ. މައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައިންގެ ތެރޭގައި މަންމަގެ އުޚްތުންނާއި، މާމަގެ އުޚްތުން ހިމެނެއެވެ. އަޚުންނާއި އުޚްތުންގެ ދަރިންގެ ތެރޭގައި އެދަރީންގެ ދަރީންވެސް ހިމެނެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ބަޔާން މިކުރައްވަނީ ކިރުގެ ގޮތުން ކައިވެނި ޙަރާމްވާ މީހުންނެވެ. ﴿وَأُمَّهَـٰتُكُمُ ٱلَّـٰتِىٓ أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَٰتُكُم مِّنَ ٱلرَّضَـٰعَةِ﴾ މާނައީ: އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިރުދޭ ކިރުމައިންވެސް ޙަރާމްވާނެއެވެ. އެއީ ކުއްޖާއަށް ދެއަހަރު ފުރުމުގެ ކުރިން ކިރުދިން މައިންނެވެ. އަދި އެކުއްޖާއާއެކު ކިރު ބުއި އެއްކިރުގެ ގޮތުން އުޚްތުންވެސް ޙަރާމްވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވައިފައި ވަނީ ކިރުގެ ގޮތުން ޙަރާމްވަނީ ކިރުދިން މައިންނާއި އެއްކިރު އުޚްތުން އެކަނި ކަމުގައެވެ. އެހެން ނަމަވެސް، ނަސަބެކޭ އެއްފަދައިން، ކިރުގެ ގޮތުން ކައިވެނި ޙަރާމްވާ ހަތް ފަރާތެއް ޙަދީޘުން ސާބިތުވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީއާއި މުސްލިމް ރިވާކުރައްވައިފައި ވެއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "‏ يَحْرُمُ مِنَ الرَّضَاعِ مَا يَحْرُمُ مِنَ النَّسَبِ ‏"‏‏.‏ - (صحيح البخاري، كتاب الشهادات، باب الشهَادة على الأنساب وَالرَّضَاع الْمُسْتفِيض وَالْمَوْتِ القديم) (ނަސަބުގެ ގޮތުން ޙަރާމްވާ ހުރިހާ ކަމެއް ކިރުބުއިމުން ޙަރާމްވާނެއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 2645) ދެން މާތް ﷲ ބަޔާން މިކުރައްވަނީ ކައިވެނީގެ ގޮތުން ކައިވެނި ޙަރާމް މީހުންނެވެ. ﴿وَأُمَّهَـٰتُ نِسَآئِكُمْ وَرَبَـٰٓئِبُكُمُ ٱلَّـٰتِى فِى حُجُورِكُم مِّن نِّسَآئِكُمُ ٱلَّـٰتِى دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا۟ دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَـٰٓئِلُ أَبْنَآئِكُمُ ٱلَّذِينَ مِنْ أَصْلَـٰبِكُمْ﴾ މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބީންގެ މައިންނާއި، (އަންހެން ދަރީންނާ ކައިވެނި ކުރާ ހިސާބުން އެމީހުންގެ މައިން ޙަރާމްވާނެއެވެ.) ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބީންނަށް އެހެން ފިރިހެނެއްގެ ފަރާތުން ލިބިފައިވާ އަންހެން ދަރީންނާއި، (ދޮން ދަރީން) ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްވާނެއެވެ. ދޮންދަރީން ޙަރާމްވަނީ އެދަރީންގެ މައިންނާއި އެއްދާންކުރުމުންނެވެ. އެއްދާންކުރުމުގެ ކުރީން ކައިވެނި ރޫޅިއްޖެނަމަ، ދޮންދަރީންނާއި އިނުން ހުއްދަވާނެއެވެ. މިކަމުގައި އޮންނަ ޤަވާޢިދަކީ "އަންހެންދަރީންނާ ކައިވެނި ކުރުމުން މައިން ޙަރާމްވާނެއެވެ. މައިންނާ އެއްދާންކުރުމުން އަންހެން ދަރީން ޙަރާމްވާނެއެވެ." އެއީ މާތް ﷲ ﴿ٱلَّـٰتِى دَخَلْتُم بِهِنَّ﴾ މިހެން ވަޙީކުރައްވައިފައި ވާތީއެވެ. އަޞްލު ދަރީން (ދަރީންކަމަށް ބަލައިގެންފައިވާ އަޞްލު ނޫން ދަރީން ނުހިމެނޭ) ގެ އަނބީންވެސް ޙަރާމްވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީ ކުރައްވަނީ ﴿ٱلَّذِينَ مِنْ أَصْلَـٰبِكُمْ﴾ (ތިޔަބައިމީހުންގެ ބުރަކަށިން ތިޔަބައިމީހުން އުފަންކުޅަ) އެވެ. ﴿وَأَن تَجْمَعُوا۟ بَيْنَ ٱلْأُخْتَيْنِ﴾ ދެ އުޚްތުންނާ އެއްފަހަރާ ކައިވެނިކޮށްގެން އުޅުންވެސް ޙަރާމެވެ. އަންހެނަކާއި އޭނާގެ ބޮޑު ދައިތައާ އެކީގައި ކައިވެނިކޮށްގެން އުޅުންވެސް ޙަދީޘުން ވަނީ ޙަރާމްކުރައްވައިފައެވެ. މުސްލިމް ރިވާކުރައްވައިފައި ވެއެވެ. " نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَنْ يَجْمَعَ الرَّجُلُ بَيْنَ الْمَرْأَةِ وَعَمَّتِهَا وَبَيْنَ الْمَرْأَةِ وَخَالَتِهَا " – (صحيح مسلم، كتاب النكاح، باب تحْرِيم الجمع بيْن المرْأَة وعمّتها أو خالتهَا فِي النّكَاح) (ފިރިހެނަކު އަންހެނަކާ އޭނާގެ ބަފައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައާ، ނުވަތަ މައިފުށުގެ ބޮޑުދައިތައާ އެކީގައި ކައިވެނިކޮށްގެން އުޅުން ނަބިއްޔާ ވަނީ މަނާކުރައްވައިފައެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 1408) ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި އެބައިމީހުން ދެއުޚްތުންނާ އެއްފަހަރާ އިނދެ އުޅުނެވެ. އެހެންވެ މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا﴾ ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރެވުނު ކަމެއް ފިޔަވައެވެ. ފަހެ މާތް ﷲ އެކަންތައް މާފުކުރައްވައިފިއެވެ. އެކަލާނގެއީ ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިލްކުވެގެންވާ އަޅު އަންހެނުން ފިޔަވައި، އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ކާވެނީގެ ރައްކާތެރިކަން ލިބި (މީހުންނާ އިނދެގެން) ތިބި އަންހެނުންވެސް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް حرام ކުރެއްވިއެވެ. (އެއީ) اللَّه ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކަނޑައަޅުއްވައި ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތެވެ. ކާވެނީގެ ރައްކާތެރިކަން ލިބޭގޮތުގައި، އަދި، ޒިނޭނުކުރާ ގޮތުގައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލުން ކާވެނީގެ ރަން ދީގެން، އެނޫން އަންހެނުންނާ އިނުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަކުރެއްވިއެވެ. ފަހެ، އެކަނބަލުންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނިކޮށް އެކަމުގެ އުފާ ތިޔަބައިމީހުން އެބަޔެއްގެ ކިބައިން ލިބިގަތް ބަޔަކަށް ރަނުގެ ގޮތުގައި އެކަނބަލުންނަށް ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އުޖޫރަ ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނަށް ދޭށެވެ! ރަން ކަނޑައެޅުމަށްފަހު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދެފަރާތް ރުހި އެއްބަސްވީ ގޮތަކާމެދު، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (24)

އަދި އަންހެނުންގެ ތެރެއިން މީހުންނާ އިނދެގެން ތިބި އަންހެނުންނާއި ކައިވެނިކުރުންވެސް ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކުރައްވާފައެވެ. ހަނގުރާމައެއްގައި އަސީރުކޮށްގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޅުންނަށްވާ މީހުން ފިޔަވައެވެ. ޙައިޟަކުން ޠާހިރުވުމަށް ފަހު އެމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙަލާލުވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ އިސްވެދިޔަ އާޔަތްތަކުގައި އައިސްފައިވާ ގާތްތިމާގެ މީހުން ޙަރާމްކުރައްވައި، އެގޮތަށް ޢަމަލުކުރުން ފަރުޟެއް ކަމުގައި ލައްވައިފައެވެ. އަދި އެމީހުން ފިޔަވައި އެހެން އަންހެނުން ކައިވެނީގެ ރަންދިނުމަށް ފަހު ޞައްޙަ ޝަރުޢީ ކައިވެންޏަކުން ކައިވެނި ކުރުން ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަކުރައްވާފައެވެ. ޢިއްފަތްތެރީންގެ ގޮތުގައެވެ. އަދި ޒިނޭނުކުރާ ގޮތުގައެވެ. މި އާޔަތުގައި ޒިނޭއަށް ބޭނުންކުރައްވާފައި މިވަނީ سفاح އެވެ. މިބަހުގެ މާނައަކީ އޮހޮރުމެވެ. މިބަސް ޒިނޭއަށް ބޭނުންކުރެވުނީ ޒިނޭކުރާ މީހާގެ ހަމައެކަނި މަޤްޞަދަކީ މަނި އޮހޮރައި އޭނާގެ ޝަހުވާނީ އެދުން ފުއްދުންކަމުގައި ވާތީއެވެ. استمتاع އަކީ އުފާ ލިބިގަތުމެވެ. އެއީ، ޝަރުޢީ ކައިވެންޏަކަށް ފަހު އަންހެނާގެ ފަރާތުން އުފާ ލިބިގަތުމެވެ. ޝީޢީ ރާފިޟާ ޖަމާޢަތުން މާނަކުރާ ގޮތަށް މުތުޢާ ކައިވެންޏެއް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުން ވަނީ މުތުޢާ ހުއްދަކޮށްފައެވެ. (މުތުޢާ ކައިވެންޏަކީ ދެފަރާތް އެއްބަސްވާ ވަކި މުއްދަތަކަށް އެކަކު އަނެކެއްގެ ފަރާތުން އުފާލިބިގަންނަން ކުރާ ކައިވެންޏެކެވެ.) މިއީ ޙަދީޘުތަކުން ކަނޑައެޅިގެން ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާ ކަމެކެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ވަނީ މިކަން ޙަރާމްކަން ދެ މުނާސަބަތެއްގައި ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އެއީ ޚައިބަރު ފަތަޙަކުރެއްވި ދުވަހާއި، މައްކާ ފަތަޙަކުރެއްވި ދުވަހެވެ. އާލު ބައިތުގެ އިމާމެއް ކަމުގައިވާ ޖަޢުފަރު އައްޞާދިޤުގެ އަރިހުގައި މުތުޢާ ކައިވެންޏާ ބެހޭ ގޮތުން ސުވާލުދެންނެވުނު ހިނދު ވިދާޅުވިއެވެ. އެއީ ހަމަ ޒިނޭއެވެ. މިކަމަށް ދަލީލުކުރާ އެހެން ދަލީލަކީ، އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ކައިވެނި ޙަރާމް އަންހެނުން ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ފަހު، ރަން ކިޔައި، ދާއިމީ ގޮތެއްގައި އެކުގައި އުޅުމަށް ކައިވެނި ކުރުން ހުއްދަ އަންހެނުންގެ ވާހަކަ މާތް ﷲ ގެންނަވާފައި ވުމެވެ. މުތުޢާ ކައިވެންޏަކީ ކަނޑައެޅޭ ވަކި މުއްދަތަކަށް ކުރެވޭ ކައިވެންޏެކެވެ. މައްސަރަކަށް ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ގިނަ ދުވަހަށެވެ. އެބައިމީހުން ބުނާ ގޮތުން ދުވަހަކަށް ނުވަތަ ގަޑިއަކަށްވެސް ހުއްދައެވެ. މިއީ އަހްލުއްސުންނާގެ އިޖްމާޢުން ބާޠިލުކަމެކެވެ. އެހެންކަމުން މިއާޔަތުގެ މާނައަކީ: ޝަރުޢީ ޞައްޙަ ކައިވެންޏަކަށް ފަހު ތިޔަބައިމީހުން އަނބިންނާ އެއްދާންކޮށް އެކަނބަލުންގެ ފަރާތުން އުފާލިބިގަންނަނީނަމަ، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރައްވާފައިވާ ކައިވެނީގެ ރަން އެކަނބަލުންނަށް ދޭށެވެ. އަދި އެކަނބަލުންގެ ރުހުމާއެކު، ތިޔަބައިމީހުން ދޭން ޖެހޭ ރަނުން ބައެއް އުނިކުރުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. މާތް ﷲ އީ އަޅުތަކުންނަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ، އެކަލާނގެ ޙުކުމްތައް ކަނޑައެޅުއްވުމުގައި އެންމެ ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

إيمان ވެގެންތިބި މިނިވަން އަންހެނުންނާ ކާވެނިކުރުމަށް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އަތްމަތި ތަނަވަސްކަމުގެ ގޮތުން ކުޅަދާނަނުވި މީހާ، ތިޔަބައިމީހުންގެ إيمان ވެގެންތިބި އަންހެންކުދިންކުރެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިލްކުވެގެންވާ އަޅުއަންހެނުންގެ ތެރެއިން މީހުންނާ، ކާވެނިކުރުން ހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ إيمان ކަން ހުރިގޮތް اللَّه ދެނެވޮޑިގަތުން ބޮޑެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްބަޔަކުވަނީ އަނެއްބަޔެއްގެ ތެރެއިންނެވެ. (އެބަހީ: دين ގެ ގޮތުން ތިޔަބައިމީހުންނެކޭ، އެ އަޅުއަންހެނުންނެކޭ އެއްގޮތެވެ.) ފަހެ، އެކަނބަލުންގެ ސާހިބުންގެ إذن އާއެކު، އެކަނބަލުންނާ ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނިކުރާށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންގެ ރަން، ހިތްހެޔޮކަމާއެކު ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނަށް ދޭށެވެ! ކާވެނީގެ ރައްކާތެރިކަންލިބި، އެކަނބަލުން عفة ތެރިވެގެންވާ ގޮތުގައެވެ. ޒިނޭކުރާ ގޮތުގައެއް ނޫނެވެ. އަދި، ވަންހަނާގޮތުގައި ޒިނޭކުރާ އެކުވެރިން ގެންގުޅޭ ގޮތުގައެއްވެސް ނޫނެވެ. ފަހެ، އެކަނބަލުން ކާވެނިކުރުމަށްފަހު، ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފަޔެއް ގެނެސްގެންފިނަމަ، (އެބަހީ: ޒިނޭކޮށްފިނަމަ) މިނިވަން އަންހެނުންގެ މައްޗަށް އޮތް އަދަބުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައި އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ހުށްޓެވެ. އެކަން، (އެބަހީ: އަޅުއަންހެނުންނާ ކާވެނިކުރުން) އޮތީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ޒިނޭކުރެވިދާނެކަމަށް ބިރުގެންފި މީހަކަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކެތްތެރިވުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަންބޮޑެވެ. اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (25)

إيمان ވެގެންތިބި މިނިވަން އަންހެނުންނާ ކާވެނިކުރުމަށް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އަތްމަތި ތަނަވަސްކަމުގެ ގޮތުން ކުޅަދާނަނުވި މީހާ، ތިޔަބައިމީހުންގެ إيمان ވެގެންތިބި އަންހެންކުދިންކުރެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިލްކުވެގެންވާ އަޅުއަންހެނުންގެ ތެރެއިން މީހުންނާ، ކާވެނިކުރުން ހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ إيمان ކަން ހުރިގޮތް اللَّه ދެނެވޮޑިގަތުން ބޮޑެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްބަޔަކުވަނީ އަނެއްބަޔެއްގެ ތެރެއިންނެވެ. (އެބަހީ: دين ގެ ގޮތުން ތިޔަބައިމީހުންނެކޭ، އެ އަޅުއަންހެނުންނެކޭ އެއްގޮތެވެ.) ފަހެ، އެކަނބަލުންގެ ސާހިބުންގެ إذن އާއެކު، އެކަނބަލުންނާ ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނިކުރާށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންގެ ރަން، ހިތްހެޔޮކަމާއެކު ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނަށް ދޭށެވެ! ކާވެނީގެ ރައްކާތެރިކަންލިބި، އެކަނބަލުން عفة ތެރިވެގެންވާ ގޮތުގައެވެ. ޒިނޭކުރާ ގޮތުގައެއް ނޫނެވެ. އަދި، ވަންހަނާގޮތުގައި ޒިނޭކުރާ އެކުވެރިން ގެންގުޅޭ ގޮތުގައެއްވެސް ނޫނެވެ. ފަހެ، އެކަނބަލުން ކާވެނިކުރުމަށްފަހު، ހުތުރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފާފަޔެއް ގެނެސްގެންފިނަމަ، (އެބަހީ: ޒިނޭކޮށްފިނަމަ) މިނިވަން އަންހެނުންގެ މައްޗަށް އޮތް އަދަބުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައި އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ހުށްޓެވެ. އެކަން، (އެބަހީ: އަޅުއަންހެނުންނާ ކާވެނިކުރުން) އޮތީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ޒިނޭކުރެވިދާނެކަމަށް ބިރުގެންފި މީހަކަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކެތްތެރިވުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަންބޮޑެވެ. اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (25)

اللَّه އިރާދަކުރައްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް (مصلحة ހުރިގޮތް) بيان ކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިން އުޅުނު (ރަނގަޅު) މީހުންގެ މަގުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގުދެއްކެވުމަށެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް توبة ލެއްވުމަށެވެ. اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (26)

މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ބާވައިލައްވާފައިވާ ޙުކުމްތަކުން، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފޮރުވިފައިވާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަޞްލަޙަތު ހުރިގޮތާއި، ތިޔަބަމީހުންގެ ދީނުގައި ހުރި ރަނގަޅުކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހާމަކޮށް ދެއްވުމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނަބީބޭކަލުންނާއި ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި އިޤްތިދާ ވުމަށްޓަކައި އެބޭކަލުންގެ ގޮތްތައް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަސްކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތައުބާވުމުގެ ތައުފީޤުދެއްވުމަށެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ ޙާލު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، ޙުކުމްތައް ކަނޑައެޅުއްވުމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި، اللَّه އިރާދަކުރައްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް توبة ލެއްވުމަށެވެ. އަދި، އަމިއްލަ އެދުންތަކަށް تبع ވާ މީހުން އެދެނީ (حق ގެ މަގު ފިޔަވައި باطل ގެ މަގަށް) ބޮޑުވެގެންވާ ލެނބުމަކުން ތިޔަބައިމީހުން ލެނބިގަތުމަށެވެ. (27)

މާތް ﷲ އިރާދަކުރައްވަނީ ކުށްފާފަތަކުން ތިޔަބައިމީހުން ޠާހިރުކުރެއްވުމަށެވެ. ހަވާނަފްސަށާއި، ނަފްސުގެ އެދުންތަކަށް ތަބަޢަވާ ފާސިޤުންނާއި، އުރެދުންތެރިން ބޭނުންވަނީ ތިޔަބައިމީހުން ﷲ އަށް ބިރުވެތިވުން ދޫކޮށް އުރެދުމަށް، އަދި އީމާންކަން ދޫކޮށް މަގުފުރެދުމަށް އެނބުރުމަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަކީވެސް އެބައިމީހުންފަދަ ބަޔަކަށް ހެދުމަށްޓަކައެވެ.

اللَّه އިރާދަކުރައްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލުއިކޮށް ދެއްވުމަށެވެ. އަދި، އިންސާނާ ހައްދަވާފައިވަނީ، (އެދުންތަކުގެ ކުރިމަތީގައި) ނިކަމެތިވެގެންވާ މީހެއް ކަމުގައެވެ. (28)

މާތް ﷲ އިރާދަކުރައްވަނީ ދީނުގެ ޙުކުމްތަކުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ލުއިކުރެއްވުމަށެވެ. އެހެންވެ، އެކަލާނގެ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުން އުފުލަން ޖެހޭ ބުރަތައް ލުއިކޮށްދެއްވާފައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްވަންތަކަމާއި ފަޟްލުވަންތަކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ވަނީ މެދުމިނުގެ، މާތް ދީންކަމުގައިވާ އިސްލާމްދީނުގެ މަގުގައި ލައްވަވާފައެވެ. އެއީ، ތިޔަބައިމީހުންނަކީ ބަލިކަށި، ނިކަމެތި ބަޔަކަށް ވާތީއެވެ. އަދި އިންސާނާގެ ޠަބީޢަތަކީ ނަފްސު އެދޭ ކަންކަމާއި ދުރުގައި ކެތް ނުކުރެވުން ކަމުގައި ވާތީއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! باطل ގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދާތައް ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ނުކާށެވެ! އެހެނެއްކަމަކު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ދެފަރާތުގެ ރުހުމުގެ މައްޗަށް އޮންނަ ވިޔަފާރިޔަކަށްވުން މެނުވީއެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ نفس ތައް ތިޔަބައިމީހުން قتل ނުކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (29)

ތިޔަބައިމީހުން ރިބާއާއި، ޖުވާއާއި، ވައްކަމާއި، ފޭރުން ފަދަ ގޮތްތައް ބޭނުންކޮށްގެން އަނެކުންގެ މުދާ ޙަރާމް ގޮތުގައި ނުކާށެވެ. ވިއްކާ ފަރާތާއި، ގަންނަ ފަރާތް ރުހި އެއްބަސްވެގެން ރިވެތި، ޝަރުޢީ ގޮތުގައި ކުރެވޭ ވިޔަފާރިއެއް މެނުވީއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ލޭ ނުއޮހޮރުވާހުށިކަމެވެ. އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ލޭ އޮހޮރުވުން އަމިއްލަ ނަފްސު ޤަތުލުކުރުމުގެ ގޮތުގައި ސިފަކުރައްވާފައި ވަނީ، މުއުމިނުންނަކީ އެއް ނަފްސެއްފަދަ ބަޔަކަށް ވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން، އޭގެ ތެރެއިން އެކަކަށް ވެވޭ އަނިޔާއަކީ އަމިއްލަ ނަފްސަށް ވެވޭ އަނިޔާއެކެވެ. މިއާޔަތުގައި އަމިއްލައަށް މަރުވުމާއި، އަމިއްލަ ނަފްސު ހަލާކުގެ ތެރެއަށް އެއްލާލުން ހިމެނެއެވެ. މިގޮތަށް މިކަން ކަނޑައަޅުއްވާފައި ވަނީ އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްފުޅު ބޮޑުކަމުންނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ރިބާއާއި، ޖުވާއާއި، ވައްކަމާއި، ފޭރުން ފަދަ ގޮތްތައް ބޭނުންކޮށްގެން އަނެކުންގެ މުދާ ޙަރާމް ގޮތުގައި ނުކާށެވެ. ވިއްކާ ފަރާތާއި، ގަންނަ ފަރާތް ރުހި އެއްބަސްވެގެން ރިވެތި، ޝަރުޢީ ގޮތުގައި ކުރެވޭ ވިޔަފާރިއެއް މެނުވީއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ލޭ ނުއޮހޮރުވާހުށިކަމެވެ. އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ލޭ އޮހޮރުވުން އަމިއްލަ ނަފްސު ޤަތުލުކުރުމުގެ ގޮތުގައި ސިފަކުރައްވާފައި ވަނީ، މުއުމިނުންނަކީ އެއް ނަފްސެއްފަދަ ބަޔަކަށް ވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން، އޭގެ ތެރެއިން އެކަކަށް ވެވޭ އަނިޔާއަކީ އަމިއްލަ ނަފްސަށް ވެވޭ އަނިޔާއެކެވެ. މިއާޔަތުގައި އަމިއްލައަށް މަރުވުމާއި، އަމިއްލަ ނަފްސު ހަލާކުގެ ތެރެއަށް އެއްލާލުން ހިމެނެއެވެ. މިގޮތަށް މިކަން ކަނޑައަޅުއްވާފައި ވަނީ އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްފުޅު ބޮޑުކަމުންނެވެ.

އަނިޔާވެރިވެ، މީހުންމެރުން އެއީ ހުއްދަކަމެއް ކަމުގައި ދެކޭ ޙާލު މާތް ﷲ ނަހީކުރެއްވި ކަންތައް ކޮށް، ޙަރާމް ގޮތުގައި މުދާ ކާ މީހާ، ނަރަކައިގެ ބޮޑުވެގެންވާ ގަދަފަދަ އަލިފާނަށް ވައްދަވައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭނާ އަންދަވާހުށީމެވެ. މިފަދައިން ޢަޛާބު ދެއްވުމަކީ މާތް ﷲ އަށް ނުހަނު ފަސޭހަ ކަމެކެވެ. އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމާ ކުރިމަތިލެވޭނެ އެއްވެސް ބާރެއް ނުވާތީއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަންކަން ނަހީކުރައްވާފައިވާ ބޮޑެތި ފާފަތަކުން ތިޔަބައިމީހުން ދުރުހެލިވެ ތިބޭނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުދިކުދި ފާފަތައް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފުއްސަވާ ހުށީމެވެ. އަދި، މާތްވެގެންވާ ތަނަކަށް، (އެބަހީ: ސުވަރުގެޔަށް) ތިމަންރަސްކަލާނގެ، ތިޔަބައިމީހުން ވައްދަވާހުށީމެވެ. (31)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަހީކުރެވިފައިވާ ބޮޑެތި ފާފަތަކާ ތިޔަބައިމީހުން ދުރުހެލިވާނަމަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުށްތަކާއި، ކުދި ފާފަތައް ފުއްސަވައިދެއްވާހުށީމެވެ. އަދި އުފާވެރިކަމުގެ ސުވަރުގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެތަނުގައި ވަނީ އެއްވެސް ލޮލަކަށް ފެނިފައި ނުވާ، އެއްވެސް ކަންފަތަކަށް އަޑުއިވިފައި ނުވާ، އަދި އިންސާނެއްގެ ހިތަށްވެސް އަރާފައި ނުވާ ކަންކަމެވެ. ރަސޫލު ބޭކަލުންގެ ސާހިބާ މުޙައްމަދު ﷺ ވަނީ ބޮޑެތި ފާފަތައް ބަޔާންކޮށް ދެއްވާފައެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏"‏اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ‏"‏‏.‏ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا هُنَّ قَالَ ‏"‏ الشِّرْكُ بِاللَّهِ، وَالسِّحْرُ، وَقَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ، وَأَكْلُ الرِّبَا، وَأَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ، وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ، وَقَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ الْغَافِلاَتِ"‏‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب الحدود، باب رمي المحصنات) و (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب بيان الكبائر وأكبرها) އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މީސްތަކުން ހަލާކުގެ ތެރެއަށް ވައްޓާލާ ހަތްކަމާ ތިޔަބައިމީހުން ދުރުހެލިވާށެވެ." އަޞްހާބުބޭކަލުން ދެންނެވިއެވެ. " އެ ހަތް ކަމަކީ ކޮބައިތޯއެވެ؟" އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”މާތް ﷲއަށް ޝިރުކުކުރުމާއި، ސިޙުރު ހެދުމާއި، މާތް ﷲ ޙުރުމަތްތެރިކުރައްވާފައިވާ ނަފްސު ޙައްޤު ގޮތުގައި ނޫން ގޮތަކަށް މެރުމާއި، ރިބާކެއުމާއި، ޔަތީމުންގެ މުދާ ކެއުމާއި، ހަނގުރާމައިގައި ދެ ލަޝްކަރު ބައްދަލުކުރާ ވަގުތު ހަނގުރާމައިގެ މައިދާން ދޫކޮށް ފިލުމާއި، ފާފަތަކުން ދުރުހެލިވެ ތިބޭ ޢިއްފަތްތެރި މުއުމިން އަންހެނުންގެ މައްޗަށް ޒިނޭގެ ތުހުމަތުކޮށް ޤަޛުފުކުރުމެވެ." (ޞަޙީޙު އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 6857) އަދި (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 89)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔެއްގެ މައްޗަށް އަނެއްބަޔަކު މާތްކުރައްވައި، މޮޅުކުރެއްވި ކަންތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ނޭދޭށެވެ! ފިރިހެނުންނަށްވެސް، އެއުރެން ހޯދި ކަމެއްގެ ޖަޒާ ވެއެވެ. އަދި، އަންހެނުންނަށްވެސް، އެކަނބަލުން ހޯދި ކަމެއްގެ ޖަޒާ ވެއެވެ. އަދި، اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަމުގެ ތެރެއިން، (ދެއްވުމަށް) ތިޔަބައިމީހުން އެދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ކޮންމެކަމެއްމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (32)

މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޙަސަދަވެރިވުން ނަހީކުރައްވާފައެވެ. މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކަށް މާތް ﷲ ގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ދެއްވާފައިވާ މަތީ ދަރަޖައާއި، މުދަލާއި، ދަރީންގެ ނިޢުމަތް ލިބިގަތުމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނެއް ބަޔަކު ނޭދޭށެވެ. އެހެނީ، ރިޒްޤު ބައްސަވާފައިވަނީ ޙިކްމަތްތެރިކަމާ، ތަދްބީރުކުރެއްވުމާ އެކުގައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲ ގެ ފަޟްލުވަންތަކަމަށް އެދި އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވާށެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވައި، ރިޒްޤު ތަނަވަސްކޮށް ދެއްވާނެއެވެ. އެހެނީ، އެކަލާނގެއީ ދީލަތިވަންތަ، ގިނަގިނައިން ދެއްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ عَبْدِ اللهِ قَالَ‏:‏ "إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَسَمَ بَيْنَكُمْ أَخْلاَقَكُمْ، كَمَا قَسَمَ بَيْنَكُمْ أَرْزَاقَكُمْ" (كتاب الأدب المفرد، حديث: 275) (ޢަބްދުﷲ ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. "ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ރިޒުޤު ބެއްސެވި ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި އަޚްލާޤުވެސް ބައްސަވާފައެވެ." (އަލްއަދަބުލްމުފްރަދް، ޙަދީޘު: 275) މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ސަބަބަކީ ބައެއް އަންހެންކަނބަލުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ. "ފިރިހެނުން ހަނގުރާމަކުރާއިރު، އަހަރުމެންނަކަށް ހަނގުރާމަ ނުކުރެވެއެވެ. އަހަރުމެންނަށް ވާރުތަ މުދަލުން ލިބެނީ ދެބައިކުޅަ އެއްބައެވެ." އެހިނދު މާތް ﷲ ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ މިއާޔަތް ނިންމަވާފައި ވަނީ ﴿إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ (ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲއީ ހުރިހައި ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.) މިބަސްފުޅުންނެވެ. އެއީ، އިންސާނުންގެ ތެރެއިން އެއްބައެއްގެ މައްޗަށް އަނެއް ބަޔަކު މާތްކުރައްވާފައި ވަނީ އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ޙާލު، ޙިކްމަތްތެރިކަމާ، ތަދުބީރުކުރެއްވުމާ އެކު ކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ.

މައިންބަފައިންނާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުން ދޫކޮށްފައިވާ މުދަލުން ވާރުތަވެގެން ލިބޭނެ ބަޔަކު، ކޮންމެ މީހަކަށްމެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ލެއްވީމެވެ. އަދި، މުދަލުން ވާރުތަވުމަށް ތިޔަބައިމީހުން عهد ވެ، އެއްބަސްވެފައިވާ މީހުންނަށް އެއުރެންގެ ބައި، ތިޔަބައިމީހުން ދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ކޮންމެ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ހެކިވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (33)

މައިންބަފައިންނާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުން ދޫކޮށްފައިދާ ވާރުތަ މުދަލުން ލިބޭނޭ ބަޔަކު ކޮންމެ މީހަކަށްވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ލެއްވެވީމެވެ. އަދި ވާރުތަ މުދަލުން ބައެއް ދީ ނަޞްރު ދިނުމަށް ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ތިޔަބައި މީހުން އެއްބަސްވެފައިވާ މީހުންނަށް އެމުދަލުން ޙައްޤުވާ ބައި ދޭށެވެ. މިއީ އިސްލާމްދީނުގެ ކުރީކޮޅުގައި އޮތް ޙުކުމެވެ. ފަހުން މި ޙުކުމް ވަނީ މާތް ﷲ ގެ ވަޙީ ބަސްފުޅު ﴿وَأُولُو الأَرحامِ بَعضُهُم أَولى بِبَعضٍ في كِتابِ اللَّـهِ﴾ (އަދި ﷲގެ ފޮތުގައި ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި ގާތްތިމާގެ މީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް (ވާރުތަކުރުން) އައުލާކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ.) އިން ބާޠިލުވެފައެވެ. އެބަހީ، ވާރުތަ މުދަލުން ލިބުން އެންމެ ޙައްޤުކަން ބޮޑީ ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށެވެ.

ފިރިހެނުންނަކީ، އަންހެނުންގެ މައްޗަށް ރައްކާތެރިވެ ބެލެހެއްޓުމުގައި قائم ވެގެންތިބޭ ބަޔެކެވެ. (އެއީ) އެއުރެންގެ އެއްބަޔެއްގެ މައްޗަށް އަނެއްބަޔަކު اللَّه މާތްކުރައްވައި، އިތުރުކުރައްވާފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މުދަލުން ހޭދަކޮށްފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، ހެޔޮލަފާ އަންހެނުންނަކީ، ކިޔަމަންތެރި އަންހެނުންނެވެ. ރައްކާތެރިކުރުމަށް اللَّه އެންގެވި ކަންތައް، ސިއްރުގައިވެސް، ރައްކާތެރިކުރާ އަންހެނުންނެވެ. އެކަނބަލުން ނުކިޔަމަންތެރިވެދާނެކަމަށް، ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަންނަނަމަ، ފަހެ، އެކަނބަލުންނަށް نصيحة ދޭށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންނާއެކު އެއްދާންކުރުން ދޫކޮށްލާށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންގެ ގައިގައި (ހާނީއްކަ ނުވާގޮތުން) ޖަހާށެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަނބަލުން ކިޔަމަންވެއްޖެނަމަ، އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް (އަނިޔާވެރި) މަގަކަށް ނޭދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، އެންމެ މަތިވެރި، އެންމެ ބޮޑު ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (34)

ފިރިހެނުންނަކީ، އަންހެނުންގެ މައްޗަށް ރައްކާތެރިވެ ބެލެހެއްޓުމުގައި قائم ވެގެންތިބޭ ބަޔެކެވެ. (އެއީ) އެއުރެންގެ އެއްބަޔެއްގެ މައްޗަށް އަނެއްބަޔަކު اللَّه މާތްކުރައްވައި، އިތުރުކުރައްވާފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މުދަލުން ހޭދަކޮށްފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، ހެޔޮލަފާ އަންހެނުންނަކީ، ކިޔަމަންތެރި އަންހެނުންނެވެ. ރައްކާތެރިކުރުމަށް اللَّه އެންގެވި ކަންތައް، ސިއްރުގައިވެސް، ރައްކާތެރިކުރާ އަންހެނުންނެވެ. އެކަނބަލުން ނުކިޔަމަންތެރިވެދާނެކަމަށް، ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަންނަނަމަ، ފަހެ، އެކަނބަލުންނަށް نصيحة ދޭށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންނާއެކު އެއްދާންކުރުން ދޫކޮށްލާށެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންގެ ގައިގައި (ހާނީއްކަ ނުވާގޮތުން) ޖަހާށެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަނބަލުން ކިޔަމަންވެއްޖެނަމަ، އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް (އަނިޔާވެރި) މަގަކަށް ނޭދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، އެންމެ މަތިވެރި، އެންމެ ބޮޑު ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (34)

އެދެމީހުންގެ ދެމެދުގައި ދެކޮޅުވެރިކަމެއް އުފެދި، އެކަމާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގެންފިނަމަ، އޭނާގެ أهل ވެރިންގެ ތެރެއިން ނިޔާވެރިޔަކާއި، އެކަނބުލޭގެ أهل ވެރިންގެ ތެރެއިން ނިޔާވެރިޔަކު ތިޔަބައިމީހުން ފޮނުވާށެވެ! صلح ކުރުމަށް އެދެމީހުން قصد ކުރާނަމަ، اللَّه، އެ ދެމީހުން صلح ކުރައްވައި، އެއްބަސް ކުރައްވައިފާނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ خبير ވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (35)

ދެމަފިރިންގެ މެދުގައި ދެކޮޅުވެރިކަން ދިގުލައިގެން ހިނގައިދާނެ ކަމުގެ ބިރު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހީވާނަމަ، ފިރިމީހާގެ ޢާއިލާއިން ޢަދުލުވެރި ނިޔާވެރިއަކާއި އަނބިމީހާގެ ޢާއިލާއިން ޢަދުލުވެރި ނިޔާވެރިއަކު އެދެމީހުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަ ކުރުމަށް ފޮނުވާށެވެ. ޚާއްޞަކޮށް ގާތްތިމާގެ މީހުން ފޮނުވަން އަންގަވާފައި ވަނީ، ކަންކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ބޮޑަށް އެނގި، ޞުލްޙަކުރުމަށް ބޮޑަށް އެދޭނީ އެމީހުން ކަމުގައި ވާތީއެވެ. ނިޔަތް ސާފު ނަމަ މާތް ﷲ ދެމަފިރިން ޞުލްޙަވެރިވުމުގެ ތައުފީޤު ދެއްވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ވަކިވުމުގެ ވާހަކަ ގެންނަވާފައި ނުވަނީ، އެއީ ޢާއިލާގެ ބިންގާ ހަލާކުވުމުގެ ސަބަބަކަށް ވުމުން މާތް ﷲ އެކަމަށް ނުރުއްސަވާތީއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه އަށް އަޅުކަންކުރާށެވެ! އަދި، އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް شريك ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އަދި، މައިންބަފައިންނަށާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި، يتيم ންނަށާއި، مسكين ންނަށާއި، ގާތް އަވަށްޓެރިޔާއަށާއި، ދުރު އަވަށްޓެރިޔާއަށާއި، ކައިރި އެކުވެރިޔާއަށާއި، ދަތުރުވެރިޔާއަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިލްކުވެގެންވާ އަޅުންނަށް ހެޔޮކޮށް ހިތާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމާގެ މޮޅުކަން ތިމާޔަށްފެނި، ބޮޑާވެގެން އުޅޭ މީހަކުކަމުގައި ވެއްޖެ މީހަކުދެކެ، اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. (36)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވާ މާތް ﷲ އަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާށެވެ. އަދި ކުރާ އަޅުކަން ހަމައެކަނި އެކަލާނގެ އަށް ޚާއްޞަކުރާށެވެ. އެކަލާނގެއާއެކު ބުދު ފަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަން ނުކުރާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެއާއެކު އެއްވެސް އެއްޗެއް ޝަރީކުނުކުރާށެވެ. އަދި މައިންބަފައިންނަށް ހެޔޮކޮށް ހިތުމާއި، މާތްކޮށް ހިތުމުގެ ގޮތުން އެބައިމީހުންނަށް އިޙްސާންތެރިވާށެވެ. އަދި ޢާއްމުކޮށް ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި، ޚާއްޞަކޮށް މައިންބަފައިން ވަކިވެ ގޮސްފައިވާ ޔަތީމުންނަށާއި، ފަޤީރުކަމުގެ ސަބަބުން ކުރެވޭނެ އެއްވެސް ކަމެއް ނެތިފައި ތިބި މިސްކީނުންނަށާއި، ގާތްތިމާގެ ކަމުގެ ގުޅުން އޮތް އަވައްޓެރިން (އަވަށްޓެރިން؟)ނަށާއި، އެފަދަ ގުޅުމެއް ނެތް ދުރުހިލޭ އަވައްޓެރިން (އަވަށްޓެރިން؟)ނަށާއި، ދަތުރުގެ ބައިވެރިން ނުވަތަ ވިޔަފާރި ކުންފުނީގެ ބައިވެރިންނަށާއި، އަތްމަތި ހުސްވެގެން ދަތުރު ހުއްޓާލަން ޖެހިފައިވާ ދަތުރުވެރިންނަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައިވާ އަޅުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކޮށް ހިތާށެވެ. އަމިއްލަ ނަފްސުގެ މައްޗަށް ފަޚުރުވެރިވެ، އެހެން މީހުންނަށް ވުރެ ތިމާ މާ މޮޅުކަމަށް ދެކި، ބޮޑާވާ މީހުން ދެކެ މާތް ﷲ ލޯބިވެވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާ މީހުންގެ ސިފަތައް ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ.

އެއުރެންނީ، ދަހިވެތިވާ މީހުންނެވެ. އަދި، ދަހިވެތިވުމަށް މީސްތަކުންނަށް أمر ކުރާ މީހުންނެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލާނގެ فضل ވަންތަކަމުގެ ތެރެއިން އެބަޔަކަށް ދެއްވާފައިވާ ތަކެއްޗާއި ކަންތައް ވަންހަނާކުރާ މީހުންނެވެ. كافر ންނަށްޓަކައި، އިހާނަތްތެރި عذاب ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައްޔާރު ކުރެއްވީމެވެ. (37)

އެބައިމީހުންނީ މުދަލުން ހޭދަނުކޮށް ދަހިވެތިވާ މީހުންނެވެ. އަދި ދަހިވެތިވެ، ހޭދަކުރުން ހުއްޓާލުމަށް އަނެކުންނަށް އަމުރުކުރާ މީހުންނެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ފޮތް ތައުރާތުގައި އައިސްފައިވާ، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ސިފަފުޅުތައް ވަންހަނާކުރާ މީހުންނެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ ޔަހޫދީންގެ ޖަމާޢަތަކާ ބެހޭ ގޮތުންނެވެ. އެބައިމީހުންވަނީ ތައުރާތުގައިވާ، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ސިފަފުޅުތައް ރަނގަޅަށް އެނގިތިބެ، މީސްތަކުން އީމާންވެދާނެ ކަމަށް ބިރުން އެ ސިފަފުޅުތައް ވަންހަނާ ކޮށްފައެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުންނެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ނިކަމެތިކަމާއެކު، ނަރަކައިގެ އަލިފާނުގައި އެންމެ ގަދަފަދަ ޢަޛާބު ދެވޭނެއެވެ.

އަދި، އެއުރެންނަކީ، މީސްތަކުންނަށް ދެއްކުމަށްޓަކައި އެއުރެންގެ މުދާތައް ހޭދަކޮށް އުޅޭމީހުންނެވެ. އަދި، اللَّه އަށާއި، آخرة ދުވަހަށް إيمان ނުވާ މީހުންނެވެ. شيطان އާ، އެމީހެއްގެ އެކުވެރިޔަކު ކަމުގައިވާ މީހާ، (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެކަލޭގެއީ، ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ އެކުވެރިއެކެވެ. (38)

އަދި މަތިވެރިވަންތަ ﷲގެ ވަޖުހުފުޅަށް ޓަކައި ޚަރަދުކުރުމުގެ ބަދަލުގައި، މަޝްހޫރުކަން ހޯދުމަށާއި، ފަޚުރުވެރިވުމަށް އެބައިމީހުންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުން ރަނގަޅުގޮތުގައި ﷲ އަށް އީމާން ނުވެއެވެ. އެމީހެއްގެ އެކުވެރިއަކާއި ބައިވެރިއަކަށް ޝައިޠާނާ ވެއްޖެ މީހާގެ ބައިވެރިއަކީ ހާދަހާ ނުބައި ބައިވެރިއެކެވެ.

އަދި މަތިވެރިވަންތަ ﷲގެ ވަޖުހުފުޅަށް ޓަކައި ޚަރަދުކުރުމުގެ ބަދަލުގައި، މަޝްހޫރުކަން ހޯދުމަށާއި، ފަޚުރުވެރިވުމަށް އެބައިމީހުންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުން ރަނގަޅުގޮތުގައި ﷲ އަށް އީމާން ނުވެއެވެ. އެމީހެއްގެ އެކުވެރިއަކާއި ބައިވެރިއަކަށް ޝައިޠާނާ ވެއްޖެ މީހާގެ ބައިވެރިއަކީ ހާދަހާ ނުބައި ބައިވެރިއެކެވެ.

އެބައިމީހުން ޙައްޤު ގޮތުގައި ﷲއަށް އީމާންވެ، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދާންޖެހޭނެކަން ޤަބޫލުކޮށް، އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި މުދަލުން ބައެއް ހޭދަކުރިނަމަ އެބައިމީހުންނަށް ވާނީ ކޮން ގެއްލުމެއް ހެއްޔެވެ؟ މިއީ ފައިދާ ކުރަނިވި ގޮތް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގުނީތީ އެކަމާ އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާކަން ހާމަކުރައްވުމަށް ކުރައްވާފައިވާ ސުވާލެކެވެ. ދެން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا﴾އެވެ. އެބަހީ، އެބައިމީހުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް މާތް ﷲ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. މިއީ ވަޢީދާއި އިންޒާރުގެ ބަސްފުޅެކެވެ. މާނައީ އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އެބައިމީހުން ފޮރުވައިގެން ތިބި ކަންތައް މާތް ﷲ ރަނގަޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އެކަންތަކަށް އެބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ.

اللَّه، (އެއްވެސް މީހަކަށް) ذر އެއްގެ މިންވަރުވިޔަސް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާނެކަން ކަށަވަރެވެ. އެއީ، ހެޔޮކަމެއް ކަމުގައިވާނަމަ، އެކަންތައް (އެބަހީ: އޭގެ ثواب) ގިނަގުނަ ކުރައްވަތެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ حضرة ން ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވަތެވެ. (40)

ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް ޒައްރެއްގެ މިންވަރަށްވެސް އަނިޔާވެރިވެ ވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. އަދި ޒައްރެއްގެ މިންވަރުގެ ހެޔޮކަމެއް ކޮށްފި މީހާއަށް އެކަލާނގެ އެތައް ގުނައަށް ހެޔޮކަން އިތުރުކޮށްދެއްވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެމީހަކަށް މަތިވެރި ދަރުމަ ދެއްވައެވެ. އެއީ ތަޤްވާވެރިންގެ ގޮވަތި ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއެވެ.

ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކޮންމެ أمّة އަކުން ހެކިވެރިޔަކު، (އެބަހީ: އެއުރެންގެ މައްޗަށް ހެކިވުމަށްޓަކައި އެ أمّة އެއްގެ ނަބިއްޔަކު) ގެންނަވައި، އަދި، މިބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހެކިވެރިޔެއްގެ ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ގެންނަވާހިނދު، (كافر ންގެ حال) ކޮންފަދަތޯއެވެ؟ (41)

ކޮންމެ އުއްމަތެއްގެ މައްޗަށްވެސް އެ އުއްމަތުގެ ނަބިއްޔާ ހެކިވެވަޑައިގަންނަވާ ޙާލު އެއުއްމަތެއް ޤިޔާމަތް ދުވަހު ގެންނަވާއިރު، ނުކިޔަމަންތެރި އަބާއްޖަވެރިންގެ ޙާލަކީ ކޮބައިހެއްޔެވެ؟ އަދި ކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތުގައި ތިބި ނުކިޔަމަންތެރިންގެ މައްޗަށް ހެކިވެވަޑައިގަންނަވާ ބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައި ކަލޭގެފާނު ޙާޟިރުކުރައްވާއިރު، އެބައިމީހުންގެ ޙާލަކީ ކޮބައިހެއްޔެވެ؟

كافر ވެ، رسول އާއަށް ނުކިޔަމަންތެރިވި މީހުން އެއުރެން ބިމާ ހަމަހަމަވެގެން ދާނެނަމައޭ ހީކޮށް، އެގޮތްވުމަށް އެދުވަހު އެދޭނެތެވެ. އަދި، (އެދުވަހުން) އެއުރެންނަކަށް اللَّه އަށް އެއްވެސް ކަމެއް ވަންހަނާއެއް ނުކުރެވޭނެތެވެ. (42)

އެ އުނދަގޫ، ބިރުވެރި ދުވަހު އެބައިމީހުން ބިމުގައި ވަޅުލެވޭނެ ނަމައޭ، ނުވަތަ ބިންގަނޑު ފަޅައިގެން ގޮސް އެބައިމީހުން ބިންގަނޑުގެ ތެރެއަށް ދަމައިގަންނާނެ ނަމައޭ، މާތް ﷲ އާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަމުރުފުޅަށް ނުކިޔަމަންތެރިވި ފާޖިރުންނާއި ކާފިރުން ހިތަށް އަރާނެއެވެ. އެދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲއަށް އެއްވެސް ވާހަކައެއް ވަންހަނާ ނުކުރެވޭނެއެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުންގެ ގުނަވަންތައް ވާހަކަދައްކައި، އެބައިމީހުން ކުޅަ ކަންކަމުގެ މައްޗަށް ހެކިދޭނެއެވެ. عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بنِ مَسعُودٍ قَالَ قَالَ لِي النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ‏"‏اقْرَأْ عَلَىَّ"‏‏.‏ قُلْتُ آقْرَأُ عَلَيْكَ وَعَلَيْكَ أُنْزِلَ قَالَ ‏"‏فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْ غَيْرِي"‏‏.‏ فَقَرَأْتُ عَلَيْهِ سُورَةَ النِّسَاءِ حَتَّى بَلَغْتُ ‏﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَىٰ هَٰؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾ قَالَ ‏"‏ أَمْسِكْ ‏"‏‏.‏ فَإِذَا عَيْنَاهُ تَذْرِفَانِ‏. (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (ޢަބްދުﷲ ބްނު މަސްޢޫދު رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺތިމަންކަލޭގެފާނަށް ހަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "ތިމަންކަލޭގެފާނު އަޑުއައްސަވަން ޤުރްއާން ކިޔަވާށެވެ.“ ތިމަން ދެންނެވީމެވެ. "ބާވައިލެއްވުނީ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށެވެ. ކަލޭގެފާނު އަޑުއައްސަވަން ކިޔަވައިދޭންވީ އަޅުގަނޑުތޯއެވެ؟" އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "ތިމަންކަލޭގެފާނު ލޯބިކުރައްވަނީ އެހެންމީހަކު ކިޔަވާ އަޑު އެއްސެވުމަށެވެ." ދެން ތިމަންކަލޭގެފާނު އައްނިސާ ސޫރަތް ކިޔަވައިވިދާޅުވާން ފެށްޓެވީމެވެ. އަދި ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَىٰ هَٰؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾ މިއާޔަތާ ހަމައަށް ކިޔަވައިވިދާޅުވެވުމުން އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. "ހުއްޓާލާށެވެ." ދެން ތިމަންކަލޭގެފާނު ބެއްލެވިއިރު، އިތުރު އެކަލޭފާނުގެ ލޯފުޅުން ކަރުނަފޮދު ފައިބަނީއެވެ." (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4582) ރަސޫލުﷲ ﷺ ކީރިތިކުރެއްވީ އެކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތުގެ މީހުންގެ ތެރެއިން އުރެދޭ މީހުންގެ މައްޗަށް ހަމްދަރްދީ ވެވަޑައިގެންނެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން (ނަމާދުގައި) ކިޔާ އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިއްޖައުމަށް ދާނދެން، ތިޔަބައިމީހުން މަސްތުވެގެން ތިބޭ حال ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދާ ގާތްނުވާށެވެ! އަދި، މަގު ހުރަސްކޮށް ދަތުރުކުރާ ދަތުރުވެރިން މެނުވީ، جنب ވެރިވެގެންވާ حال ވެސް، ތިޔަބައިމީހުން ހިނައިގެންފުމަށް ދާނދެން، (ނަމާދާ ގާތްނުވާށެވެ!) އަދި، ބަލިމީހުން ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވާނަމަ، ނުވަތަ، ދަތުރެއްގެ މަތީގައިވާނަމަ، ނުވަތަ، ތިޔަބައިމީހުންކުރެ މީހަކު ހަނޑަހުން އައިނަމަ، (އެބަހީ: ކުޑަކަމު ނުވަތަ ބޮޑުކަމު ހިނގައްޖެނަމަ) ނުވަތަ، އަންހެނުންގައި ތިޔަބައިމީހުން ބީހިއްޖެނަމަ، ދެން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެން ނުލިބިއްޖިއްޔާ، طاهر ވެލިން ތިޔަބައިމީހުން تيمم ކުރާށެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މޫނުތަކާއި، އަތްތަކުގައި، (އެ ވެލިން) ފުހޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން عفو ކުރައްވާ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (43)

ތިޔަބައިމީހުން ކިޔާ އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގެންދެން ތިޔަބައިމީހުން މަސްތުގެ ޙާލަތުގައި ނަމާދުނުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޖުނުބުވެރި ޙާލަތުގައި ތިބިނަމަ ހިނައިގަންނަންދެން ނަމާދު ނުކުރާށެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރު މަތީގައި ތިބެ، ފެން ނުލިބިއްޖެ ނަމަ، ތަޔައްމަމުކޮށްގެން ނަމާދުކުރާށެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލައްވާފައި ވަނީ މާތް ﷲ ރާ ޙަރާމްކުރެއްވުމުގެ ކުރިންނެވެ. عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، قَالَ صَنَعَ لَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ طَعَامًا فَدَعَانَا وَسَقَانَا مِنَ الْخَمْرِ فَأَخَذَتِ الْخَمْرُ مِنَّا وَحَضَرَتِ الصَّلاَةُ فَقَدَّمُونِي فَقَرَأْتُ:‏ ﴿قُلْ يَـٰٓأَيُّهَا ٱلْكَـٰفِرُونَ﴾ لاَ أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ وَنَحْنُ نَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ‏.‏ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى‏:‏ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَقْرَبُوا۟ ٱلصَّلَو‌ٰةَ وَأَنتُمْ سُكَـٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا۟ مَا تَقُولُونَ﴾ (جامع الترمذي، كتاب تفسير القرآن عن رسول الله صلى الله عليه وسلم) ޢަލީ ބިން އަބީޠާލިބް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ޢަބްދުއްރަޙްމާނު ބްނު ޢައުފު رضي الله عنه ޖާފަތެއް ތައްޔާރު ކުރައްވައި އަހަރުމެންނަށް ދަޢުވަތު ދެއްވިއެވެ. އަދި އަހަރެމެން ބޯން ރާ ދެއްވިއެވެ. (އޭރު ރާ ބުއިން މަނައެއް ނޫނެވެ.) އަދި އަހަރުމެންނަށް ރަލުގެ އަސަރުކުރިއެވެ. އަދި އެ ހިނދު މަޣުރިބު ނަމާދު ވަގުތު ޖެހުމުން، އިމާމުވެ ނަމާދުކުރެއްވުމަށް އެބޭކަލުން ތިމަންކަލޭގެފާނު ކުރިއަށް ނެރުއްވިއެވެ. ދެން ތިމަންކަލޭގެފާނު ކިޔަވައިވިދާޅުވީ މިފަދައިންނެވެ. ﴿قُلْ يَـٰٓأَيُّهَا ٱلْكَـٰفِرُونَ* لاَ أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ﴾ وَنَحْنُ نَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ‏. (މި ބަހުގެ މާނައީ: އަދި އަހަރުމެން ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކުރަމުއެވެ.)‏ ދެން މާތް ﷲ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَقْرَبُوا۟ ٱلصَّلَو‌ٰةَ وَأَنتُمْ سُكَـٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا۟ مَا تَقُولُونَ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ޖާމިޢުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 3300) އަދި ތިޔަބައިމީހުން ބަލި ޙާލުގައި ވާނަމަ، ނުވަތަ ފެން ބޭނުން ކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުމެއް ލިބޭނަމަ، ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރުމަތީގައި ތިބެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެން ނުލިބިއްޖެ ނަމަ، ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ މީހަކު ކުޑަކަމު ނުވަތަ ބޮޑުކަމު ގޮސްފައި އަތުވެއްޖެ ނަމަ (މިއީ ކުޑަ ޙަދަޘެވެ.)، ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުން އަނބީންނާއެކު އެއްދާންކޮށްފި ނަމަ (މިއީ ބޮޑު ޙަދަޘެވެ.) އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެން ނުލިބިއްޖެނަމަ، ޠާހިރު ވެލިން ތިޔަބައިމީހުން ތަޔައްމަމުކޮށް ޠާހިރުވާހުށިކަމެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތްތަކާއި މޫނުތަކުގައި އެވެލީން ފުހޭށެވެ. އެހެނީ، ތަޔައްމަމު ކުރުމުން ވުޟޫކުރުމާއި ހިނައިގަތުމާއި ދެކަމަށް ފުދެއެވެ. މިއީ މާތް ﷲ ގެ ރަޙްމަތްފުޅުގެ ބޮޑުކަމެވެ. މިއާޔަތް ﴿إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ މިބަސްފުޅުން ނިންމަވާލެއްވީ އެހެންވެއެވެ. މާނައީ. އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް ފަސޭހަކުރައްވައި ލުއި ދެއްވަނީ، އެބައިމީހުންނަށް ދައްޗާއި، އުނދަގޫ ކުރިމަތި ނުކުރެއްވުމަށެވެ. މިއާޔަތުގައި އެއްދާންކުރުމަށް الملامسة (އެކަކު އަނެކަކަށް ބީހުން) ބޭނުންކުރައްވާފައި ވަނީ ވާހަކަދެއްކުމުގެ ރިވެތި އަދަބު މުއުމިނުންނަށް ދަސްކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އަދި ސީދާ ލަފުޒު ބޭނުން ނުކޮށް ބަދަލުގައި އެހެން ލަފުޒެއް ބޭނުންކުރާނެ ގޮތް އެންގެވުމަށެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ ގެ މާނައަކީ ޖިމާޢުވުމެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް ﷲ އަކީ ލަދުވެތިވެވޮޑިގަންނަވާ މާތް ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެހެންކަމުން، ބަދަލުގައި އެހެން ލަފުޒެއް ބޭނުންކުރެއްވީއެވެ.

ފޮތުގެ ތެރެއިން ބައެއް އެއުރެންނަށް ލިބުނު މީހުން، ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައެއް ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ އެއުރެން މަގުފުރެދުން ގަނެތެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން މަގުފުރެދުމަށްވެސް އެއުރެން އެދެތެވެ. (44)

މިއާޔަތުގައި ވަނީ ޔަހޫދީ އަޙްބާރުންގެ ޙާލަތަކީ ޙައިރާންވާންޖެހޭ ފަދަ ޙާލަތެއްކަން އެންގެވުމުގެ ގޮތުން ސުވާލުކުރައްވާފައެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނާ އެކުވެރިކަން ނުބޭއްވުމަށް މުއުމިނުންނަށް އިންޒާރުދެއްވާފައެވެ. މާނައީ: އޭ އަޑުއަހާ މީހާއެވެ! ތައުރާތުގެ ޢިލްމުން ބައެއް ލިބުނު މީހުން (ޔަހޫދީންގެ އަޙްބާރުން) ހިދާޔަތުގެ ބަދަލުގައި މަގުފުރެދުން އިޚްތިޔާރުކުރުމުން ތިބާ ޙައިރާންނުވޭ ހެއްޔެވެ؟ އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! އެބައިމީހުން އެދެނީ އެބައިމީހުން ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން ވެސް މަގުފުރެދުމަށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ފަދައިން އީމާންކަމުން ކާފިރުކަމަށް ދިއުމަށެވެ.

اللَّه ތިޔަބައިމީހުންގެ عداوة ތެރިން ދެނެވޮޑިގަތުން ބޮޑެވެ. އަދި، އެހީތެރިޔަކުކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. އަދި، نصر ވެރިޔަކު ކަމުގައިވެސް اللَّه ފުދެއެވެ. (45)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގުފުރެދިފައިވާ ޔަހޫދީން ޢަދާވާތްތެރި ވަރު މާތް ﷲ ރަނގަޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިންޒާރުދެއްވީ އެހެންވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ކަންކަން ބައްލަވައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދެއްވަން މާތް ﷲ ވޮޑިގެންވުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފުދެއެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުން ދައްކާ ވާހަކައާ އަޅާނުލާށެވެ. އަދި އެވާހަކައަށް އިތުބާރުނުކުރާށެވެ.

ބަސްތައް ހުންނަންވީ ތަންތަނުން ބަދަލުކޮށް، އޮޅުވާމީހުން يهودى ންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. އަދި، ތިމަންމެން އަހައިފީމުއޭ، އަދި، ތިމަންމެން އުރެދިއްޖައީމުއޭ، އަދި، ނީވޭމީހެއްގެ ގޮތުގައި އައްސަވާށޭ، އަދި، ތިމަންމެންނަށް ބައްލަވާށޭ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. (އެއުރެން އެފަދަ ބަސްތައް ބުނަނީ) އެއުރެންގެ ދޫތަކުން ބަސްތައް އޮޅުވާލުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އަދި، دين އާ މެދުގައި ނިކަމެތި ބަސްބުނުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ތިމަންމެން އަހައިފީމުއޭ، އަދި، ކިޔަމަން ވެއްޖައީމުއޭ، އަދި، އައްސަވާށޭ، އަދި، ތިމަންމެންނަށްޓަކައި ލަސްކޮށްލައްވާ انتظار ކުރައްވާށޭ (މިހެން) އެއުރެން ބުނިނަމަ، އެއުރެންނަށް ހެޔޮކަން މާބޮޑުވީހެވެ. އަދި، ސީދާކަންވެސް މާބޮޑުވީހެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެން كافر ވުމުގެ ސަބަބުން اللَّه، އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވިއެވެ. ފަހެ، (އޭގެތެރެއިން) މަދުބަޔަކުމެނުވީ إيمان އެއް ނުވެތެވެ. (46)

ބަސްތައް ހުންނަންވީ ތަންތަނުން ބަދަލުކޮށް، އޮޅުވާމީހުން يهودى ންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. އަދި، ތިމަންމެން އަހައިފީމުއޭ، އަދި، ތިމަންމެން އުރެދިއްޖައީމުއޭ، އަދި، ނީވޭމީހެއްގެ ގޮތުގައި އައްސަވާށޭ، އަދި، ތިމަންމެންނަށް ބައްލަވާށޭ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. (އެއުރެން އެފަދަ ބަސްތައް ބުނަނީ) އެއުރެންގެ ދޫތަކުން ބަސްތައް އޮޅުވާލުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އަދި، دين އާ މެދުގައި ނިކަމެތި ބަސްބުނުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ތިމަންމެން އަހައިފީމުއޭ، އަދި، ކިޔަމަން ވެއްޖައީމުއޭ، އަދި، އައްސަވާށޭ، އަދި، ތިމަންމެންނަށްޓަކައި ލަސްކޮށްލައްވާ انتظار ކުރައްވާށޭ (މިހެން) އެއުރެން ބުނިނަމަ، އެއުރެންނަށް ހެޔޮކަން މާބޮޑުވީހެވެ. އަދި، ސީދާކަންވެސް މާބޮޑުވީހެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެން كافر ވުމުގެ ސަބަބުން اللَّه، އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވިއެވެ. ފަހެ، (އޭގެތެރެއިން) މަދުބަޔަކުމެނުވީ إيمان އެއް ނުވެތެވެ. (46)

އޭ ފޮތް ލިބުނު މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައިވާ ފޮތް ތެދުކުރާގޮތުގައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ފޮތަށް (އެބަހީ: قرآن އަށް) ތިޔަބައިމީހުން إيمان ވާށެވެ! (އެއީ) މޫނުތަކެއް ބަދަލުކުރައްވައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ މޫނުތައް ފުރަގަހަށް ރައްދުކުރެއްވުމުގެ ކުރިންނެވެ. (އެބަހީ: އެއުރެންގެ މައްޗަށް عذاب އެއް ފޮނުއްވުމުގެ ކުރިންނެވެ.) ނުވަތަ، ހޮނިހިރުގެ أهل ވެރިންނަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ لعنة ލެއްވިފަދައިން، އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވުމުގެ ކުރިންނެވެ. اللَّه ގެ أمر ފުޅު އެއީ، ހިނގަނިވިކަމެއް ކަމުގައިވެއެވެ. (47)

ދެން މާތް ﷲ ވަނީ އެބައިމީހުން ފޮހެލައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ޙިއްސުތައް ގެންދަވާފާނެކަމުގެ ވަޢީދު ބަސްފުޅު ވަޙީކުރައްވާފައެވެ. އޭ އީމާންވެއްޖެ ކަމަށް ދަޢުވާ ކުރާ ޔަހޫދީންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ލޯތައް ކަނުކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙިއްސުތައް (އިވުމާއި، ފެނުމާއި، ބުއްދިއާއި، ވާހަކަދެއްކުން) ގެންދަވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މޫނުތަކުގެ ސިފަތައް ފޮހެލައްވައި ފުރަގަސް ހެން ހައްދަވައި، މޫނުގެ ރީތި ސިފަތައް ހުތުރުކުރައްވައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅުތަކަށް ނުކިޔަމަންތެރިވެ ހޮނިހިރު ދުވަހު މަސްހިފުމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ލަޢުނަތް ލައްވައި ރާމާމަކުނާއި އޫރަށް ބަދަލުކުރެއްވި ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިން ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލަޢުނަތް ލެއްވުމުގެ ކުރިން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތުގައި އޮތް ފޮތް ތައުރާތު ތަޞްދީޤުކުރާ ފޮތެއްގެ ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅާ، އަދި އެންމެ ފަހުގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ޤުރްއާނަށް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވާށެވެ. މާތް ﷲގެ އަމުރުފުޅު ކޮންމެ ގޮތެއްގައިވެސް ހިނގާނެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޢުދާ ޚިލާފުވެވޮޑިނުގަންނަވާތީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، އެކަލާނގެއަށް شريك ކުރުމުގެ ފާފައެއް ނުފުއްސަވާނެތެވެ. އެނޫން ފާފަތައް، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ފުއްސަވަތެވެ. އަދި، اللَّه އަށް شريك ކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައަކަށް އަރައިގެންފިކަން ކަށަވަރެވެ. (48)

މިއާޔަތުގައި އިއްޒަތްތެރި ކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މިވަނީ އެކަލާނގެއަށް ކާފިރުވުމާއި، އެކަލާނގެއަށް ޝިރުކުކުރުން ފިޔަވައި އެހެން ހުރިހާ ފާފައެއް ފުއްސަވާނެކަން އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އަންގަވައި އިޢުލާނުކުރައްވާފައެވެ. ޝިރުކު ކުރުމަކީ އެއްގޮތަކަށް ވެސް ފުހެވޭނެ ފާފައެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲއަށް ޝިރުކުކުރާ މީހާ އެވަނީ އޭގެ ކުރިމަތީގައި އެހެން ހުރިހާ ފާފައަކާއި ޖަރީމާއެއް ކުޑަވެގެން ދާފަދަ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައަކަށް އަރައިގެންފައެވެ. އަދި ހުތުރުކަން ބޮޑު ޖަރީމާއެއް ހިންގާފައެވެ.

ތިމާމެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށް ތާރީފުކުރާ މީހުން، ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައި ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ އަދި ކިއެއްތަ! اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި މީހަކަށް ތާރީފުކުރައްވަތެވެ. އަދި، ކިތަންމެކުޑަ މިންވަރަކުން ވިޔަސް، އެއުރެންނަށް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާނެއެވެ. (49)

އޭ އަޑުއަހާ މީހާއެވެ! އެބައިމީހުން ކާފިރުކަން މަތީ ތިބެ، އެންމެ ފަހުގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ދޮގުކުރާ ޙާލު، ތިމަންމެނީ މާތް ﷲގެ ދަރީންނޭ، އެކަލާނގެ ތިމަންމެންނަށް ޢަޛާބުނުދެއްވާނެއޭ ބުނެ ތިމާމެންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތައް ފާފައިން ޠާހިރުކުރާ ޔަހޫދީންގެ ކަންތަކާމެދު ތިބާ ޙައިރާން ނުވޭ ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންނަށް ކުޑަވެގެން ކަދުރު އޮށުގެ މެދުގައިވާ ކެނޑުމުގައި ހުންނަ ފަށުގެ މިންވަރަށް ވެސް، އަނިޔާ އެއް ނުކުރެވޭނެއެވެ. މިމިސާލަކީ ކުޑަ ކަމާއި ނިކަމެތިކަން ބޮޑު ކަން ބަޔާންކުރުމަށް ޖެހޭ މިސާލެކެވެ.

اللَّه އާމެދު، އެއުރެން ދޮގު ހަދާގޮތް ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގެން ބައްލަވާށެވެ! بيان ވެގެންވާ ފާފައެއްކަމުގައި އެކަންތައް ފުދެއެވެ. (50)

މިއީ އެ ޔަހޫދީންގެ ދޮގުވެރިކަމާމެދު ޙައިރާންކުރެއްވުމަށް ގެންނަވާފައިވާ ޢިބާރާތެކެވެ. މާނައީ: ނިކަން ދެކިބަލާށެވެ. މާތް ﷲއަށް ނިސްބަތްކޮށް ދޮގުހަދައި، އެބައިމީހުންނީ އެކަލާނގެއަށް ލޯބިވެތި އެކަލާނގެ ދަރިންކަމަށް ދަޢުވާކުރުމުގެ ހިތްވަރު އެބައިމީހުންނަށް ލިބުނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ މިއީ އެބައިމީހުންނަށް އެންމެ ގަދަފަދަ ޢަޛާބު ޙައްޤުވާ ފަދަ ބޮޑު ފާފައަކަށް، އަދި ފާޅުކަން ބޮޑު ޖަރީމާއަކަށް ފުދެއެވެ.

ފޮތުގެ ތެރެއިން ބައެއް އެއުރެންނަށް ލިބުނު މީހުން، ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައެއް ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ އެއުރެން ބުދަށާއި، شيطان އާޔަށް إيمان ވެއެވެ. އަދި، كافر ވި މީހުންނަށް، އެއުރެން ބުނެތެވެ. إيمان ވެގެން ތިބި މީހުންނަށްވުރެން، މިބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ލިބުން ބޮޑެވެ. (51)

އަނެއްކާވެސް ޔަހޫދީންގެ މަގުފުރެދުންތަކާ މެދު ޙައިރާންކުރެއްވުމަށް ގެންނަވާފައިވާ ޢިބާރާތެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކުގެ ހުތުރުކަމާއި ނުބައިކަން ބޮޑުކަން އިތުރަށް ހާމަކުރެއްވުމަށެވެ. މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! މި ޔަހޫދީންގެ ކަންތަކާމެދު ކަލޭގެފާނު ޙައިރާންވެވަޑައިނުގަންނަވަމު ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންނަށް ތައުރާތުގެ ޢިލްމުން ބައެއް ދެއްވާފައިވުމާ އެކުވެސް ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް ކާފިރުވެ، ޝައިޠާނާއަށާއި، މާތް ﷲ ފިޔަވައި އަޅުކަން ކުރެވުނު ކޮންމެ އެއްޗަކަށް އީމާންވަނީއެވެ!! މުސްލިމުންނަށް ވުރެ ބޮޑަށް އެބައިމީހުންނަށް ރަނގަޅީ ކާފިރުންނެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުންގެ ޖާހިލުކަމުންނާއި، ދީނަށް ޢަމަލުކުރާ ވަރު ކުޑަކަމުންނެވެ. އެބައިމީހުން މައްކާގެ ކާފިރުންނަށް ބުނެއެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަށް ވުރެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ލިބިފައިވާ މިންވަރު މާ ބޮޑެވެ!! މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޔަހޫދީ އަޙްބާރުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަޢުބު ބްނު އަލްއަޝްރަފު އާއި ބެހޭގޮތުންނެވެ. މައްކާގެ މުޝްރިކުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އޭނާއާއި ސުވާލުކުރިއެވެ. ތެދުމަގު ބޮޑަށް ލިބިފައިވަނީ އަހަރުމެންނަށް ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ މުޙައްމަދު ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަށް ހެއްޔެވެ؟ އެހިނދު އެ މަލްޢޫނު ޖަވާބުދިނެވެ. ﷲ ގަންދީ ބުނަމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ލިބިފައިވާ ވަރު މާ ބޮޑެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީން އޭނާގެ ދީނަށް ވުރެ މާ ރަނގަޅެވެ.

އެއުރެންނަކީ، ހަމަ اللَّه، لعنة ލައްވާފައިވާ މީހުންނެވެ. اللَّه، لعنة ލައްވާ މީހާ، (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހަކަށް نصر ވެރިވާނޭ މީހަކު ތިބާޔަކަށް ނުފެންނާނެތެވެ. (52)

އެއުރެންނަކީ، ހަމަ اللَّه، لعنة ލައްވާފައިވާ މީހުންނެވެ. اللَّه، لعنة ލައްވާ މީހާ، (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހަކަށް نصر ވެރިވާނޭ މީހަކު ތިބާޔަކަށް ނުފެންނާނެތެވެ. (52)

ނުވަތަ، ވެރިކަމުގެ ތެރެއިން ބައެއް އެއުރެންނަށް ލިބިގެންވަނީހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، އެހެންވެއްޖިއްޔާ އެއުރެން މީސްތަކުންނަށް ކިތަންމެ ކުޑަމިންވަރެއްވިޔަސް ނުދޭނެތެވެ. (53)

އެބައިމީހުންގެ ދަހިވެތިކަން ބޮޑުވަރު ބަޔާންކުރައްވައި، އެކަމާ ރުހިވޮޑިނުގަތުން ފާޅުކުރެއްވުމަށެވެ. މާނައީ؛ އެބައިމީހުންނަށް ވެރިކަމުގެ ތެރެއިން ބައެއް ވޭ ހެއްޔެވެ؟ މިއީ، ފަހު ޒަމާނުގައި އެބައިމީހުންނަށް އަނބުރާ ވެރިކަން ލިބޭނެކަމަށް ޔަހޫދީން ކުރާ ދަޢުވާއަށް އިންކާރުކުރެއްވުމެވެ. އެބައިމީހުން އެބުނާ ވެރިކަން އެބައިމީހުންނަށް ލިބުނުކަމުގައި ވިޔަސް، ކަދުރު އޮށުގެ މެދުގައިވާ ކުޑަ އަޑިތަންކޮޅުގެ މިންވަރުވެސް އެބައިމީހުން މީހަކަށް ނުދޭނެއެވެ. މިއީ އެއްޗެއްގެ ކުޑަ ކަމާއި، ނިކަމެތިކަން ބޮޑުކަން ބަޔާންކުރުމަށް ޖެހޭ މިސާލެކެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ޔަހޫދީންގެ ދަހިވެތިކަމަށް ވުރެ ނުބައިކަން ބޮޑު ސިފައެއް ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އެއީ، ޙަސަދަވެރިކަމެވެ.

ނުވަތަ، اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަމުގެ ތެރެއިން، އެކަލާނގެ މީސްތަކުންނަށް ދެއްވާފައިވާ ކަންތަކާމެދު އެއުރެން (އެބަހީ: يهودى ން) މީސްތަކުންނަށް حسد ވެރި ވަނީހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، إبراهيم ގެފާނުންގެ آل ވެރިންނަށް، ފޮތާއި حكمة، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވީމެވެ. އަދި، ބޮޑުވެގެންވާ ވެރިކަމެއް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ދެއްވީމެވެ. (54)

މުޙައްމަދު ﷺއާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަށް ކީރިތި ޤުރްއާނުގެ ނިޢުމަތް ދެއްވާފައިވާތީ އެޔަހޫދީން އެކަމާ ޙަސަދަވެރި ވަނީހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންގެ ތެރެއިން އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ދަރިފަސްކޮޅަށް ނަބީކަން ދެއްވާފައެވެ. އަދި އޭގެ ތެރެއިން ދާވޫދު عليه السلام އާއި ސުލައިމާނު عليه السلام ފަދަ ބޭފުޅުންނަށް ނަބީކަމާއެކު ވެރިކަންވެސް ދެއްވާފައެވެ. ސުލައިމާނު عليه السلام މާތް ﷲ އަށް މިފަދައިން ދެންނެވި ހިނދުއެވެ. ﴿وَهَبْ لِي مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي﴾ (އަދި ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ފަހު އެއްވެސް މީހަކަށް ލިބުން އެކަށީގެން ނުވާ ވަރުގެ ވެރިކަމެއް ތިމަންކަލޭފާނަށް ދެއްވާނދޭވެ!) ވީއިރު، އެބައިމީހުން މުޙައްމަދު ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަށް ޙަސަދަވެރިވަނީ ކީއްވެ ހެއްޔެވެ؟ އަދި ޔަހޫދީން ނޫން އެހެން ބަޔަކަށް ރަސޫލުކަން ނުލިބޭނެކަމަށް ދެކެނީ ކީއްވެ ހެއްޔެވެ؟

ފަހެ، އެކަލޭގެފާނަށް (އެބަހީ: محمد ގެފާނަށް) إيمان ވި މީހުން އެއުރެންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. އަދި، އެކަލޭގެފާނަށް ފުރަގަސްދިން މީހުންވެސް އެއުރެންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. (އެއުރެންނަށްޓަކައި) އަނދައަނދާ ހުންނަ އަލިފާންގަނޑެއް ކަމުގައި جهنم ފުދެއެވެ. (55)

ޔަހޫދީންގެ ތެރޭގައި މުޙައްމަދު ﷺގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކުރި ބަޔަކު ވެއެވެ. އެއީ މަދު ބައެކެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި އެކަލޭގެފާނަށް ފުރަގަސްދީ، އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލު ނުކުޅަ މީހުންވެސް ވެއެވެ. ގިނައީ މިބައިމީހުންނެވެ. މާތް ﷲގެ މިބަސްފުޅުގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ ۖ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَـٰسِقُونَ﴾ (ފަހެ އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ހިދާޔަތު ލިބިފައިވާ ބަޔަކު ވެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ގިނަ މީހުންނަކީ ފާސިޤުންނެވެ.) އިސްވެދިޔަ އާޔަތްތަކުގައި މާތް ﷲ ވަނީ ޔަހޫދީންނަކީ ޖާހިލުންކަމުގައި ސިފަކުރައްވާފައެވެ. އެއީ، މުއުމިނުން ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ އަށް ކުރާ އަޅުކަމަށް ވުރެ، މުޝްރިކުން ބުދުތަކަށް ކުރާ އަޅުކަން މާ ރަނގަޅު ކަމުގައި އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކުރީތީއެވެ. ދެން އެކަލާނގެ ވަނީ، އެބައިމީހުންނަކީ އަތުގައި ގިނަ މުދާ ހުރެމެ، ދަހިވެތި ބައެއް ކަމުގައި ސިފަކުރައްވާފައެވެ. އަދި އެންމެ ފަހުން މިހުރިހާ ސިފަތަކަށް ވުރެ ނުބައިކަން ބޮޑު ހުތުރު ސިފައަކުން އެކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުން ސިފަކުރައްވާފައެވެ. އެއީ، ނުބައި ސިފަތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ނުބައި ސިފަކަމުގައިވާ ޙަސަދައިގެ ބަލިމަޑުކަމެވެ. އެހެނީ، ޙަސަދަވެރިޔާ އެދޭނީ މާތް ﷲ އަޅުތަކުންނަށް ދެއްވާފައިވާ ނިޢުމަތުން އެބައިމީހުން މަޙްރޫމުވުމަށެވެ. ޙަސަދަވެރިޔާއަށް ދުވަހަކުވެސް ކާމިޔާބެއް ނުލިބޭނެއެވެ. ހުރިހާ ޒަމާނެއްގައި، ހުރިހާ ތަނެއްގައި ޔަހޫދީންގެ ޠަބީޢަތަކީ މިއީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ آية ތަކަށް كافر ވި މީހުން ނިކަންހުރެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެން ނަރަކަޔަށް ވައްދަވާ ހުށީމެވެ. އެއުރެންގެ ހަންތައް ރޯފިލައްޖެ ކޮންމެހިނދަކު، އެއުރެންގެ ހަންތައް އެނޫން ހަންތަކަކަށް ބަދަލުކުރައްވަމެވެ. އެއީ، އެއުރެން عذاب ގެ ރަހަ ލިބިގަތުމަށްޓަކައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، عزيز ވަންތަ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވެއެވެ. (56)

ޤުރްއާން ދޮގުކޮށް، ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އީމާންނުވީ މީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނަރަކައިގެ ގަދަފަދަވެގެންވާ އަލިފާނަށް ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެ އަލިފާނުން އެބައިމީހުންގެ މޫނާއި ހަންގަނޑު ފިހިގެންދާނެއެވެ. ކޮންމެ ފަހަރަކު އެބައިމީހުންގެ ހަންގަނޑު މުޅިން އަނދައިގެން ދިއުމުން، އެހެން ހަންގަނޑެއް ލެއްވޭނެއެވެ. އަނދައިގެން ދިއުމުގެ ވޭނާ ޢަޛާބު ދެމިހުންނަނިވި ގޮތަށެވެ. މާތް ﷲ އީ ޢަޒީޒުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ކުށެއް ނެތި އެއްވެސް މީހަކަށް އެކަލާނގެ ޢަޛާބު ނުދެއްވާނެއެވެ. عن عبد الله بن عمر رضي الله عنهما عن النبي ﷺ قال: يَعْظُمُ أَهْلُ النَّارِ فِي النَّارِ حَتَّى إِنَّ بَينَ شَحْمَةِ أُذُنِ أَحَدِهِمْ إِلَى عَاتِقِهِ مَسِيرَةُ سَبْعِمِائَةِ عَامٍ، وَإِنَّ غِلْظَ جِلْدِهِ سَبْعُونَ ذِرَاعًا، وَإِنَّ ضِرْسَهُ مِثْلَ أُحُدٍ (مسند الإمام أحمد، باب ماجاء في أهل النار وصفاتهم وصفة عذابهم.....، الفصل الأول في أهل النار وصفاتهم) (ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަރިހުން ޢަބްދުﷲ ބިން ޢުމަރު رضي الله عنهما ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ”ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިން ނަރަކައިގައި ތިބެގެން ބޮޑުވާނެއެވެ. އެބަހީ، އެބައިމީހުންގެ ހަށިތައް ބިޔަވެ، ފަލަވާނެއެވެ. އެއިން މީހެއްގެ ކަންފަތުގެ ފޫޅުގަނޑުން ފެށިގެން ކޮނޑާ ހަމައަށް ހަތް ސަތޭކަ އަހަރުގެ ރާސްތާ ހުންނަވަރުވެ، ހަންގަނޑުގެ ބޯމިން ހަތްދިހަ މުށަށްވެ، ކޮލުގެ ދަތް އުޙުދު ފަރުބަދަވަރު ވަންދެނެވެ.“) (މުސްނަދުލް އިމާމި އަޙްމަދް، ޙަދީޘު: 418)

އަދި، إيمان ވެ، صالح عمل ކުޅަމީހުން، އެތާނގެ ދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުންނަ ސުވަރުގެތަކަކަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެން ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެ ސުވަރުގެތަކުގައި، އެއުރެން، އަބަދަށް ދެމިތިބެނިވި ގޮތުގައެވެ. އެތާނގައި އެއުރެންނަށް طاهر ކުރައްވާފައިވާ އަނބިންތަކެއް ވެއެވެ. އަދި، ހިޔާދެނިވި ހިޔަލަކަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެން ވައްދަވާހުށީމެވެ. (57)

އަބާއްޖަވެރި ކާފިރުންގެ ނިމުން ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ފަހު ދެން މި ބަޔާންކުރައްވަނީ ބާއްޖަވެރި މުއުމިނުންގެ ނިމުން ހުރި ގޮތެވެ. މާނައީ: އީމާންކަމާއެކު ޞާލިޙު ޢަމަލު ކުޅަ މީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ، އެތަނެއްގެ ބަގީޗާތަކުގައިވާ ގަނޑުވަރުތަކާއި ގެތަކުގެ ދަށުން ފެން ކޯރުތައް ދެމޭ ސުވަރުގެއަށް ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެތަނުގައި އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބޭ ގޮތަށެވެ. އެބައިމީހުން އެތަނުން ނުކުތުމެއް އަދި މަރުވުމެއް ނެތެވެ. އެސުވަރުގޭގައި އެބައިމީހުންނަށް، ޙައިޟުވުމާއި، ނިފާސްވުމާއި، ކުޑަކަމު ދިއުމާއި ބޮޑުކަމު ދިއުމާ، އަންހެނުންނަށް ދުނިޔޭގައި ދިމާވާ ފަދަ ހުރިހާ ނަޖިހަކުން ޠާހިރުވެގެންވާ އަނބިން ވާނެއެވެ. އަދި ދާއިމީ ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގޭގެ ހިޔާދެނިވި ހިޔަލަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުން ވައްދަވާހުށީމެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، أمانة ތައް، އޭގެ أهل ވެރިންނަށް އަދާކުރުމަށް، اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް أمر ކުރައްވަތެވެ. އަދި، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ތިޔަބައިމީހުން حكم ކުރާނަމަ، عدل އަށް حكم ކުރުމަށްވެސް، أمر ކުރައްވަތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އެކަމަކާމެދު، ތިޔަބައިމީހުންނަށް وعظ އިއްވަވާކަމެއްގެ މޮޅުކަމާއެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައިވެއެވެ. (58)

އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! އަމާނާތްތައް އޭގެ އަހުލުވެރިންނަށް ރައްދުކުރުމަށް ޢިއްޒަތްތެރިކަމާ، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވައެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ﷲގެ ޙައްޤުތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ އަމާނާތްތަކާއި، އިންސާނުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ރައްކާކޮށް ބަހައްޓަން ޙަވާލުކުރާ އަމާނާތް ހިމެނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޙުކުމްކުރާއިރު ޢަދްލުވެރިކަމާއެކު، އެބަހީ ހަމަހަމަކަމާ އިންޞާފާ އެކު ޙުކުމްކުރުމަށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވައެވެ. މުޖުތަމަޢުގެ ބިންގާތައް ސާބިތުވެ، ރުކުންތައް ވަރުގަދަވާނީ އޭރުންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲ އަމުރުކުރައްވާ ކަންތައް ކަމުގައިވާ، އަމާނާތް އަދާކުރުމާ، ޢަދްލުވެރިކަމާއެކު ޙުކުމްކުރުމުގެ ރަނގަޅު ކަމާއެވެ! ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އަޑުއައްސަވާ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވައިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިބަސްފުޅުގައި ވަޢުދާއި ވަޢީދުވެސް ހިމެނެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه އަށް ކިޔަމަންވާށެވެ! އަދި، رسول އާއަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ވެރިންނަށްވެސް ކިޔަމަންވާށެވެ! ފަހެ، ކަމަކާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ދެބަސްވެއްޖެނަމަ، اللَّه އަށާއި، رسول އާއަށް އެކަމެއް ރައްދުކުރާށެވެ! (އެބަހީ: އެކަމާމެދު اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول އާގެ حكم އޮތްގޮތެއް ބަލައި އެގޮތަށް عمل ކުރާށެވެ!) ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه އަށާއި، آخرة ދުވަހަށް إيمان ވާ ކަމުގައި ވާނަމައެވެ. އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަންބޮޑެވެ. އަދި، ނިމުމެއްގެގޮތުން ރީތިކަންވެސް ބޮޑުމެއެވެ. (59)

ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުމަށާއި، ނުބައިކަން ބޮޑުވެގެންވާ ޢަމަލުތަކުން ދުރުހެލިވުމަށް މާތް ﷲއާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ކުރައްވާ އަމުރަށް ތިޔަބައިމީހުން ކިޔަމަންވާށެވެ. އަދި މުސްލިމުން ކަމުގައިވެ ތިބެ، މާތް ﷲގެ ޝަރީޢަތުގައި ހިފަހައްޓައިގެން ތިބޭ ވެރިންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ކިޔަމަންވާށެވެ. އެހެނީ، ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އުރެދިގެން އެއްވެސް މަޚްލޫޤަކަށް ކިޔަމަންވުމެއް ނެތެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿مِنكُمْ﴾ (ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިންވާ) އަކީ ވެރިންނަކީ މުސްލިމުން ކަމުގައި ނުވާނަމަ، އަދި އެބައިމީހުންނަކީ މާތް ﷲ ގެ ޝަރީޢަތުގައި ހިފަހައްޓާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވާނަމަ، މުސްލިމުންގެ މައްޗަށް އެބައިމީހުންނަށް ކިޔަމަންވުން ނެތް ކަމުގެ ސަރީހަ ދަލީލެކެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ ވަނީ އެބައިމީހުންނަކީ ހަމައެކަނި ބޭރުފުށުން މުސްލިމުންނަށް ނުވެ، ޙަޤީޤީ މުސްލިމުންނަށް ވުން ޝަރުޠުކުރައްވާފައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަކީ ޙަޤީޤަތުގައި ވެސް މުސްލިމުން ކަމުގައި ވަނީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ދެބަސްވުން އުފެދޭ ކަންކަމުގައި މާތް ﷲ ގެ ފޮތާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺގެ ސުންނަތަށް ތިޔަބައިމީހުން ރުޖޫޢަކުރާށެވެ. އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި އެކަމުގެ ނިމުންވެސް މާ ރަނގަޅުވާނެއެވެ.

ކަލޭގެފާނަށް ބާވައިލައްވާފައިވާ ފޮތަށާއި، ކަލޭގެފާނުންގެ ކުރިން ބާވައިލައްވާފައިވާ ފޮތްތަކަށް، إيمان ވެގެން ތިބިކަމަށް ބުނާ މީހުން ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ އެއުރެން حكم ލިބިގަންނާން، އުރެދުންތެރިކަން ބޮޑުފަރާތަށް ދިއުމަށް އެއުރެން އެދެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެފަރާތަށް كافر ވުމަށް އެއުރެންނަށް أمر ކުރައްވާފައިވާ حال ގައެވެ. އަދި، شيطان އާ އެދެނީ، (حق މަގުން) ދުރުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމަކުން، އެއުރެން މަގުފުރެއްދުމަށެވެ. (60)

މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވީ މުނާފިޤުންނާއި ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެބައިމީހުންނީ ކާފިރުންނަށް ވުރެ ނުބައިކަން ބޮޑު، އެބައިމީހުންނަށް ވުރެ ޢަޛާބު ބޮޑު ބައެކެވެ. މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! މި މުނާފިޤުންގެ ކަންތަކާމެދު ކަލޭގެފާނު ޙައިރާންވެވަޑައިނުގަންނަވަމު ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން އީމާންވާ ކަމަށް ދަޢުވާކުރާ އިރު، ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙުކުމްފުޅާ މެދު ހިތްހަމަ ނުޖެހެއެވެ! އެބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ އެބައިމީހުން ދެބަސްވާ ކަންކަމުގައި ހުކުމް ހޯދަން ކާފިރުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ ބޮޑުން ކައިރިއަށް ދާށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ﷲ އާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ޙުކުމަށް އިންކާރު ކުރެއެވެ. ޝައިޠާނާ ބޭނުން ވަނީ އެބައިމީހުންނަށް ކަންތައް ޒީނަތްތެރިކޮށްދީގެން، ޙައްޤާއި ތެދުމަގުން އެބައިމީހުން އެއްކިބާކުރާށެވެ.

އަދި، اللَّه ބާވައިލައްވާފައިވާ ފޮތަށާއި، رسول އާ އަންގަވާ ގޮތަށް تبع ވާން ތިޔަބައިމީހުން އަންނާށޭ ބުނެފިނަމަ، منافق ން، (ނަފުރަތުވެ) ކަލޭގެފާނަށް ފުރަގަސްދޭތީ ދެކެވަޑައިގަންނަވާނޫއެވެ. (61)

މާތް ﷲގެ ފޮތުން ޙުކުމް ހޯދަން، އަދި ދެބަސްވާ ކަންކަމުގައި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ކުރައްވާ ޙުކުމަކަށް އެދެން އަންނާށޭ ބުނެފިނަމަ، މުނާފިޤުން ކަލޭގެފާނަށް ފުރަގަސްދީ މޫނު އަނބުރައިލާތަން ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ މުނާފިޤުންގެ ސިއްރުތައް ހާމަވާ އަޖާއިބުކުރުވަނިވި ވާހަކައަކާ ގުޅިގެންނެވެ. މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން "ބުޝްރު" ކިޔާ މީހަކު ޔަހޫދީއަކަށް ދަރައި ހުރެގެން އެ ޔަހޫދީ މީހާ އޭނާގެ ޙައްޤު ހޯދަން މުސްލިމް މީހާ ގާތަށް ދިއުމުން އޭނާ އެކަމަށް ދެކޮޅުހަދައި ޔަހޫދީ މީހާގެ ޙައްޤު އޭނާ އަށް ދޭން އިންކާރުކުރިއެވެ. ދެން ޔަހޫދީ މީހާ ބުންޏެވެ. ކަލޭ އީމާންވާ ނަބިއްޔާ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އަރިހުން ޙުކުމަށް އެދެން ހިނގާށެވެ. އެހިނދު މުނާފިޤު މީހާ ބުންޏެވެ. ކަޢުބު ބްނު އަލްއަޝްރަފުގެ ގާތަށް ހިނގާށެވެ. ދެން ޔަހޫދީ މީހާ ބުންޏެވެ. އަހުރެން ކަލޭގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަރިހަށް ޙުކުމަށް އެދެން ދާން ބުނުމުން ކަލޭ އެކަމަށް ދެކޮޅު ހަދަނީ ހެއްޔެވެ؟ ދެން އޭނާގެ ވާހަކަ ރަސޫލާ ﷺ އާއި ހަމައަށް ގޮސް އޭނާ ބޭޒާރުވެދާނެތީ ބިރުން، އެ ނޫން ގޮތެއް ނެތިގެން ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަރިއަހަށް ދިޔައެވެ. އަދި ރަސޫލާ ﷺ ޙުކުމް ކުރެއްވީ ބޭރުފުށުން މުސްލިމަކަށް ހެދިގެން ހުރި މުނާފިޤު މީހާއާ ދެކޮޅަށް، ޔަހޫދީ މީހާއާ އެއްކޮޅަށެވެ. ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަރިހުން ނުކުމެ މުނާފިޤު މީހާ އެކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމް ޤަބޫލުކުރަން ދެކޮޅު ހެދިއެވެ. އަދި ޔަހޫދީ މީހާއަށް ބުންޏެވެ. އަލުން ޢުމަރު ބްނު އަލްޚައްޠާބު رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން ޙުކުމެއް ހޯދަން ހިނގާށެވެ. ދެން އެ ދެމީހުން ޢުމަރު رضي الله عنه ގެ އަރިއަހަށް އައެވެ. އަދި ޔަހޫދީ މީހާ ދެންނެވިއެވެ. މީނާއާ އަހުރެންނާ ދެމެދު ހިނގި އަރައިރުމެއްގައި ޙުކުމަކަށް އެދި ތިމަންމެން މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އަރިއަހަށް ދިއުމުން އެކަލޭފާނު ޙުކުމް ކުރެއްވީ މީނާ އަހުރެންނަށް އަހުރެންގެ ޙައްޤު ދޭންޖެހޭނެ ކަމުގައެވެ. އެކަމަކު މީނާ އެކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމާމެދު ހިތް ހަމަނުޖެހުނެވެ. ދެން މީނާ ކަލޭގެފާނަށް މައްސަލަ ހުށަހަޅަން ކަމަށް ބުނެ އައީއެވެ. އެހިނދު ޢުމަރު رضي الله عنه އެ މުނާފިޤު މީހާއަށް ވިދާޅުވިވެ. ޔަހޫދީ މީހާ އެދައްކަނީ ރަނގަޅު ވާހަކައެއް ހެއްޔެވެ؟ އޭނާ އާނއެކޭ ދެންނެވިއެވެ. އަދި އޭނާ ހީކުރީ އޭނާ ޢުމަރު رضي الله عنه ގެ ޙުކުމަށް ރުހޭތީ ޢުމަރު رضي الله عنه އޭނާއަށް ރަނގަޅަށް ކަންތައް ކޮށްދެއްވާނެ ކަމަށެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން އެތެރެއަށް ވަދެފައި ނުކުންނަންދެން ކަލޭމެން މަޑުކުރާށެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه އެތެރެއަށް ވަދެވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ ކަނޑިކޮޅު ނަންގަވައި، އެކަލޭގެފާނުގެ ރިދާކޮޅުތެރޭގައި ފޮރުއްވައިގެން ނުކުމެވަޑައިގެން މުނާފިޤު މީހާގެ ކަނދުރާގައި ކަނޑިން ޖައްސަވައި އޭނާގެ ބޯ ކަނދުރާއިން ވަކިކުރެއްވިއެވެ. އަދި ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲއާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ޙުކުމަށް ނުރުހޭ މީހުންނާމެދު ތިމަންކަލޭގެފާނު ޙުކުމްކުރައްވަނީ މިހެންނެވެ. ދެން މިއާޔަތްތައް ބާވައިލެއްވިއެވެ. މިވާހަކަ ނިންމަވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި، އެއުރެންގެ އަތްތަކުން އިސްކުޅަ عمل ތަކެއްގެ ސަބަބުން އެއުރެންނަށް مصيبة އެއް ޖެހިއްޖިއްޔާ ކޮންފަދަތޯއެވެ؟ ދެން، އެއުރެން إحسان ތެރިވުމާއި، އެކުވެރިކުރުން މެނުވީ ތިމަންމެން قصد އެއް ނުކުރަމުއޭ ދަންނަވައި، اللَّه ގަންދީ ހުވާކުރަމުން ކަލޭގެފާނުންގެ އަރިހަށް އާދެއެވެ. (62)

މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ ސިއްރު ބޭޒާރު ކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ޙާލު މުއުމިނުންނަށް ފާޅުކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ޖަރީމާއަށް އެބައިމީހުންނަށް އަދަބު ދެއްވައިފިނަމަ އެބައިމީހުންގެ ޙާލު ހުންނާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ ދެން ކަލޭގެފާނު ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތެއްގެ ޙުކުމަށް އެދި ދިއުމުން، ދެބަސްވެފައިވާ މީހުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަކުރުން ނޫން އެހެން ކަމެއް ނޭދެމުއޭ، އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމްފުޅު ޤަބޫލުނުކުރަން ތިމަންމެން ގަސްތުނުކުރަމުއޭ އެބައިމީހުން ބުނެ ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުގައި އެބައިމީހުން ހުވައިކުރާނެއެވެ.

އެއުރެންނަކީ، އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައިވާ ގޮތްތައް، اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، (ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނާ عقوبات ދެއްވުން ފިޔަވައި) ކަލޭގެފާނު ދުރުހެލިވެވަޑައި ގަންނަވާށެވެ! އަދި، އެއުރެންނަށް وعظ އާއި نصيحة އިއްވަވާށެވެ! އަދި، އެއުރެންގެ نفس ތަކާމެދު އަސަރުކުރާފަދަ بلاغة ތެރި ބަސްފުޅަކުން އެއުރެންނާ ވާހަކަފުޅު ދައްކަވާށެވެ! (63)

އެބައިމީހުންގެ ބަސް ދޮގުކުރައްވައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ. މި އަބާއްޖަވެރި މުނާފިޤުން ހަދަނީ ދޮގެވެ. އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި ފޮރުވިފައިވާ މުނާފިޤުކަމާއި، މަކަރުވެރިކަން މާތް ﷲ ރަނގަޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެހެންކަމުން، އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އަދަބުދެއްވުން މަސްލަހަތަށްޓަކައި ކަލޭގެފާނު ދޫކޮށްލައްވާށެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ސިއްރު ބޭޒާރުނުކުރައްވާށެވެ. އެބައިމީހުން ބިރުވެރިކަމާއި، ވާނުވާ ނޭނގުމެއްގެ ތެރޭގައި ބޭތިއްބުމަށެވެ. އަދި ކަލޭފާނުގެ ދޫފުޅުން އެބައިމީހުންނަށް ނުރުހުން ފާޅުކުރައްވައި ނަސޭހަތްދެއްވާށެވެ. އަދި މުނާފިޤުކަމާއި، މަކަރުހެދުމާއި، ދޮގުހެދުމުން އެބައިމީހުން ދުރުކުރައްވާށެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނާ އެބައިމީހުންނާ ދެމެދު އޮތް މައްސަލައިގައި ބަލާޣާތްތެރި، އަސަރުކުރުވަނިވި ބަސްކޮޅަކުން ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ނަސޭހަތް ދެއްވާށެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުންގެ މަގުގައި ކުރިއަށް ދިއުން ހުއްޓުވައި، މުނާފިޤުކަމުން ދުރުކުރާ ކަމަކަށް ވެދާނެތީއެވެ.

اللَّه ގެ إذن ފުޅާއެކު، ކިޔަމަންވުމަށްޓަކައި މެނުވީ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއްވެސް رسول އަކު ނުފޮނުއްވަމެވެ. އަދި، އެއުރެން އެއުރެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށް އަނިޔާވެރިވީހިނދު، ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް އެއުރެން އައިސް، ފާފަފުއްސެވުމަށް اللَّه ގެ حضرة އަށް ދަންނަވައި އެދުނުނަމަ، އަދި، رسول އާ އެއުރެންނަށް ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދިވަޑައިގެން دعاء ކުރެއްވިނަމަ، ގިނަގިނައިން توبة قبول ކުރައްވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި އެއުރެން اللَّه ދެކޭނެކަން ކަށަވަރެވެ. (64)

މާތް ﷲގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކިޔަމަންވުމަށްޓަކައި މެނުވީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއްވެސް ރަސޫލަކު ނުފޮނުއްވަމެވެ. ފަހެ، އެ ރަސޫލަކަށް ކިޔަމަންވުމީ މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންވުމެވެ. އަދި އެ ރަސޫލަކަށް އުރެދުމީ މާތް ﷲއަށް އުރެދުމެވެ. މި މުނާފިޤުން އެބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށް އަނިޔާވެރިވެ، ގަދަފަދަ ޢަޛާބަށް އެ ނަފުސުތައް ހުށަހެޅި ހިނދު، އޭ ރަސޫލާ ﷺއެވެ! އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހަށް އައިސް، އެބައިމީހުން ކުޅަ ކަމުގެ މައްޗަށް ދެރަވެ، ތައުބާވެ، އެބައިމީހުންގެ ކުށް ޤަބޫލުކޮށް، އެބައިމީހުންގެ ފާފަތައް މާތް ﷲ ފުއްސަވައިދެއްވުން އެދި، ކަލޭގެފާނުގެ ވަސީލަތުން މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުގައި އެބައިމީހުންނަށް މާފުކޮށްދެއްވުމަށް އެދި ދެންނެވުމުން ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ފާފަފުއްސެވުން އެދި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދެންނެވިނަމަ، މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތްފުޅުގެ ތަނަވަސްކަމާ، އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އޯގާތެރިވެވޮޑިގަންނަވާ މިންވަރު އެބައިމީހުންނަށް އެނގުނީހެވެ. މާތް ﷲ وَاسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ (ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ފާފަފުއްސެވުމަށް އަދި ދެންނެވި ނަމަ) އޭ ވަޙީނުކުރައްވައި، ވާހަކައިގެ މިސްރާބު ބަދަލުކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ﴿وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ﴾ (އަދި ރަސޫލާ rއެބައިމީހުންގެ ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދި ދެންނެވި ނަމަ) އޭ ވަޙީކުރެއްވީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރަޖަ މަތިކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނު ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދި ދެންނެވުމުގެ މަތިވެރިކަން ހާމަކުރެއްވުމަށެވެ. އެއީ، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރަޖަ މަތިވެރިކަމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، ފާފަފުއްސަވާ ފަރާތަކީ ހަމައެކަނި މާތް ﷲ އެވެ.

އެހެންނަކުން ނޫނެވެ! ފަހެ، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ގަންދެއްވައި وحى ކުރައްވަމެވެ. އެއުރެންގެ މެދުގައި އުފެދިފައިވާ ދެކޮޅުވެރިކަމުގައި، ކަލޭގެފާނު حكم ވެރި ކޮށްފުމަށް ދާނދެން، އެއުރެން إيمان އެއް ނުވާނެތެވެ. އެހިނދު، ކަލޭގެފާނު ނިޔާކުރެއްވި ގޮތާމެދު އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައި، ދަތިކަމެއް ވާކަމުގައި އެއުރެން ނުދެކޭނެތެވެ. އަދި އެއުރެން (އެ ނިޔާއަށް) ފުރިހަމަވެގެންވާ ކިޔަމަންވުމަކުން ކިޔަމަންވާނެތެވެ. (65)

"لا" އަކީ ހުވައި ގަދަކުރެއްވުމަށް ބޭނުންކުރައްވާފައިވާ އިތުރު އަކުރެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި އުފެދޭ ދެބަސްވުންތަކާއި އަރައިރުންތަކުގައި ކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމަށް އެދިގެން އައިސް، ކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމާމެދު ރުހިއްޖައުމަށް ދާންދެން އެބައިމީހުން ޙައްޤުގޮތުގައި އީމާންވާ ކަމުގައި ނުވެއެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނު ކުރެއްވި ޙުކުމާމެދު އެބައިމީހުންގެ ހިތުގައި އެއްވެސް ބުރަކަމެއް އަދި ނުތަނަވަސްކަމެއް ނެތި، އެބައިމީހުން އެތެރެފުށާއި ބޭރުފުށުން، ފުރިހަމައަށް އެޙުކުމަށް ތަބަޢަވެއްޖައުމަށް ދާންދެނެވެ. އެހެނީ، މުސްލިމުންގެ ސިފައަކީ ބޯލަނބައި ކިޔަމަންގަތުން ކަމުގައި ވާތީއެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ نفس ތައް قتل ކުރާށޭ ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންގެ ގޯތިގެދޮރުން ނުކުންނާށޭ އަންގަވައި، އެކަން އެއުރެންގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ فرض ކުރެއްވިނަމަ، އޭގެތެރެއިން މަދުބަޔަކު މެނުވީ އެކަންތަކެއް ނުކުޅައީހެވެ. އަދި، އެއުރެންނަށް އެކަމާމެދު وعظ އިއްވަވާ ކަންތައް އެއުރެން ކުޅަނަމަ، އެއުރެންނަށް ހެޔޮކަން މާބޮޑުވީހެވެ. އަދި، ثابت ވެ ތިބުމުގައި ގަދަފަދަކަން ބޮޑުވީސްމެއެވެ. (66)

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބަނީ އިސްރާއީލުގެ މީހުން ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރި ހިނދު ﴿اقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފްސުތައް ޤަތުލުކުރާށެވެ.) އޭ އަމުރު ކުރެއްވި ފަދައިން، ނުވަތަ މިޞްރުން ނުކުތުމަށް އަންގަވަމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ﴿اخْرُجُوا مِن دِيَارِكُم﴾ (ތިޔަބައިމީހުންގެ ގެދޮރުން ތިޔަބައިމީހުން ނުކުންނާށެވެ.) އޭ ވަޙީކުރެއްވި ފަދައިން އަންގަވައި މުނާފިޤުންގެ މައްޗަށް އެކަން ފަރުޟުކުރެއްވިނަމަ، އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަދު ބަޔަކު މެނުވީ އެކަމަށް އިޖާބަދީ އެ ތަކުލީފު ޤަބޫލުނުކުރީހެވެ. އެއީ އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަން ބަލިކަށިކަމުންނެވެ. މަދު ބައެއްގެ މުރާދަކީ އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އިޚްލާޞްތެރި މުއުމިނުންނެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އަމުރަށް ކިޔަމަންގަނެ، ރަސޫލާ ﷺ އަށް ތަބަޢަވެ، އެތެރެފުށުންނާ ބޭރުފުށުން އެކަލޭގެފާނުގެ ޙުކުމަށް ބޯލެނބިނަމަ، ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި އެބައިމީހުންނަށް މާ ހެޔޮކަން ބޮޑުވީހެވެ. އަދި މުނާފިޤުކަމާއި މަގުފުރެދުމުން ދުރުހެލިވެ، އީމާންކަން އިތުރަށް ވަރުގަދަވީހެވެ.

އަދި، އެހެންވީނަމަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އެއުރެންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވީމުހެވެ. (67)

އެބައިމީހުން އީމާންވެ ކިޔަމަންތެރިވީނަމަ، މަތިވެރިވެގެންވާ އަޖުރު ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވީމުހެވެ.

އަދި، އެހެންވީނަމަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އެއުރެންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވީމުހެވެ. (67)

އެބައިމީހުން އީމާންވެ ކިޔަމަންތެރިވީނަމަ، މަތިވެރިވެގެންވާ އަޖުރު ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވީމުހެވެ.

އަދި، އެހެންވީނަމަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އެއުރެންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވީމުހެވެ. (67)

އެބައިމީހުން އީމާންވެ ކިޔަމަންތެރިވީނަމަ، މަތިވެރިވެގެންވާ އަޖުރު ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވީމުހެވެ.

އަދި، އެހެންވީނަމަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އެއުރެންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވީމުހެވެ. (67)

އެބައިމީހުން އީމާންވެ ކިޔަމަންތެރިވީނަމަ، މަތިވެރިވެގެންވާ އަޖުރު ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވީމުހެވެ.

އަދި، ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަކަށް އެއުރެންނަށް މަގު ދެއްކެވީމުހެވެ. (68)

އަދި ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެ އަށް ވާޞިލުކޮށްދޭ ތެދުމަގަށް އެބައިމީހުންނަށް މަގުދެއްކެވީމުހެވެ.

اللَّه އަށާއި، رسول އާއަށް ކިޔަމަންވާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންވަނީ، اللَّه އެބަޔެއްގެ މައްޗަށް نعمة ދެއްވި މީހުންކަމުގައިވާ ނަބިއްޔުންނާއި، صدّيق ންނާއި، شهيد ންނާއި، صالح ންނާ އެކުގައެވެ. އެބޭކަލުންނީ އެކުވެރިން ކަމުގައިވުމަށް ހާދަ ރަނގަޅު ބަޔެކެވެ. (69)

މާތް ﷲ ގެ އަމުރަށް ކިޔަމަންވެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަމުރަށް ބޯލަނބާ މީހުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ މާތް ﷲގެ ނިޢުމަތް ދާއިމަށް ލިބެނިވި ސުވަރުގޭގައި، ހެޔޮލަފާ ނަބީބޭލުންނާއި، ނަބީބޭކަލުންގެ ނަބީކަން އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތި ޤަބޫލުކުޅަ ޠާހިރު ޞިއްދީޤުންނާއި، އެންމެ ހެޔޮ މީހުންކަމުގައިވާ ޝަހީދުންނާއި، މާތް ﷲގެ ޞާލިޙު އަޅުންނާއެކު އެބައިމީހުން ލައްވަވާނެއެވެ. މި އެކުގައިވުމުގެ ހެޔޮކަމާއެވެ. އެއީ ހާދަހާ ރަނގަޅު އަދި މާތް އެކުގައިވުމެކެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ މިދުނިޔެއަށް އަލްވަދާޢު ކިއުއްވައި، ސުވަރުގެވަޑައިގަތުމުގެ ވަގުތު އެކަލޭގެފާނު އެއާޔަތެއް ދުޢާގެ ގޮތުގައި ބޭނުންކުރެއްވި އާޔަތަކީ މިއީއެވެ. عَنْ عَائِشَةَ ـ رضى الله عنها ـ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ ‏"‏ مَا مِنْ نَبِيٍّ يَمْرَضُ إِلاَّ خُيِّرَ بَيْنَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ ‏"‏‏.‏ وَكَانَ فِي شَكْوَاهُ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ أَخَذَتْهُ بُحَّةٌ شَدِيدَةٌ فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ ﴿مَعَ ٱلَّذِينَ أَنْعَمَ ٱللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ وَٱلصِّدِّيقِينَ وَٱلشُّهَدَآءِ وَٱلصَّـٰلِحِينَ ۚ﴾ ‏ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ خُيِّر‏. (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (ޢާއިޝާ رضي الله عنها ގެ އަރިއަހުން ރިވާވެގެންވެއެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲﷺ ޙަދީޘުކުރައްވަނިކޮށް ތިމަންކަމަނާ އަޑު އެއްސެވީމެވެ. "އާލާސްކަންފުޅާ އޮންނަވާއިރު، ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތާ ދެތަނުންކުރެ ތަނެއް އިޚްތިޔާރުކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ހުށަނެއެޅުއްވޭ އެއްވެސް ނަބީބޭކަލަކު ނުވެއެވެ." ދެން އެކަލޭގެފާނުގެ ފުރާނަފުޅު ހިއްޕެވުނު އާލާސްކަންފުޅުގައި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޑުފުޅު ވަރަށް ބޮޑަށް ކުރަކިވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު ﴿مَعَ ٱلَّذِينَ أَنْعَمَ ٱللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ وَٱلصِّدِّيقِينَ وَٱلشُّهَدَآءِ وَٱلصَّـٰلِحِينَ ۚ﴾ ކިޔަވައިވިދާޅުވަނިކޮށް ތިމަންކަމަނާ އަޑު އެއްސެވީމެވެ. މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނަށް އިޚްތިޔާރު ކުރެއްވުމަށް ހުށަހެޅުއްވީކަން އެހިނދު ތިމަންކަމަނާއަށް އެނގިވަޑައިގަތެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4586)

އެ فضل ވަންތަކަން ވަނީ، اللَّه ގެ حضرة ންނެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (70)

މިއީ ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ ބިރުވެތިވީ އަޅުންނަށް ދެއްވާ މަތިވެރިވެގެންވާ ދީލަތި ދެއްވުމެވެ. މިދީލަތިކަމާއި މާތްކަން ޙައްޤުވެގެންވާ މީހުން އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ފަރާތެއްގެ ގޮތުގައި މާތް ﷲ ފުދިވޮޑިގެންވެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން (عدوّ ންނާ ހަނގުރާމަ ކުރުމުގައި) ރައްކާތެރި ކަމުގައި ހިފާށެވެ! އަދި، ބައިބަޔަށް ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަޔަށް ނުކުންނާށެވެ! ނުވަތަ، އެންމެން އެކުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަޔަށް ނުކުންނާށެވެ! (71)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ޢަދުއްވުންނާ ހަނގުރާމަކުރާއިރު ރައްކާތެރިކަމުގައި ހިފާށެވެ. ހޭލާ ތިބޭށެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ފަރާތުން އަތުވެދާނެ ކަމަކަށް ވިސްނައިގެން ތިބޭށެވެ. އަދި ހަތިޔާރާއެކު އެބައިމީހުންނާއި ހަނގުރާމައަށް ތައްޔާރުވެ، ބައިބަޔަށް ޖިހާދަށް ނުކުންނާށެވެ. ނުވަތަ ބޮޑު އެއް ލަޝްކަރެއްގައި އެއް ޖަމާޢަތެއްގެ ގޮތުގައި ނުކުންނާށެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ހަނގުރާމަޔަށް ނުކުތުމުގައި ފަސްޖެހި، އަދި އެހެން މީހުން ފަސްޖެހުމަށް ބާރުއަޅާ މީހަކު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ވާކަން ކަށަވަރެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް مصيبة އެއް ޖެހިއްޖެނަމަ، އެމީހަކު ބުނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ތިމަންނާޔަށްވަނީ نعمة ދެއްވާފައެވެ. އެހެނީ، ތިމަން އެއުރެންނާއެކު ހަނގުރާމަޔަށް حاضر ވީ މީހަކު ކަމުގައި ނުވަމެވެ. (72)

ހިތުގައިވާ ބަލިމަޑުކަމެއްގެ ސަބަބުން ޖިހާދަށް ނުކުތުން ބުރަ ކަމަކަށްވެ އެކަމުން ފަހަތަށް ޖެހޭ ބަޔަކު ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ވެއެވެ. (އެއީ މުނާފިޤުންނެވެ.) ހަނގުރާމައިގައި ތިޔަބައިމީހުން ބަލިވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ޤަތުލުވެއްޖެނަމަ އެމުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ބައެއް މީހުން ބުނާނެއެވެ. "އަހުރެން އެތަނުގައި ހަނގުރާމަކުރަން ނެތްކަމުގެ މައްޗަށް މާތް ﷲ އަށް ޙަމްދު ކުރަމެވެ. އެހެންވިނަމަ، އެބައިމީހުންނަށް ޖެހުނު މުޞީބާތް އަހުރެންނަށް ޖެހި، އެބައިމީހުން ޤަތުލުވީ ފަދައިން އަހުރެންވެސް ޤަތުލުވީހެވެ."

އަދި، اللَّه ގެ حضرة ން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް فضل ވަންތަކަމެއް ލިބިއްޖެނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، އެމީހަކު ބުނާނެތެވެ. އޭ ސަހަރޯއެވެ! އެއުރެންނާ އެކުގައި ތިމަންވެސް ހަނގުރާމައިގައި ވީނަމަ ކިހާރަނގަޅުވީސް ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، އޭރުން ބޮޑުވެގެންވާ نصيب އަކުން ތިމަންނާއަށް نصيب ލިބޭނެއެވެ. (މިފަދައިން ބުނާއިރު) އެމީހަކާ ތިޔަބައިމީހުންނާ ދެމެދުގައި އެކުވެރިކަމެއް ރައްޓެހި ކަމެއްވެސް ނުވާ ކަހަލައެވެ. (73)

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރު ލިބި ޣަނީމާ މުދާ ލިބިއްޖެނަމަ އެމީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އެބައިމީހުންނަށް ނުލިބި ދިޔަ ހެޔޮކަމާމެދު ދެރަވެ ހިތާމަކުރާ ޙާލު ބުނާނެއެވެ. "އަހުރެންނަށް އެބައިމީހުންނާ އެކު ހަނގުރާމަކުރަން ހުރެވުނު ނަމަ ކިހާ ރަނގަޅު ހެއްޔެވެ. އޭރުން ޣަނީމާގެ ތެރެއިން މަދު ނޫން އެއްޗެއް އަހުރެންނަށް ލިބުނީހެވެ." ﴿كَأَن لَّمْ تَكُن بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ﴾ މި ޖުމްލައަކީ އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމުގެ ބަލިކަށިކަން މުއުމިނުންގެ ސަމާލުކަމަށް ގެންނެވުމަށް ބޭނުންކުރައްވާފައިވާ އިއުތިރާޒީ ޖުމްލައެކެވެ. އެބައިމީހުންނަށް މުއުމިނުން ނޭނގޭ ކަހަލައެވެ. އަދި ދެބައިމީހުންގެ މެދުގައި އެއްވެސް ފެނިދެނިވުމެއް، ރަޙްމަތްތެރިކަމުގެ ގުޅުމެއް ނެތް ކަހަލައެވެ. އަދި އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނާ އެކު ތިބެނީ މުއުމިނުންނަށް ނަޞްރުދިނުމަށް ނޫންކަމާ، ލިބިދާނެ ޣަނީމާއެއްގެ ދަހިވެތިކަމުގައި ކަން މުއުމިނުންނަށް އެންގެވުމަށް ވެސް މެއެވެ.

آخرة އަށް ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުން ދޫކޮށްލާ މީހުން، اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރާ ހުށިކަމެވެ! اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކޮށް، قتل ވާމީހާ، ނުވަތަ دشمن ން ބަލިކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހަކަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވާހުށީމެވެ. (74)

آخرة އަށް ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުން ދޫކޮށްލާ މީހުން، اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރާ ހުށިކަމެވެ! اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކޮށް، قتل ވާމީހާ، ނުވަތަ دشمن ން ބަލިކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހަކަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވާހުށީމެވެ. (74)

އަދި، اللَّه ގެ މަގުގައްޔާއި، އަދި ފިރިހެނުންނާއި، އަންހެނުންނާއި، ކުޑަކުދިންގެ ތެރެއިން، ނިކަމެތި ވެގެންވާ މީހުން ސަލާމަތްކުރުމުގެ މަގުގައި، ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަ ނުކުރާންވީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ އެއުރެންނަކީ، (މިފަދައިން) دعاء ކުރާ މީހުންނެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އެރަށުގެ أهل ވެރިން އަނިޔާވެރިވެގެންވާ މި ރަށުން އަޅަމެން ނެރުއްވައިފާނދޭވެ! އަދި، އިބަރަސްކަލާނގެ حضرة ން ވާގިވެރިޔަކު އަޅަމެންނަށް ލައްވައިފާނދޭވެ! އަދި، އިބަރަސްކަލާނގެ حضرة ން نصر ވެރިޔަކު އަޅަމެންނަށް ލައްވައިފާނދޭވެ! (75)

މާތް ﷲ ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރުމުންނާއި، މައްކާގެ މުޝްރިކުން އެބައިމީހުންނަށް ހިޖުރަކުރެވޭނޭ މަގު ބަންދުކޮށް، ހައްޔަރުކޮށް، ގަދަފަދަ ޢަޛާބުގެ ވައްތަރުތަކުން އަނިޔާކުރަމުންދާ، އަދި އެ އަނިޔާވެރި އަހުލުވެރިންގެ ރަށުން ސަލާމަތް ކޮށްދެއްވުމަށް އެދި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުންދާ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނިކަމެތި އަޚުން ސަލާމަތް ކުރުމަށްޓަކައި ހަނގުރާމައަށް ނުކުތުމުން ތިޔަބައިމީހުން ހުއްޓުވަނީ ކޮންކަމެއް ހެއްޔެވެ؟ އެ ނިކަމެތި މުއުމިނުންގެ ތެރޭގައި ތިބީ މުސްކުޅިންނާއި، އަންހެނުންނާއި، ކުޑަކުދީންނެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން އެއްބަސްވެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި ﴿الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا﴾ (އެރަށެއްގެ އަހުލުވެރިން އަނިޔާވެރި ރަށް) އަކީ މައްކާ އެވެ. ކާފިރުކަމުގެ ވަޒަނެއްގެ ގޮތުގައްޔާއި، ކުފުރާއި ޝިރުކުގެ އެންމެ ބާރުގަދަ ބޮޑުންގެ މަރުކަޒެއްގެ ގޮތުގައި އޮތުމަށް ފަހު މާތް ﷲ ވަނީ އެރަށް މާތް ކުރައްވާފައެވެ. އަދި އެ ނިކަމެތި މުސްލިމުން ދުޢާގައި ދަންނަވައެވެ. އަޅަމެންގެ ކަންތައް ބަލަހައްޓައި، އަޅަމެންނަށް ޓަކައި އަޅަމެންގެ ދީން ރައްކާތެރިކޮށް، އަޅަމެންގެ ޢަދުއްވުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދޭނޭ ބަޔަކު މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން ލައްވާނދޭވެ! މާތް ﷲ ވަނީ އެބައިމީހުންގެ އިޚްލާޞްތެރި ދުޢާ އިޖާބަކުރައްވައި، ދަތިކަމުގެ ބަދަލުގައި ސަލާމަތުގެ މަގު އެބައިމީހުންނަށް ދައްކަވައި، އެންމެ މާތް އެންމެ ހެޔޮ ނަޞްރުވެރިއަކު އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާފައެވެ. އެއީ އެންމެ ފަހުގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވަނީ މައްކާ ފަތަޙަކުރައްވައި އިއްޒަތްތެރިކަމާއި، ނަޞްރާއެކު އެރަށަށް ވެދެވަޑައިގެންފައެވެ.

إيمان ވި މީހުން اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރެތެވެ. އަދި، كافر ވި މީހުން شيطان އާގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރެތެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން شيطان އާގެ ވާގިވެރިންނާ ހަނގުރާމަކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، شيطان އާގެ ކެހިވެރިކަންވަނީ ނިކަމެތިވެގެންނެވެ. (76)

އީމާންކަމުގެ އަހުލުވެރީން ހަނގުރާމަކުރަނީ ﷲގެ ކަލިމަ މަތިވެރިކުރުމަށެވެ. ކާފިރުކަމާއި، ނުބައިކަމުގައި ޙައްދުފަހަނައަޅައި ދިއުމުގެ އަހުލުވެރިން ހަނގުރާމަކުރަނީ ޝައިޠާނާގެ މަގުގައެވެ. އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ފަހެ ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުކަމުގެ ބޮޑުންނާ ހަނގުރާމަކުރާށެވެ. ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރާ މީހާއާއި، ޝައިޠާނާގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރާ މީހާއާ، ދެމީހުންގެ ދެމެދުގައި ފަރަގު ހާދަހާ ވާ ބޮޑެވެ. މާތް ﷲ މުއުމިނުންނަށްޓަކައި ރާއްވަވާ ރޭއްވުމުގެ ކުރިމަތީގައި، ކާފިރުންނަށްޓަކައި ޝައިޠާނާ ރާވާ މަކަރުވެރި ރޭވުން ވަރަށް ބަލިކަށްޓެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތްތައް (ހަނގުރާމައިން) އެއްކިބާކުރާށޭ، އަދި، ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދު قائم ކޮށް، زكاة ދީ، އުޅޭށޭ އަންގަވާފައިވާ މީހުން، ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައި ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ ދެންފަހެ، ހަނގުރާމަކުރުން އެއުރެންގެ މައްޗަށް فرض ކުރެއްވި ހިނދު، އެހާރުން އޭގެތެރެއިން ބަޔަކު اللَّه އަށް ބިރުވެތިވާފަދައިން، ނުވަތަ، އެއަށްވުރެވެސް ގަދަ ބިރުވެތިވުމަކުން، މީސްތަކުންދެކެ ބިރުވެތިވެތެވެ. އަދި، އެއުރެން ބުނެތެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ހަނގުރާމަކުރުން فرض ކުރެއްވީ ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ ކައިރި مدة އަކަށް އަޅަމެންނަށް ފަސްކޮށްދެއްވިނަމަ، ކޮންފަދަތޯއެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ދުނިޔޭގެ އުފަލަކީ ކުޑަވަގުތުކޮޅެއްގެ ކަމެކެވެ. އަދި، تقوى ވެރިވި މީހަކަށް آخرة ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިތަންމެ ކުޑަމިންވަރަކުންވެސް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. (77)

މައްކާގައި ތިބެ މުޝްރިކުންނާއި ހަނގުރާމަކުރަން އެދުމުން، ތިޔަބައިމީހުން މުޝްރިކުންނާއި ހަނގުރާމަނުކޮށް މަޑުން ތިބެ، ﷲއަށް އަޅުކަން ކުރުމާއިގެން މަޝްޣޫލުވެ، ނަމާދު ޤާއިމުކޮށް ޒަކާތްދީ ރޫޙާނީ ތަރުބިއްޔަތު ލިބިގަނެ ނަފުސުތައް ތައްޔާރުކުރާށޭ އެބައިމީހުންނަށް ބުނެވުނު މީހުންނާމެދު ކަލޭގެފާނު ޙައިރާންވެ ވަޑައިނުގަންނަވަމު ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހަނގުރާމަ ފަރުޟު ކުރެއްވި ހިނދު އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ﷲއަށް ބިރުވެތިވާ މިންވަރަށް ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ވެސް ބޮޑަށް މަރަށް ބިރުގަނެ ފިނޑިވެގެންފިއެވެ. މާތް ﷲ، އެކަލާނގެ ކޯފާ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފޮނުއްވައިފާނެތީ ބިރުގަންނަ ވަރަށް، މުޝްރިކުން އެބައިމީހުން ޤަތުލުކޮށްފާނެތީ އެބައިމީހުން ބިރުގަނެއެވެ. މިއީ އީމާންކަން ބަލިކަށި މުނާފިޤުންގެ ބައެކެވެ. މަރަށް ބިރުން ސިހިސިހި ތިބެ އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރި ރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ހަނގުރާމަކުރުން ފަރުޟުކުރެއްވީ ކީއްވެތޯއެވެ؟ އަޅަމެންގެ އަޖަލު ޖެހި އަޅަމެން މަރުވަންދެން އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންނަށް މުހުލަތު ދެއްވި ނަމައެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ދުނިޔޭގެ ނިޢުމަތަކީ ހަލާކުވެ ނެތި ހިނގައިދާނެ އެއްޗެކެވެ. އާޚިރަތުގެ ނިޢުމަތަކީ ދާއިމަށް ދެމިގެންވާ އެއްޗެކެވެ. މާތް ﷲ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ތަޤްވާވެރިންނަށް ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ނިޢުމަތް ދުނިޔޭގައިވާ ހުރިހާ ނިޢުމަތަކަށް ވުރެ މަތިވެރިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކޮށްފައިވާ ޢަމަލުތަކަށް ލިބެންޖެހޭ ދަރުމައިން ކަދުރު އޮށުގެ މެދުގައިވާ ފަށުގެ މިންވަރަށް ވެސް އުނި ނުކުރެވޭނެއެވެ. ކުރިންވެސް ބަޔާންކުރެވުނު ފަދައިން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ ހިތުގައި މަރަށް ގަންނަ ބިރު ފޮރުވައިގެން ތިބެ، ހިތްވަރުގަދަކަން ފާޅުކުރަމުން ދިޔަ މުނާފިޤުންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. މިއާޔަތުގައި އެވަނީ އެބައިމީހުން ވަންހަނާ ކުރި ކަންތަކާ އެބައިމީހުންގެ ނިޔަތް ބޭޒާރުކުރައްވާފައެވެ. މިއާޔަތުގައި ކެތްތެރި މުޖާހިދުން ކަމުގައިވާ، އީމާންކަން ފުރިހަމަ އަޞްޙާބުބޭކަލުން ނުހިމެނެއެވެ. އެކަން އަންނަނިވި އާޔަތުން ރަނގަޅަށް ސާފުވެއެވެ.

އުސްވެގެންވާ ގަދަފަދަ ކިއްލާތަކެއްގެ ތެރޭގައި ތިޔަބައިމީހުން ތިބިކަމުގައިވިޔަސް، ތިޔަބައިމީހުން ތިބި ކޮންމެ ތަނަކުން މަރު، ތިޔަބައިމީހުން އަތުލާނެތެވެ. އެއުރެންނަށް ހެޔޮގޮތެއް މެދުވެރިވެއްޖެނަމަ، މިއީ، اللَّه ގެ حضرة ން އައިކަމެކޭ އެއުރެން ބުނެތެވެ. އަދި، އެއުރެންނަށް ދެރަގޮތެއް މެދުވެރިވެއްޖެނަމަ، މިއީ، ކަލޭގެފާނުންގެ ފަރާތުން އައިކަމެކޭ އެއުރެން ބުނެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ކޮންމެކަމަކީވެސް، اللَّه ގެ حضرة ން އަންނަ ކަމެކެވެ. ފަހެ، މިބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ވާހަކައެއް ވިސްނޭން ގާތްވެސްނުވެ އެތިބީ ކީއްވެފައި ބާވައެވެ؟ (78)

ގަދަފަދައަށް ބިނާކުރެވިފައިވާ ކިއްލާތަކުގައި ތިޔަބައިމީހުން ތިބި ކަމުގައި ވިޔަސް، ބިމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ތިބި ކޮންމެ ތަނަކުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމައަށް މަރު އަންނާނެއެވެ. އެ މުނާފިޤުންނަށް ނަޞްރެއް ނުވަތަ ޣަނީމާއެއް ފަދަ ހެޔޮކަމެއް ލިބިއްޖެނަމަ އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. މިއީ އަހަރުމެންނަށް މާތްކޮށް ހިތްތެވުމުގެ ގޮތުން މާތް ﷲ އަހަރުމެންނަށް ދެއްވި އެއްޗެކެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނަށް ހަނގުރާމައިގައި ބަލިވުން ނުވަތަ ބަނޑުހައިހޫނުކަން ފަދަ ދެރަކަމެއް މެދުވެރިވެއްޖެ ނަމަ އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. މިއީ މުޙައްމަދު ﷺގެ ސުންޕާކަމުން ދިމާވި ކަމެކެވެ. ކަލޭގެފާނު އެ މުނާފިޤުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ހެޔޮކަންކަމާއި، ނުބައިކަންކަން އަދި ނިޢުމަތާއި، މުޞީބާތާ މިހުރިހާ ކަންކަމަކީ މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން، އެކަލާނގެ ޙިކްމަތްތެރިކަމާ ރޭވުންތެރިކަމާއި ގުޅިގެން އަންނަ ކަންކަމެވެ. ފައިދާ ދެއްވާ އަދި ގެއްލުން ދެއްވާ ފަރާތަކީވެސް ހަމަ އެކަލާނގެއެވެ. އެ މުނާފިޤުންނަށް އެތިބީ ކިހިނެއް ވެފައި ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންނާ ދެކެވޭ ވާހަކަ އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގޭ ކަހަލައެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންގެ ދެނެގަތުމާ، ވިސްނުމުގެ ބަލިކަށިކަމަށް އިޝާރާތްކުރައްވައި ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ބަސްފުޅެކެވެ. ދެން، މާތް ﷲ މިވަނީ އީމާންކަމުގެ މައްސަލައިގެ ޙަޤީޤަތް ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ.

ތިބާޔަށް ލިބިއްޖެ ހެޔޮކަމަކީ، ފަހެ، اللَّه ގެ حضرة ން އައިކަމެކެވެ. އަދި، ތިބާޔަށް ލިބިއްޖެ ދެރަކަމަކީ، ފަހެ، ތިބާގެ އަމިއްލަ نفس ގެ ފަރާތުން އައިކަމެކެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު މީސްތަކުންގެ ގާތަށް ފޮނުއްވާފައިވަނީ، رسول އަކު ކަމުގައެވެ. ހެކިވެރިޔަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (79)

މިއާޔަތުގައި މުޚާޠަބުކުރައްވާފައި މިވަނީ ކޮންމެ އިންސާނަކަށެވެ. އަދި އަޑުއަހާ ކޮންމެ މީހަކަށެވެ. މާނައީ އޭ އިންސާނާއެވެ! ތިބާއަށް ލިބުނު ކޮންމެ ހެޔޮކަމަކާއި އިޙްސާންތެރިކަމެއް އެއީ މާތް ﷲގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، ދީލަތިވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ތިބާއަށް ދެއްވި ކަމެކެވެ. އަދި ތިބާއަށް ކުރިމަތިވި ކޮންމެ މުޞީބާތަކާއި އިމްތިޙާނެއް އެއީ، ހަމަ ތިބާގެ އަތުން ތިބާ ފާފަތަކަށް އަރައިގަނެ، ނުކިޔަމަންތެރިވުމުގެ ސަބަބުން ތިބާއަށް ކުރިމަތިވި ކަމެކެވެ. މާތް ﷲ ގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَمَآ أَصَـٰبَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا۟ عَن كَثِيرٍ﴾ (ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރިމަތިވާ ހުރިހާ މުޞީބާތެއް ކުރިމަތިވަނީ ތިޔަބައިމީހުން އަތްތަކުން ތިޔަބައިމީހުން ހޯދައިގަތް ކަންކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ގިނަ ފާފަތައް ފުއްސަވައިދެއްވައެވެ.) ދެން ރަސޫލާ ﷺގެ މަތިވެރި ދަރަޖަ ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا ۚ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ އެންމެންގެ ގާތަށެވެ. މުޅި އިންސާނިއްޔަތަށެވެ. އިސްލާމްދީނުގެ ޙުކުމްތައް އެބައިމީހުންނަށް އުނގަންނަވައިދެއްވައި، އަމާންކަމާއި ސަލާމަތްތެރިކަމުގެ ގޮވަތި ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއަށް އެބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލެއްވުމަށެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަމާއި ރަސޫލުކަމުގެ ތެދުކަމުގެ މައްޗަށް މާތް ﷲ ހެކިވެވޮޑިގަތުން ކަލޭގެފާނަށް ފުދެއެވެ.

رسول އާއަށް ކިޔަމަންވާ މީހާ، ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން اللَّه އަށް ކިޔަމަންވެއްޖެއެވެ. އަދި، ފުރަގަސް ދީފި މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންގެ ކަންތައްތައް ބަލަހައްޓަވަން ހުންނެވި ބޭކަލަކު ކަމުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ނުފޮނުއްވަމެވެ. (80)

ރަސޫލާ ﷺ އަށް ކިޔަމަންވެއްޖެ މީހާ މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންވެއްޖެއެވެ، އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް ﷲ ގެ އަމުރާއި ނަހީ މީސްތަކުންނާއި ހަމައަށް ފޯރުކޮށްދެއްވާ ބޭފުޅަކަށް ވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން އެކަލޭގެފާނަށް ކިޔަމަންވުމަކީ މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންވުމެވެ. އެކަލޭގެފާނު ރަސޫލުކަމާއިގެން ފޮނުއްވީ އެކަލާނގެއެވެ. ރަސޫލާ ﷺ އަށް ކިޔަމަންވުމަށް ދެކޮޅު ހެދި މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ބެލެހެއްޓެވުމަށާއި، އެޢަމަލުތަކަށް ޖަޒާދެއްވުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ނުފޮނުއްވަމެވެ. ކަލޭގެފާނަށް އޮތީ ﷲގެ ދީން ފޯރުކޮށް ދެއްވުމެވެ. ޙިސާބު ބެއްލެވުން އޮތީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ.

އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިމަންމެން ކިޔަމަންވަމުއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން ނުކުމެއްޖެނަމަ، އޭގެތެރެއިން ބަޔަކު ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާގޮތް ނޫންގޮތަކަށް ރާވައެވެ. އެއުރެން ރާވާގޮތް اللَّه ލިޔުއްވަތެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނާ ދުރުހެލިވެ ވަޑައިގަންނަވާށެވެ! އަދި، اللَّه އަށް وكيل ކުރައްވާށެވެ! وكيل އަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (81)

މި އާޔަތްތަކުގައި އަދިވެސް މިއަންނަނީ މުނާފިޤުންގެ ވާހަކައެވެ. މި އާޔަތްތަކުގައި މިވަނީ އެބައިމީހުން ބޭޒާރުކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ނަފްސުތަކުގައި ފޮރުވިފައިވާ ސިއްރުތައް ހާމަކުރައްވާފައެވެ. މާނައީ: މުނާފިޤުން ބުނެއެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އަމުރުފުޅަށް ކިޔަމަންވަމުއެވެ. އަޑުއަހައި ކިޔަމަންވެއްޖައީމޭ މީހަކު ބުނާ ފަދައިންނެވެ. އެކަމަކު، ކަލޭގެފާނުގެ މަޖިލީހުން ނިކުތުމަށް ފަހު އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު (މުނާފިޤުންގެ ބޮޑުން) ކަލޭގެފާނު އެންގެވި ގޮތާ ޚިލާފަށް ރާވައެވެ. އެއީ، ކަލޭގެފާނުގެ އަމުރުފުޅާ ޚިލާފުވާން އެމީހުން ޢަޒުމްކަނޑައެޅުމެވެ. އެހިސާބުން ޢަމަލުގެ ފަތް ލިޔުއްވާ މަލާއިކަތުންނަށް، އެބައިމީހުންގެ ފަތުގައި އެކަން ލިޔުއްވުމަށް އަމުރުކުރައްވައެވެ. އެ ކަމަށް އެބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވުމަށެވެ. އެބައީމީހުންގެ ޖަރީމާތަކަށް ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް އަދަބުނުދެއްވާށެވެ. އަދި މާތް ﷲއަށް އެކަން ދޫކޮށްލައްވާށެވެ. އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ބަދަލުހިއްޕަވާނެއެވެ. މާތް ﷲ އަށް ވަކީލުކުރާ މީހަކަށް މަދަދުވެރިއަކަށް އަދި އެހީތެރިއަކަށް އެކަލާނގެ ފުދެއެވެ.

ފަހެ، قرآن އާމެދު އެއުރެން ވިސްނައި ފިކުރު ނުކުރަނީހެއްޔެވެ؟ އެ قرآن އަކީ، اللَّه ނޫން އެހެން ފަރާތަކުން އައި އެއްޗެއް ކަމުގައިވީނަމަ، ގިނަވެގެންވާ ތަފާތުތައް އެއިން އެއުރެންނަށް ފެނުނީހެވެ. (82)

މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ މިފޮތް، ޤުރްއާނުގައިވާ ޙިކްމަތްތެރި ޝަރީޢަތާއި، އަލިގަދަ ނޫރު ދުށުމަށް އެބައިމީހުން މިފޮތް ބަލައި ފިކުރުނުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެހެނީ މިފޮތުގެ އާޔަތްތަކަށް ވިސްނައި ފިކުރުކުރުމުން މިފޮތުގެ ޙުއްޖަތް ފާޅުވެއެވެ. އަދި މިފޮތުގެ ނޫރު ވިދައެވެ. އަދި (އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ ފަދައިން) މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން ނޫން އެހެން ފަރާތަކުން އައި ފޮތެއްނަމަ، މިފޮތުގެ ޙުކުމްތަކާއި، ލަފުޒުތަކާއި، މާނަތަކުގެ މެދުގައި ވާ ދެކޮޅުނުޖެހުމާއި އަރައިރުން ކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތީހެވެ. އޭރުން މިފޮތުގެ އެއްބައި ބުއްދި ޤަބޫލުކުރާ އެއްޗަކަށް ވާއިރު އަނެއްބައި ވާނީ ބުއްދި ޤަބޫލުނުކުރާ އެއްޗަކަށެވެ. އެކަމަކު މިފޮތް ވަނީ މިކަމުން ޠާހިރުވެގެންނެވެ. އަދި މިއީ މިފޮތަކީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވުނު ފޮތެއް ކަމުގެ ދަލީލެކެވެ.

މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ މިފޮތް، ޤުރްއާނުގައިވާ ޙިކްމަތްތެރި ޝަރީޢަތާއި، އަލިގަދަ ނޫރު ދުށުމަށް އެބައިމީހުން މިފޮތް ބަލައި ފިކުރުނުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެހެނީ މިފޮތުގެ އާޔަތްތަކަށް ވިސްނައި ފިކުރުކުރުމުން މިފޮތުގެ ޙުއްޖަތް ފާޅުވެއެވެ. އަދި މިފޮތުގެ ނޫރު ވިދައެވެ. އަދި (އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ ފަދައިން) މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން ނޫން އެހެން ފަރާތަކުން އައި ފޮތެއްނަމަ، މިފޮތުގެ ޙުކުމްތަކާއި، ލަފުޒުތަކާއި، މާނަތަކުގެ މެދުގައި ވާ ދެކޮޅުނުޖެހުމާއި އަރައިރުން ކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތީހެވެ. އޭރުން މިފޮތުގެ އެއްބައި ބުއްދި ޤަބޫލުކުރާ އެއްޗަކަށް ވާއިރު އަނެއްބައި ވާނީ ބުއްދި ޤަބޫލުނުކުރާ އެއްޗަކަށެވެ. އެކަމަކު މިފޮތް ވަނީ މިކަމުން ޠާހިރުވެގެންނެވެ. އަދި މިއީ މިފޮތަކީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވުނު ފޮތެއް ކަމުގެ ދަލީލެކެވެ.

އީމާންކަން ބަލިކަށި މުނާފިޤުންނަށް، މުއުމިނުންނަށް ނަޞްރު ލިބި ޣަނީމާ މުދާ ލިބިއްޖެކަމުގެ، ނުވަތަ މުޞީބާތެއް ކުރިމަތިވެ ބަލިވެއްޖެ ކަމުގެ ޚަބަރެއް ލިބުނަސް، އެކަމުގެ ތެދު ދޮގު ބެލުމެއް ނެތި އެބައިމީހުން އެ ޚަބަރެއް ފަތުރައެވެ. މިކަމުގެ ސަބަބުން މުޖާހިދުންނަށް ގެއްލުންތަކެއް ކުރިމަތިވެދާނެއެވެ. އެއީ، މިފަދައިން ޢަމަލުކުރުމުން ނަޞްރު ލިބުނުކަން ނުވަތަ ބަލިވީކަން ޔަޤީން ނުވަނީސް ހަނގުރާމައިގެ ސިއްރު ބޭޒާރުވެދާނެތީއެވެ. މިފަދަ ޚަބަރު ފެތުރުމުގެ ކުރިން މުނާފިޤުން ރަސޫލާ ﷺއާއި، އަޞްޙާބޭކަލުންގެ ތެރެއިން އިސްބޭފުޅުންނަށް އެޚަބަރެއް ރައްދުކުރިނަމަ، އޭގެތެރެއިން އެފަދަ ކަންކަން ހޯއްދަވައި ބައްލަވާ ބޭފުޅުންނަށް އެކަމުގެ ޙަޤީޤަތް އެނގިވަޑައިގަތީހެވެ. އަދި ހަނގުރާމައިގެ ސިއްރު އެންމެންގެ މެދުގައި ނުފެތުރި ސިއްރެއްގެ ގޮތުގައި އޮތީހެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އިވޭ ކޮންމެ ޚަބަރެއް އޭގެ ތެދު ދޮގު ނުބަލާ ފަތުރާ މީހުން އެކުރަނީ ޤަބޫލުކުރެވޭ ކަމެއް ނޫންކަން ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. ޙަދީޘުގައި މިފަދައިން އައިސްފައި ވެއެވެ. عن حفص بن عاصم قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: "كَفَي بِالمَرْأِ كَذِبًا أَن يُحَدِّثَ بِكُلِّ مَا سَمِعَ" (صحيح مسلم، المقدمة، باب النهي عن الحديث بكل ما سمع) (ޙަފްޞު ބިން ޢާޞިމްގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. (އިވޭ ކޮންމެ ކަމެއްގެ ވާހަކަ ދެއްކުން މީހާއަށް ދޮގުކަމުގައި ފުދެއެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު:5) ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއަށް ރަސޫލާ ﷺ ފޮނުއްވައި މާތް ﷲ ފަޟްލުވަންތަވެވޮޑިނުގަންނަވާނަމަ، އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގަށް މަގުދެއްކުމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލައްވައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރަޙްމަތް ނުލައްވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ހިދާޔަތުގެ ނޫރުން އަލިވެފައިވާ ސިކުނޑިތަކުގެ، އަދި އީމާންކަމުގެ އަސަރު ފުރިހަމައަށް ފޯރާފައިވާ ހިތްތަކުގެ ވެރި މަދު ބަޔަކު ފިޔަވައި، ފާޙިޝް ކަންކަމަށް އަރައިގަތުމަށާއި، މަގުފުރެދުމުގައި ކުރިއަށް ދިއުމަށް ގޮވާލާ ޝައިޠާނާއަށް ތަބަޢަވެއްޖައީހެވެ.

ފަހެ، اللَّه ގެ މަގުގައި ކަލޭގެފާނު ހަނގުރާމަ ކުރައްވާށެވެ! ކަލޭގެފާނުންގެ އަމިއްލަ نفس އަށް މެނުވީ ކަލޭގެފާނަކަށް تكليف އެއް ނުޖައްސަވާހުށްޓެވެ. އަދި، (ހަނގުރާމަކުރުމުގެ މައްޗަށް) مؤمن ންނަށް ކަލޭގެފާނު ހިތްވަރު ދެއްވާށެވެ! كافر ވި މީހުންގެ ބާރު، اللَّه ނެތިކުރެއްވުން ގާތެވެ. އަދި، ބާރުވެރިކަމުގެ ގޮތުން اللَّه ގަދަފަދަ ވަންތަކަން ބޮޑެވެ. އަދި، عذاب ދެއްވުމުގައިވެސް ގަދަފަދަވަންތަކަން ބޮޑުމެއެވެ. (84)

ދެން މާތް ﷲ ވަނީ ރަސޫލާ ﷺއާ އެކީ އެއްވެސް މީހަކު ނުނުކުމެ އެކަލޭގެފާނު ގިނަކަންޏާ ނުކުމެވަޑައިގަންނަވަން ޖެހިވަޑައިގަތަސް ޖިހާދު ކުރެއްވުމަށް ނުކުންނެވުމަށް ރަސޫލާ ﷺ އަށް ގޮވައިލައްވާފައެވެ. މާނައީ: އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނާއެކު ޖިހާދަށް އެއްވެސް މީހަކު ނުނުކުމެ، ކަލޭގެފާނު ގިނަކަންޏާ ހުންނެވިނަމަވެސް، ﷲ ގެ ދީން މަތިވެރިކުރެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނު ހަނގުރާމަ ކުރައްވާށެވެ. އެހެނީ، ކަލޭގެފާނަށް ނަޞްރު ދެއްވާނެކަމަށް މާތް ﷲ ވަނީ ވަޢުދުވެވޮޑިގެންފައެވެ. މުނާފިޤުން ޖިހާދަށް ނުނުކުމެ ފަހަތަށް ޖެހުނަސް ކަލޭގެފާނު އެކަމާ އަޅާނުލައްވާށެވެ. އަދި ﷲގެ ޢަދުއްވުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް މުއުމިނުންނަށް ހިތްވަރުދެއްވާށެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ މަކަރުވެރި ރޭވުން އެބައިމީހުންނަށް އަނބުރާ ރައްދުކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ނުބައިކަމުން އިސްލާމްދީނާ މުސްލިމުން ސަލާމަތް ކުރައްވާނެއެވެ، މާތް ﷲ އަކީ އެ ނުބައި ފާޖިރުންނަށް ވުރެ ހުރިހާ ގޮތަކުންވެސް ބާރުވެރި ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޢަޛާބު މާ ގަދަފަދަ ވެގެންވެއެވެ. މާނައީ: އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭ ވޭނާއި އަނިޔާއަށް ވުރެ އެކަލާނގެ ޢަޛާބު މާ ގަދަފަދަ ވެގެންވެއެވެ. މިތަނުގައި عَسَى އައިސްފައިވަނީ ކަނޑައެޅިގެން އެކަންވާނެ ކަމުގެ މާނައިގައެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ ކަމަކަށް ބަޔަކު ދަހިވެތިކުރައްވައިފިއްޔާ އެކަލާނގެ އެކަމެއް ފުރިހަމަކޮށް ދެއްވާނެއެވެ.

ހެޔޮ شفاعة އަކުން شفاعة ތެރިވާ މީހާޔަށް އޭގެ (ދަރުމައިން) ބައެއްވެއެވެ. އަދި، ނުބައި شفاعة އަކުން شفاعة ތެރިވާ މީހާޔަށް އޭގެ (ފާފައިން) ބައެއްވެއެވެ. ކޮންމެ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (85)

ނިކަމެތި މީހަކަށް އޭނާގެ ޙައްޤު ހޯދައި ދިނުން ނުވަތަ އޭނާ އަށް ލިބޭން އޮތް ގެއްލުމަކުން އޭނާ ސަލާމަތްކޮށްދިނުން ފަދަ ރަނގަޅު ކަމެއްގައި ޝަފާޢަތްތެރި ވާ މީހާއަށް އެ ކަމުން ހެޔޮ ޖަޒާ ލިބޭނެއެވެ. އަދި ވައްކަން ކުރާ މީހާ ނުވަތަ ޤާތިލުގެ މައްޗަށް ޙައްދު ޤާއިމު ނުކުރުން ކަހަލަ މާތް ﷲ ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ޙައްދުތަކުގެ ތެރެއިން ޙައްދެއް ތަންފީޒުކުރުން ހުއްޓުވުން ފަދަ ނުބައި ކަމެއްގައި ޝަފާޢަތް ތެރިވާ މީހާއަށް އެކަމުން ފާފަ ލިބޭނެއެވެ. އެއީ، އެކަމުގައި މާތް ﷲ ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާ ކަންކަމަށް އަރައިގަތުމަށް ނުބައިމީހުންނަށް އެހީވުން ހިމެނޭތީއެވެ. އަދި މިކަމުގެ ސަބަބުން މުޖްތަމަޢަށް ވާ ގެއްލުން ނުހަނު ބޮޑެވެ. އަދި މާތް ﷲއީ ހުރިހާ ކަމަކަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ހެޔޮކަން ކުޅަ މީހާއަށް އެކަމުގެ ހެޔޮ ޖަޒާ އަދި ނުބައި ކަން ކުޅަ މީހާއަށް އެކަމުން ލިބެން ޖެހޭ އަދަބު މާތް ﷲ ދެއްވާނެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއްވެސްކަހަލަ سلام އަކުން سلام ކޮށްފިނަމަ، އެއަށްވުރެ ރިވެތި سلام އަކުން ތިޔަބައިމީހުން سلام ކުރާށެވެ! ނުވަތަ އެ سلام ރައްދުކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ކޮންމެ ކަމެއްގެ حساب ބައްލަވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (86)

މީހަކު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސަލާމް ގޮވައިފިނަމަ، އެއަށް ވުރެ އިތުރަށް ނުވަތަ އެ ސަލާމުގައި ބުނި ވަރަށް ރައްދު ދޭށެވެ. މިގޮތުން މީހަކު السلام عليكم ورحمة الله ކިޔައި ސަލާމް ގޮވައިފިނަމަ ހަމަ އެކަނި وعليكم السلام އިން ފުއްދާލައިގެން ނުވާނެއެވެ. وعليكم السلام ورحمة الله وبركاته އޭ ކިޔަން ވާނެއެވެ. ނުވަތަ وعليكم السلام ورحمة الله އިން ފުއްދާލެވިދާނެއެވެ. މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކުޑަ ބޮޑު ކޮންމެ ޢަމަލެއްގެ ޙިސާބު ބައްލަވައި އެއަށް ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. ޢަރަބީން ކުރީ ޒަމާނުގައި އެކަކު އަނެކަކާ ބައްދަލުވުމުން ކިޔައި އުޅުނީ حيّاك الله (މާތް ﷲ ތިބާ ދިރި ދުނިޔޭގައި ލަހައްޓަވާށިއެވެ.) ނުވަތަ أطال الله حياتك (މާތް ﷲ ތިބާގެ ޢުމުރު ދިގުކުރައްވާށިއެވެ.) މިފަދައިންނެވެ. އިސްލާމްދީން އައުމަށްފަހު އެ ޢިބާރާތްތައް ސަލާމަށް ބަދަލުކުރެވުނީއެވެ. ﴿ فَسَلِّمُوا۟ عَلَىٰٓ أَنفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِّنْ عِندِ ٱللَّـهِ مُبَـٰرَكَةً طَيِّبَةً ۚ ﴾ (ފަހެ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުންވާ ބަރަކާތްތެރި ރަނގަޅު ސަލާމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމްކުރާށެވެ!) އެއީ، މި ސަލާމުގައި ޢުމުރު ދިގުވުމަށް އެދި ދުޢާކުރުމަށްވުރެ މާ މަތިވެރި މާނަ އެކުލެވިގެން ވާތީއެވެ. ފަހެ، ނުބައި ނުލަފާ ފާޖިރަކަށް އަހަރުމެން أطال الله عمرك (މާތް ﷲ ތިބާގެ ޢުމުރު ދިގުކުރައްވާށިއެވެ!) ކިޔައި ސަލާމް ގޮވައިފިނަމަ، އަހަރުމެންނަށް އެ ދުޢާ ކުރެވުނީ އޭނާގެ ނުބައިކަން މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ދެމިއޮތުން އެދިއެވެ. މުސްލިމަކު އޭނާގެ މެހުމާނަށް މަރްޙަބާ ކިޔާއިރު أهلا وسهلا ومرحبا އޭ ކިއުމަކުން މައްސަލައެއް ނެތެވެ. އެކަމަކު އެހެން ކިޔަން ވާނީ އިސްލާމީ ސަލާމުން ސަލާމްކުރުމަށް ފަހުއެވެ.

اللَّه އީ، އެކަލާނގެ ފިޔަވައި (حق ވެގެން އަޅުކަމެއްވެވޭ) إله އަކުނުވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. قيامة ދުވަހުން، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން އެއްކުރައްވާނެކަން ކަށަވަރެވެ. އެކަމާމެދަކު شك އެއް ނެތެވެ. ބަސްބުނުމުގައި اللَّه އަށްވުރެ ތެދުވެރިކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ (87)

އިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ މިވަނީ ހުވައި ވަޙީކުރައްވާފައެވެ. މާނައީ: އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ޙައްޤު ގޮތުގައި އަޅުމެއް ވެވޭ އެއްވެސް އިލާހަކުނުވާ، މާތް ﷲ ގަންދެއްވައި ވަޙީކުރައްވަމެވެ. ހަމަށަވަރުން މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ކަށްވަޅުތަކުން ނެރުއްވައި ހިސާބުބެއްލެވުމާއި، ޖަޒާދެއްވުމުގެ ދުވަހު، މަޙްޝަރުގެ މައިދާނަށް ތިޔަބައިމީހުން އެއްކުރައްވާނެއެވެ. މިކަމުގައި އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތެވެ. ﴿وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾ މިޢިބާރާތުގައި މިވަނީ ސުވާލެކެވެ. އެކަމަކު ނަފީކުރުމުގެ މާނައިގައެވެ. މާނައީ: މާތް ﷲއަށް ވުރެ ބަހުގައި ތެދުވެރި ފަރާތެއް ނުވާނެއެވެ. ޤުދްސީ ޙަދީޘެއްގައި ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: " قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: كَذَّبَنِي ابْنُ آدَمَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، وَشَتَمَنِي وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، فَأَمَّا تَكْذِيبُهُ إِيَّايَ فَقَوْلُهُ: لَنْ يُعِيدَنِي كَمَا بَدَأَنِي، وَلَيْسَ أَوَّلُ الْخَلْقِ بِأَهْوَنَ عَلَيَّ مِنْ إِعَادَتِهِ، وَأَمَّا شَتْمُهُ إِيَّايَ فَقَوْلُهُ: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا، وَأَنَا الْأَحَدُ الصَّمَدُ، لَمْ أَلِدْ وَلَمْ أُولَدْ، وَلَمْ يَكُنْ لِي كُفُوًا أَحَدٌ" (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ”އާދަމުގެ ދަރިޔާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގުކޮށްފިއެވެ. އެއީ އޭނާ ކޮށްގެން ވާނޭ ކަމެއް ކަމުގައި ނުވާއިރުއެވެ. އަދި އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ނިސްބަތް ކޮށް ހުތުރު އެއްޗެތި ކިޔައިފިއެވެ. އެއީ އޭނާ ކޮށްގެން ވާނޭ ކަމެއް ކަމުގައި ނުވާއިރުއެވެ. އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގު ކުޅައީ އޭނާގެ މިބަހުންނެވެ.: މާތް ﷲ ތިމަން ފުރަތަމަ އުފެއްދެވި ފަދައިން، އަލުން ތިމަން ނުއުފައްދަވާނެއެވެ. އޭނާ އަލުން އުފެއްދެވުމަށް ވުރެ ފުރަތަމަ އުފެއްދެވުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ވަކި ފަސޭހަފުޅެއް ނޫނެވެ!! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ނިސްބަތްކޮށް އޭނާ ކީ ހުތުރު އެއްޗަކީ މިއީއެވެ.: މާތް ﷲ ދަރިކަލަކު ހިއްޕަވައިފިއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ، އެއްކައުވަންތަ، އެކަލާނގެއަށް އެންމެހާ ތަކެތި ބޭނުންވެގެންވާ އަދި އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް ބޭނުންވެ ވޮޑިގެން ނުވާ، އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުފަންވެގެންނުވާ، އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް އުފަންވެވޮޑިގެންނުވާ، އަދި އެކަލާނގެއާ އެއްފަދަ ހަމަ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައި ވެވޮޑިގަންނަވާ އިރުއެވެ.) (ޞަޙީޙުލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4974)

އިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ މިވަނީ ހުވައި ވަޙީކުރައްވާފައެވެ. މާނައީ: އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ޙައްޤު ގޮތުގައި އަޅުމެއް ވެވޭ އެއްވެސް އިލާހަކުނުވާ، މާތް ﷲ ގަންދެއްވައި ވަޙީކުރައްވަމެވެ. ހަމަށަވަރުން މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ކަށްވަޅުތަކުން ނެރުއްވައި ހިސާބުބެއްލެވުމާއި، ޖަޒާދެއްވުމުގެ ދުވަހު، މަޙްޝަރުގެ މައިދާނަށް ތިޔަބައިމީހުން އެއްކުރައްވާނެއެވެ. މިކަމުގައި އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތެވެ. ﴿وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾ މިޢިބާރާތުގައި މިވަނީ ސުވާލެކެވެ. އެކަމަކު ނަފީކުރުމުގެ މާނައިގައެވެ. މާނައީ: މާތް ﷲއަށް ވުރެ ބަހުގައި ތެދުވެރި ފަރާތެއް ނުވާނެއެވެ. ޤުދްސީ ޙަދީޘެއްގައި ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: " قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: كَذَّبَنِي ابْنُ آدَمَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، وَشَتَمَنِي وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، فَأَمَّا تَكْذِيبُهُ إِيَّايَ فَقَوْلُهُ: لَنْ يُعِيدَنِي كَمَا بَدَأَنِي، وَلَيْسَ أَوَّلُ الْخَلْقِ بِأَهْوَنَ عَلَيَّ مِنْ إِعَادَتِهِ، وَأَمَّا شَتْمُهُ إِيَّايَ فَقَوْلُهُ: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا، وَأَنَا الْأَحَدُ الصَّمَدُ، لَمْ أَلِدْ وَلَمْ أُولَدْ، وَلَمْ يَكُنْ لِي كُفُوًا أَحَدٌ" (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ”އާދަމުގެ ދަރިޔާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގުކޮށްފިއެވެ. އެއީ އޭނާ ކޮށްގެން ވާނޭ ކަމެއް ކަމުގައި ނުވާއިރުއެވެ. އަދި އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ނިސްބަތް ކޮށް ހުތުރު އެއްޗެތި ކިޔައިފިއެވެ. އެއީ އޭނާ ކޮށްގެން ވާނޭ ކަމެއް ކަމުގައި ނުވާއިރުއެވެ. އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގު ކުޅައީ އޭނާގެ މިބަހުންނެވެ.: މާތް ﷲ ތިމަން ފުރަތަމަ އުފެއްދެވި ފަދައިން، އަލުން ތިމަން ނުއުފައްދަވާނެއެވެ. އޭނާ އަލުން އުފެއްދެވުމަށް ވުރެ ފުރަތަމަ އުފެއްދެވުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ވަކި ފަސޭހަފުޅެއް ނޫނެވެ!! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ނިސްބަތްކޮށް އޭނާ ކީ ހުތުރު އެއްޗަކީ މިއީއެވެ.: މާތް ﷲ ދަރިކަލަކު ހިއްޕަވައިފިއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ، އެއްކައުވަންތަ، އެކަލާނގެއަށް އެންމެހާ ތަކެތި ބޭނުންވެގެންވާ އަދި އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް ބޭނުންވެ ވޮޑިގެން ނުވާ، އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުފަންވެގެންނުވާ، އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް އުފަންވެވޮޑިގެންނުވާ، އަދި އެކަލާނގެއާ އެއްފަދަ ހަމަ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައި ވެވޮޑިގަންނަވާ އިރުއެވެ.) (ޞަޙީޙުލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4974)

އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! މުނާފިޤުންގެ މައްސަލައިގައި ތިޔަބައިމީހުން ދެބަޔަށް ބެހި ޚިޔާލުތަފާތުވެފައި ތިޔަ ތިބެނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކު ބުނަނީ ތިމަންމެން އެބައިމީހުން ޤަތުލުކުރަންވީއެވެ. އަނެއް ބަޔަކު ބުނަނީ ނޫނެކެވެ. އެއީ މުސްލިމުންނެވެ. އެބައިމީހުން މުނާފިޤުކަމުގެ ސިފަ ލިބިގަތުމުންނާއި، އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނަށް ނިކަމެތިކޮށް ހިތުމުން މާތް ﷲ، އެބައިމީހުން ކާފިރުންގެ ތެރެއަށް ރައްދުކުރައްވާފައި ވަނިކޮށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެދެނީ މާތް ﷲ މަގުފުރައްދަވާފައިވާ ބަޔަކަށް ތެދުމަގު ދައްކަންހެއްޔެވެ؟ ﷲ މަގުފުރައްދަވައިފި މީހާ އަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައި، އޭނާ މިންޖުކުރައްވާނެ ގޮތެއް ކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިނުގަންނަވާނެއެވެ. عَنْ زَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ لَمَّا خَرَجَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم إِلَى أُحُدٍ، رَجَعَ نَاسٌ مِمَّنْ خَرَجَ مَعَهُ، وَكَانَ أَصْحَابُ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فِرْقَتَيْنِ، فِرْقَةً تَقُولُ نُقَاتِلُهُمْ‏.‏ وَفِرْقَةً تَقُولُ لاَ نُقَاتِلُهُمْ‏.‏ فَنَزَلَتْ ‏{‏فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللَّهُ أَرْكَسَهُمْ بِمَا كَسَبُوا‏}‏ وَقَالَ ‏"‏ إِنَّهَا طَيْبَةُ تَنْفِي الذُّنُوبَ كَمَا تَنْفِي النَّارُ خَبَثَ الْفِضَّةِ ‏"‏‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب غزوة أحد) ޒައިދު ބްނު ޘާބިތު رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އުޙުދު ހަނގުރާމައަށް ނުކުމެވަޑައިގަތުމަށް ފަހު އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުގައި ތިބި މީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު (މުނާފިޤުންގެ ބަޔަކު) އެނބުރި ދިޔައެވެ. އެހިނދު، މިބައިމީހުންގެ މައްސަލައިގައި އަޞްޙާބުބޭކަލުން ދެބަޔަކަށް ބެހުނެވެ. އެއްބަޔަކު ބުންޏެވެ. އެބައިމީހުންނާ އަހަރުމެން ހަނގުރާމަކުރަން ވީއެވެ. އަނެއް ބަޔަކު ބުންޏެވެ. އަހަރުމެން ހަނގުރާމަނުކުރާނަމެވެ. ދެން، މާތް ﷲ ﴿فَمَا لَكُمْ فِى ٱلْمُنَـٰفِقِينَ فِئَتَيْنِ﴾ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެހިނދު ނަބިއްޔާ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”ހަމަކަށަވަރުން މިއީ ޠައިބާ (މަދީނާ) އެވެ. އަލިފާންގަނޑު ދަގަނޑުގެ ދަގުއި ބޭރުކޮށްލާ ފަދައިން، މަދީނާ އެރަށުގައި ތިބި ނުބައިމީހުން - އެބަހީ ނުބައި މުނާފިޤުން - ބޭރުކުރަނީއެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު:4050)

އެއުރެން كافر ވި ފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުންވެސް كافر ވާނެ ނަމައޭ ހިތައި އެކަމަށް އެއުރެން އެދުނޫއެވެ. އޭރުން ތިޔަބައިމީހުން (އެއުރެންނާ) ހަމަހަމަވެދާނެތެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ތެރެއިން އެހީތެރިން ތިޔަބައިމީހުން ނުހިފާށެވެ! (އެއީ) އެއުރެން اللَّه ގެ މަގުގައި هجرة ކޮށްފުމަށް ދާނދެނެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ފުރަގަސްދީފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއުރެން ފެނުނު ކޮންމެ ތަނަކުން އެއުރެން އަތުލާށެވެ! އަދި، އެއުރެން قتل ކުރާށެވެ! އަދި، އެއުރެންގެ ތެރެއިން އެހީތެރިޔަކުވެސް އަދި، نصر ވެރިޔަކުވެސް ތިޔަބައިމީހުން ނުހިފާށެވެ! (89)

އެބައިމީހުން ކާފިރުވީ ފަދައިން ތިޔަބަމީހުން ކާފިރުވާން ވެސް އެ މުނާފިޤުން އެދެއެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުންނާއި ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގައި ހަމަހަމަވުމަށެވެ. އެހެންކަމުން، އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ރަނގަޅަށް ފަރުވާތެރިވެ ވިސްނައިގެން ތިބޭށެވެ. އެބައިމީހުން އީމާންވެ، އެއީމާންކަމުގެ ތެދުކަން ހިޖުރަކުރުމުންނާއި، ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުމުން ސާބިތުކޮށް ނުދެނީސް ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާއި އެކުވެރިކަމާއި، ރަޙްމަތްތެރިކަމުގެ ގުޅުން ނުބާއްވާށެވެ. އެބައިމީހުން ހިޖުރަނުކޮށް މުނާފިޤުކަން މަތީ ދެމިތިބެއްޖަނަމަ، ޙަރަމުގައި ވެސް އަދި ޙަރަމުން ބޭރުގައިވެސް އެބައިމީހުން ފެންނަ ކޮންމެ ތަނަކުން ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުން ޤަތުލުކުރާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ނަޞްރާއި މަދަދަށް ނޭދޭށެވެ. އެހެނީ އެބައިމީހުންނަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންނެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ޙުކުމަކީ ހުރިހާ މުޝްރިކުންގެ ވެސް ޙުކުމެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނާ އެބަޔަކާ މެދުގައި عهد އެއް އޮތް ބަޔެއްގެ ގާތަށް حماية ތެރިކަން އެދި ދާބަޔަކު މެނުވީއެވެ. ނުވަތަ، ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް ނުވަތަ އެއުރެންގެ قوم ގެމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް އެއުރެންގެ ހިތްތައް ދަތިވެގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އައިބަޔަކު މެނުވީއެވެ. اللَّه އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެއުރެން ފާކުރައްވައިފީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރީސްކަން ކަށަވަރެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ތިޔަބައިމީހުންނާ ވަކިވެ، ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަނުކޮށް އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއުރެން تسليم ކޮށްފިނަމަ، ފަހެ، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް اللَّه މަގެއް ލައްވާފައެއް ނުވެއެވެ. (90)

ތިޔަބައިމީހުންނާ މުޢާހަދާކޮށް، ހަނގުރާމަނުކޮށް ތިބި ބައެއްގެ ޙިމާޔަތް ހޯދައި، އެބައިމީހުންނާ ގުޅި، އެބައިމީހުންގެ ރައްކާތެރިކަމުގެ ދަށަށް ވަދެފި ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. ފަހެ، އެފަދަ ބަޔަކު ޤަތުލު ކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދިމާނުކުރާށެވެ. އެބައިމީހުން ތިބީ މަގުފުރެދުމުގެ ބޮޑުންގެ ދަށުގައި ކަމަށް ވާތީއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނާ އެކުވެސް އަދި ކާފިރުންނާ އެކުވެސް ނުވެއެވެ. ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރަން ޖެހޭތީ، އަދި އެބައިމީހުންގެ ޤައުމާ ހަނގުރާމަ ކުރަން ޖެހޭތީ ހިތް ނުތަނަވަސް ވެފައިވާ ޙާލު ތިޔައިބީހުންގެ ކައިރިއަށް އައި ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. މިބައިމީހުން ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައެއް ވެސް ނޫނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާ ދެކޮޅަކަށްވެސް ނޫނެވެ. ފަހެ، މިބައިމީހުންނާވެސް ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަ ނުކުރާށެވެ. މާތް ﷲ ގެ އޯގާވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކުރާ ގޮތް ހައްދަވާފައެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަ ކުރައްވައިފިނަމަ، އެބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންނާ ކުރިމަތިލުމުގެ ހިތްވަރު ދެއްވައި، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރީހެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކޮށް އަމާންދީފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެމީހުން ޤަތުލު ކުރެވޭނޭ ނުވަތަ ހައްޔަރު ކުރެވޭނޭ މަގެއް ނެތެވެ. މާތް ﷲ މިވަނީ ހަނގުރާމަކޮށް ޤަތުލުކުރަން އަންގަވާފައިވާ މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ދެބައެއް އިސްތިސްނާ ކުރައްވާފައެވެ. އެއްބަޔަކީ ހަނގުރާމަކުރާ މީހުން ދޫކޮށް، ހަނގުރާމަ ނުކޮށް މުޢާހަދާކޮށްގެން ތިބި މީހުންނާ ގުޅުނު މީހުންނެވެ. އަނެއް ބަޔަކީ މުއުމިނުން ކައިރިއަށް އައިސް ދެފަރާތަކުން ކުރެ ފަރާތަކާއެކު ހަނގުރާމަ ކުރުމުން އެއްކިބާވެގަތް މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ ބަނޫ މުދްލަޖެވެ. އެބައިމީހުންވަނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ އާ މުޢާހަދާކޮށް އެކަލޭގެފާނާ ޞުލްޙަވެފައެވެ. ދެން މާތް ﷲ ވަނީ މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ތިންވަނަ ބައެއްގެ ވާހަކަ ގެންނަވާފައެވެ. އެއީ، މަކަރާއި ޙީލަތުގެ މަގު އިޚްތިޔާރުކުރި މީހުންނެވެ. އެއީ ބަނޫ އަސަދާއި ޣަޠަފާނަށް ނިސްބަތްވާ ބައެކެވެ. މިބައިމީހުން މަދީނާއަށް އަތުވެއްޖެނަމަ އިސްލާމްކަން ފާޅުކުރެއެވެ. އަދި ރަށަށް އެނބުރިގޮސް ކާފިރުވެ، ޢަހުދު އުވާލައެވެ. މާތް ﷲވަނީ އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް އަމުރުކުރައްވާފައެވެ. އެބައިމީހުންނާ ބެހޭ ގޮތުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނާ މުޢާހަދާކޮށް، ހަނގުރާމަނުކޮށް ތިބި ބައެއްގެ ޙިމާޔަތް ހޯދައި، އެބައިމީހުންނާ ގުޅި، އެބައިމީހުންގެ ރައްކާތެރިކަމުގެ ދަށަށް ވަދެފި ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. ފަހެ، އެފަދަ ބަޔަކު ޤަތުލު ކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދިމާނުކުރާށެވެ. އެބައިމީހުން ތިބީ މަގުފުރެދުމުގެ ބޮޑުންގެ ދަށުގައި ކަމަށް ވާތީއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނާ އެކުވެސް އަދި ކާފިރުންނާ އެކުވެސް ނުވެއެވެ. ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރަން ޖެހޭތީ، އަދި އެބައިމީހުންގެ ޤައުމާ ހަނގުރާމަ ކުރަން ޖެހޭތީ ހިތް ނުތަނަވަސް ވެފައިވާ ޙާލު ތިޔައިބީހުންގެ ކައިރިއަށް އައި ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. މިބައިމީހުން ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައެއް ވެސް ނޫނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާ ދެކޮޅަކަށްވެސް ނޫނެވެ. ފަހެ، މިބައިމީހުންނާވެސް ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަ ނުކުރާށެވެ. މާތް ﷲ ގެ އޯގާވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކުރާ ގޮތް ހައްދަވާފައެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަ ކުރައްވައިފިނަމަ، އެބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންނާ ކުރިމަތިލުމުގެ ހިތްވަރު ދެއްވައި، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރީހެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކޮށް އަމާންދީފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެމީހުން ޤަތުލު ކުރެވޭނޭ ނުވަތަ ހައްޔަރު ކުރެވޭނޭ މަގެއް ނެތެވެ. މާތް ﷲ މިވަނީ ހަނގުރާމަކޮށް ޤަތުލުކުރަން އަންގަވާފައިވާ މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ދެބައެއް އިސްތިސްނާ ކުރައްވާފައެވެ. އެއްބަޔަކީ ހަނގުރާމަކުރާ މީހުން ދޫކޮށް، ހަނގުރާމަ ނުކޮށް މުޢާހަދާކޮށްގެން ތިބި މީހުންނާ ގުޅުނު މީހުންނެވެ. އަނެއް ބަޔަކީ މުއުމިނުން ކައިރިއަށް އައިސް ދެފަރާތަކުން ކުރެ ފަރާތަކާއެކު ހަނގުރާމަ ކުރުމުން އެއްކިބާވެގަތް މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ ބަނޫ މުދްލަޖެވެ. އެބައިމީހުންވަނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ އާ މުޢާހަދާކޮށް އެކަލޭގެފާނާ ޞުލްޙަވެފައެވެ. ދެން މާތް ﷲ ވަނީ މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ތިންވަނަ ބައެއްގެ ވާހަކަ ގެންނަވާފައެވެ. އެއީ، މަކަރާއި ޙީލަތުގެ މަގު އިޚްތިޔާރުކުރި މީހުންނެވެ. އެއީ ބަނޫ އަސަދާއި ޣަޠަފާނަށް ނިސްބަތްވާ ބައެކެވެ. މިބައިމީހުން މަދީނާއަށް އަތުވެއްޖެނަމަ އިސްލާމްކަން ފާޅުކުރެއެވެ. އަދި ރަށަށް އެނބުރިގޮސް ކާފިރުވެ، ޢަހުދު އުވާލައެވެ. މާތް ﷲވަނީ އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް އަމުރުކުރައްވާފައެވެ. އެބައިމީހުންނާ ބެހޭ ގޮތުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ.

އީމާންކަން ފާޅުކޮށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ފަރާތުން އަމާންކަން ލިބިގަނެ، އަދި ކާފިރުކަން ފާޅުކޮށް އެބައިމީހުންގެ ޤައުމުގެ ފަރާތުން އަމާންކަން ލިބިގަންނަން އެދޭ އެހެން ބަޔަކު މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެންނާނެއެވެ. އެބައިމީހުންނީ ދެއަތަށް ކެނޑޭ ބައެކެވެ. ކާފިރުވެ މުސްލިމުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް އެބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލެވުނު ކޮންމެ ފަހަރަކު އެބައިމީހުން އެކަމުގެ ތެރެއަށް އެންމެ ނުބައިގޮތަށް ވެއްޓިގަނެއެވެ. އަދި އެންމެ ނުބައި ޢަދުއްވުންނަށް ވުރެ ބޮޑަށް ޢަދާވާތްތެރިކަން ދައްކައެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ދިމާކުރުން ހުއްޓާލައި، އަމާންނުދީފިނަމަ، އެބައިމީހުން ފެންނަ ކޮންމެ ތަނަކުން އަތުލައި އެބައިމީހުން ޤަތުލުކުރާށެވެ. ފަހެ، މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން މިބައިމީހުން ޤަތުލުކުރުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފުރިހަމަ ޙުއްޖަތާއި ފާޅުކަން ބޮޑު ދަލީލު ދައްކަވާފައެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުން މަކަރުހަދައި ޚިޔާނާތްތެރި ވީތީއެވެ.

ކުށަކުން، އޮޅިގެންމެނުވީ مؤمن އަކު މެރުމަކީ، مؤمن އަކަށް އޮތްކަމެއްނޫނެވެ. އަދި، ކުށަކުން އޮޅިގެން مؤمن އަކު މަރައިފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އޭނާއަށްހުރީ، مؤمن އަޅަކު މިނިވަންކުރުމާއި، އެ މަރުވިމީހާގެ أهل ވެރިންނާ حوال ކުރެވޭގޮތުގައި، މަރުގެދިޔަ ދިނުމެވެ. އެއީ، އެއުރެން (މާފުކުރުމަކުން) އެއިން صدقات ކުރިއްޔާ މެނުވީއެވެ. އަދި، މަރުވި މީހާއީ مؤمن އަކުކަމުގައި ވުމާއެކު، ތިޔަބައިމީހުންނާ عداوة ތެރި قوم އެއްގެ މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ ފަހެ، مؤمن އަޅަކު މިނިވަންކުރުން ހުށްޓެވެ. އަދި، އެބަޔަކާ ތިޔަބައިމީހުންނާ ދެމެދުގައި عهد އެއް ކުރެވިފައިވާ ބަޔެއްގެ ތެރެއިންވާ މީހަކުނަމަ، ފަހެ، އެމީހެއްގެ أهل ވެރިންނާ حوال ކުރެވޭގޮތުގައި މަރުގެދިޔަ ދިނުމާއި، مؤمن އަޅަކު މިނިވަންކުރުން ހުށްޓެވެ. ފަހެ، (މިނިވަންކުރާނެ އަޅަކު) ނުލިބުނުމީހާ ފަހެ، ވިދިވިދިގެން ދެމަސްދުވަހު ރޯދަހިފުން ހުށްޓެވެ. (އެއީ) اللَّه ގެ حضرة ން توبة ލިބިގަތުމެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (92)

ކުށަކުން، އޮޅިގެން މެނުވީ މުއުމިނަކު އެހެން މުއުމިނަކު ޤަތުލުކުރުމީ އެކަށީގެންވާ، އަދި ތަޞައްވަރުވެސް ކުރެވޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، މުއުމިނަކު އެފަދައިން އަނިޔާވެރިވުމަށް އޭނާގެ އީމާންކަން ހުރަސްއަޅާނެއެވެ. އަދި ކުށަކުން، އޮޅިގެން މުއުމިނަކަށް މިފަދަ ޤަތުލެއް ކުރެވިއްޖެ ނަމަ، އޭނާގެ މައްޗަށް އޮތީ އަޅަކު މިނިވަންކުރުމެވެ. ފަހެ، އަޅުވެތިކަމުން މީހަކު ސަލާމަތްކުރުން އެއީ އޭނާ ދިރުވުން ފަދަ ކަމެކެވެ. އަދި ޤަތުލުވެވުނު މީހާގެ ވާރުތަވެރިންނަށް ދިޔަ ދިނުންވެސް އޭނާގެ މައްޗަށް ވެއެވެ. އެބައިމީހުން މާފުކޮށް ދިޔަ ނުނަގަން ނުނިންމާހާ ހިނދަކުއެވެ. ދިޔައަކީ ޖަމަލުން ނަމަ ސަތޭކަ ޖަމަލެވެ. ރަނުންނަމަ އެއްހާސް ދީނާރެވެ. އަދި ރިހިންނަމަ ދިހަހާސް ދިރުހަމެވެ. އަދި ޤަތުލުވެވުނު މީހާއީ މުއުމިނަކަށް ވެފައި އޭނާގެ ވާރުތަވެރިންނަކީ ކާފިރުން ނަމަ ހަމައެކަނި އަޅަކު މިނިވަންކުރުމުން ފުދޭނެއެވެ. ދިޔަ ދޭކަށް ނުޖެހެއެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުން މުސްލިމުންނާ ދެކޮޅަށް އެފައިސާގެ ބޭނުންކޮށްފާނެތީއެވެ. އަދި ޤަތުލުވެވުނު މީހާއީ ތިޔަބައިމީހުންނާއި މުޢާހަދާއެއްކޮށްފައިވާ ބައެއްގެ މީހެއް ނަމަ، އޭނާގެ ވާރުތަވެރިންނަށް ދިޔަ ދޭން ޖެހޭނެއެވެ. އެއީ، އެ މުޢާހަދާއަށް އިޙްތިރާމުކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އަދި އަޅަކު މިނިވަންކުރަން ވެސް ޖެހޭނެއެވެ. މިނިވަންކުރަން އަޅަކު ނުލިބުނު މީހާއަށް އޮތީ ވިދިވިދިގެން ދެ މަސްދުވަހު ރޯދަހިފުމެވެ. އެއީ އޭނާ ކުރި ފާފައިގެ ކައްފާރާގެ ގޮތުގައެވެ. މާތް ﷲއީ ހިނގާ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، އެކަލާނގެ ނިންމަވާ ކަންކަމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ގަސްތުގައި މީހަކު މެރުމުގެ ޖަރީމާގެ ޢުޤޫބާތް ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ.

އަދި، قصد ގައި مؤمن އަކު މަރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާގެ ޖަޒާއަކީ ނަރަކަޔެވެ. އެތާނގައި ދެމިހުންނަނިވި ގޮތުގައެވެ. އަދި، اللَّه، އެމީހާގެ މައްޗަށް ކޯފާލައްވައި لعنة ލެއްވިއެވެ. އަދި، ބޮޑުވެގެންވާ عذاب އެމީހާއަށް ތައްޔާރު ކުރެއްވިއެވެ. (93)

މުއުމިނަކު މެރުމުގެ ގަސްތުގައި، އޭނާއީ މުއުމިނެއްކަން އެނގޭ ޙާލު އޭނާއަށް ޙަމަލާދީ ޤަތުލުކުޅަ މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ އޭނާގެ ޖަޒާއަކީ ނަރަކައިގައި އަބަދުގެ އަބަދަށް އޮތުމެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ކޯފާ އޭނާގެ މައްޗަށް ހުއްޓެވެ. އަދި އޭނާވަނީ ލަޢުނަތް ލެއްވި، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުވެގެންނެވެ. އަދި މާތް ﷲ ވަނީ އޭނާއަށްޓަކައި ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބު ތައްޔާރުކުރައްވާފައެވެ. އާޔަތުގެ ބޭރުފުށުގެ މާނައިން ދޭހަވަނީ ގަސްތުގައި މުއުމިނަކު މަރައިފި މީހާ ދާއިމީ ގޮތެއްގައި ނަރަކައިގައި އޮންނާނެ ކަމެވެ. އަދި އޭނާއަށް ތައުބާވުމުގެ ފުރުސަތުވެސް ނެތް ކަމެވެ. މިއީ އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ ބަސްފުޅެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ޖުމްހޫރު ޢިލްމުވެރިން ދެކެވަޑައިގަންނަވަނީ، އެގޮތަށް ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ އޭނާއަށް ލިބޭ ޢުޤޫބާތުގެ ބޮޑުކަން ހާމަކުރެއްވުމަށް ކަމުގައެވެ. އޭނާ ނަރަކައިގައި ދާއިމަށް އޮންނާނީ، އޭނާ އެ ޤަތުލުކުރީ އެކަން ހުއްދަކަމަށް ޤަބޫލުކޮށްގެން ކަމުގައި ވެފައި، އޭނާ ތައުބާ ނުވާނަމައެވެ. އެހެނީ މުއުމިނަކު މެރުން ހުއްދަ ކަމަށް ޤަބޫލުކުރާ ހިސާބުން އޭނާއަކީ ކާފިރެކެވެ. ކާފިރުންނަކީ ނަރަކައިގައި ދެމިތިބޭނޭ ބައެކެވެ. މީހަކު މެރުމަކީ އެއީ ނުބައިކަން ބޮޑުވެގެންވާ ޖަރީމާއެކެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަންނަނަވި ޙަދީޘުގައި ވާފަދައިންނެވެ. عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ لَزَوَالُ الدُّنْيَا أَهْوَنُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ قَتْلِ رَجُلٍ مُسْلِمٍ ‏"‏.‏ (سنن النسائي، كتاب تحريم الدم، باب تعظيم الدم) (ޢަބްދުﷲ ބިން ޢަމްރު رضي الله عنهما ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”މުސްލިމަކު ޤަތުލުކުރުމަށް ވުރެ ދުނިޔެ ނެތިދިއުންވެސް މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ކުޑަކަމަކަށް ވެއެވެ.“) (ސުނަނުއްނަސާއީ، ޙަދީޘު: 3987) އަދިވެސް އިތުރު އެކަލޭގެފާނުގެ ޙަދީޘެއްގައި އައިސްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيرَةَ مَرْفُوعًا: مَنْ أعَانَ عَلَى قَتْلِ مُسْلِمٍ لَقِيَ اللهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَكْتُوبٌ عَلَى جَبْهَتِهِ : آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ (سنن ابن ماجه، حديث: 2620) (ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުފުޅުކުރެއްވިކަމަށް އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ”މުސްލިމަކު ޤަތުލުކުރުށް އެހީވި މީހާ ޤިޔާމަތް ދުވަހު އަންނާނީ އޭނާގެ ދެލޮލުގެ ދެމެދުގައި "މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތް ލިބޭނޭކަމުގެ އުއްމީދު ކެނޑިފައިވާ މީހެއް" މިފަދައިން ލިޔެވިގެންވާ ޙާލު އެވެ.“) (ސުނަނު ބްނު މާޖާ، ޙަދީޘު: 2620)

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ މަގުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށް އުޅޭހިނދު، ފަހެ (ކަންކަމުގެ) حقيقة ބަލައި އޮޅުންފިލުވާށެވެ! އަދި، ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުމުގައި ލިބޭ ފައިދާއާއި، މުދަލަށް ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ حال ގައި (إسلام دين ގެ سلام ން) ތިޔަބައިމީހުންނަށް سلام ކޮށްފިމީހަކަށް ތިބާއަކީ مؤمن އެއް ނޫނޭ ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާހުށިކަމެވެ! ފަހެ، ގިނަވެގެންވާ ފައިދާތައް ވަނީ اللَّه ގެ حضرة ގައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މީގެކުރިން ތިބިފަދައިންނެވެ. ދެން اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދަރުމަވަންތަވެ ވޮޑިގަތެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން (ކަންކަމުގެ) حقيقة ބަލައި އޮޅުންފިލުވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ عمل ތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (94)

ތިޔަބައިމީހުން ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުމަށް ނުކުމެ އުޅޭއިރު ރަނގަޅަށް ބަލައި ޔަޤީންކުރާށެވެ. އަދި ކާފިރަކީ ކޮބައިކަމާ މުއުމިނަކީ ކޮބައިކަން ނުބަލައި، ޤަތުލުކުރުމަށް އަވަސްވެނުގަންނާށެވެ. އަދި އިސްލާމްދީނުގެ ސަލާމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސަލާމްކޮށްފި މީހާއާ ދިމާއަށް އޭނާއީ މުސްލިމުންނެއް ނޫނޭ، އޭނާ ސަލާމްކުރީ ޤަތުލުކޮށްފާނެތީ ބިރުންނޭ ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާށެވެ. އޭނާ ޤަތުލުކޮށްގެން ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ އޭނާގެ އަތުން ޣަނީމާ މުދާ ކޮޅު، ނުވަތަ ހަތިޔާރު ހޯދަން ހެއްޔެވެ؟ އެއީ މި ފަނާވަނިވި ދުނިޔޭގެ އަގެއް ނެތް މުދަލެވެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ލިބެންއޮތް އެއްޗެއް މާބޮޑެވެ. އެއީ މާތް ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރާ މީހުންނަށް އެކަލާނގެ ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ސުވަރުގެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންވެސް އިހަށް ތިބީ ހަމަ އެގޮތަށް ކާފިރުންގެ ގޮތުގައެވެ. ދެން މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހިދާޔަތް ދެއްވައި، އީމާންކަމުގެ ނިޢުމަތް ދެއްވިއެވެ. އެހެންކަމުން މީހަކު ޤަތުލުކުރަން ނިންމުމުގެ ކުރިން އޭނާގެ ޙަޤީޤަތް ރަނގަޅަށް ބަލައި ހޯދާށެވެ. އަދި އޭނާގެ ޙާލާއި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙާލާ އަޅައި ކިޔާށެވެ. މާތް ﷲއީ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ، އެކަންތަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއާޔަތް ބަވާއިލެއްވީ އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ޖަމާޢަތަކާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ مَرَّ رَجُلٌ مِنْ بَنِي سُلَيْمٍ عَلَى نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَمَعَهُ غَنَمٌ لَهُ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ قَالُوا مَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ لِيَتَعَوَّذَ مِنْكُمْ فَقَامُوا فَقَتَلُوهُ وَأَخَذُوا غَنَمَهُ فَأَتَوْا بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏.‏ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: ‏﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَتَبَيَّنُوا۟ وَلَا تَقُولُوا۟ لِمَنْ أَلْقَىٰٓ إِلَيْكُمُ ٱلسَّلَـٰمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا﴾) (جامع الترمذي، كتاب التفسير) (އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنهما ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނޫ ސުލައިމްގެ މީހަކު، ބަކަރިތަކެއް ގޮވައިގެން މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން ބައެއްގެ ކައިރިން ލާފައި ދިޔައެވެ. ދެން އޭނާ އެމީހުންނަށް ސަލާމްކުރިއެވެ. އެމީހުން ބުންޏެވެ. އޭނާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސަލާމްކުރީ އޭނާގެ އަތުގައި ހުރި ބަކަރިތައް ސަލާމަތްވުން މެނުވީ އެހެން ބޭނުމެއްގައި ނޫނެވެ. ދެން އެމީހުން އޭނާ ގަތުލުކުރިއެވެ. ދެން އޭނާގެ އަތުގައި ހުރި ބަކަރިތައް ނަގައިގެން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް ގެނައެވެ. ދެން މާތް ﷲ ﴿‏يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَتَبَيَّنُوا۟ وَلَا تَقُولُوا۟ لِمَنْ أَلْقَىٰٓ إِلَيْكُمُ ٱلسَّلَـٰمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ޖާމިޢުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 3030) ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ އެކަލާނގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުމާއި، ޖިހާދުކުރަން ނުކުންނަ މީހުންނަށް ތަޢުރީފުކުރައްވައި، އެބައިމީހުންނަށް ލިބޭނެ މަތިވެރި އަޖުރު ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

مؤمن ންގެ ތެރެއިން (جهاد ނުކުރެވޭފަދަ) عذر ތަކުގެ ވެރިން ފިޔަވައި، ހަނގުރާމަޔަށް ނުގޮސްތިބޭ މީހުން اللَّه ގެ މަގުގައި އެއުރެންގެ މުދާތަކާއި، نفس ތަކުން جهاد ކުރާ މީހުންނާ ހަމަހަމަ ވެގެނެއްނުވެތެވެ. އެއުރެންގެ މުދާތަކާއި، نفس ތަކުން جهاد ކުރާ މީހުން، ހަނގުރާމަޔަށް ނުގޮސްތިބޭ މީހުންނަށްވުރެން ދަރަޖައިގެގޮތުން اللَّه މާތްކުރައްވާފައިވެއެވެ. އެއިން ކޮންމެ ބަޔަކަށްމެ، ހެޔޮދަރުމަ ދެއްވުމަށް اللَّه وعد ވެވޮޑިގެންފައިވެއެވެ. ހަނގުރާމަޔަށް ނުގޮސްތިބޭ މީހުންނަށްވުރެން جهاد ކުރާ މީހުން ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވުމަށް اللَّه މާތްކުރެއްވިއެވެ. (95)

މާތް ﷲގެ މަގުގައި މުއުމިނުންނާ އެކު ޖިހާދުކުރަން ނުނުކުމެ ގޭގައި ތިބި މީހުންނާއި، އެކަލާނގެ ދީން މަތިވެރިކުރުމަށް ޖިހާދުކުރި މީހުންނާއި އެއްވަރު ނުވާނެއެވެ. ފިރިހެނުންގެ ތެރެއިން ލޯފަން މީހުންނާއި، ކޮރު މީހުންނާއި، ބަލިމީހުން ފިޔަވައެވެ. އެބައިމީހުން ޖިހާދަށް ނުކުންނާކަށް ނުޖެހެއެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ އެކަލާނގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރާ މީހުންގެ ދަރަޖަ، އުޒުރުވެރިވުމުގެ ސަބަބުން ޖިހާދަށް ނުކުންނަން ނުޖެހޭ މީހުންނަށް ވުރެ އިތުރުކުރައްވާފައެވެ. އެބައިމީހުން ޖިހާދަށް ނުކުތުމުގެ ނިޔަތުގައި ހަމަހަމަވާތީއެވެ. އެއްފަހަރު ހަނގުރާމައަށް ނުކުމެވަޑައިގެން އުޅުއްވަމުން ރަސޫލުﷲﷺއެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަށް ޙަދީޘުކުރެއްވި ފަދައިންނެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ـ رضى الله عنه ـ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم رَجَعَ مِنْ غَزْوَةِ تَبُوكَ فَدَنَا مِنَ الْمَدِينَةِ فَقَالَ ‏"‏ إِنَّ بِالْمَدِينَةِ أَقْوَامًا مَا سِرْتُمْ مَسِيرًا وَلاَ قَطَعْتُمْ وَادِيًا إِلاَّ كَانُوا مَعَكُمْ ‏"‏‏.‏ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَهُمْ بِالْمَدِينَةِ قَالَ ‏"‏ وَهُمْ بِالْمَدِينَةِ، حَبَسَهُمُ الْعُذْرُ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب المغازي) (އަނަސު ބްނު މާލިކު رضى الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ތަބޫކު ހަނގުރާމައިން އެނބުރި ވަޑައިގެން މަދީނާއާ ގާތަށް ވަޑައިގެންނެވި ހިނދު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "ތިޔަބައިމީހުން ހިނގާ ކޮންމެ މަގެއްގައި، އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހުރަސްކުރާ ކޮންމެ ވާދީއެއްގައި، ތިޔަބައިމީހުންނާއެކު ވާ ބަޔަކު މަދީނާގައި އެބަތިއްބެވެ." އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺއެވެ. އެބައިމީހުން މަދީނާގައި ތިބެގެން ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "އެބައިމީހުންނަށް ނާދެވިފައި ތިބީ ޢުޛުރުވެރިވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ.") (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4423) މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ﴾ މުޖާހިދުންނަށް ވެސް އަދި އުޒުރުވެރިވުމުގެ ސަބަބުން ޖިހާދަށް ނުނުކުމެވި ގޭގައި ތިބި މީހުންނަށް ވެސް މާތް ﷲ ވަނީ، އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމުގެ ބަދަލުގައި ސުވަރުގެ ދެއްވާނެކަމަށް ވަޢުދުވެވޮޑިގެންފައެވެ. ޢުޛުރެއް ނެތި ޖިހާދަށް ނުނުކުމެ ގޭގައި ތިބި މީހުންގެ މައްޗަށް މާތް ﷲ ވަނީ ޖިހާދުކުރި މީހުންގެ ދަރަޖަ ތަފާތު ބޮޑުކޮށް މަތިކުރައްވާފައެވެ. އުޑާއި ބިމާއި ދެމެދުހާ ތަފާތު ބޮޑުކޮށެވެ.

(އެއީ) އެކަލާނގެ حضرة ން ލިބޭ ދަރަޖަތަކެކެވެ. އަދި، ފާފަ ފުއްސެވުމެކެވެ. އަދި، رحمة އެކެވެ. އަދި، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (96)

ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރި މީހުންނަށް އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ފާފަފުއްސެވުމުގެ ފުރިހަމަ ކަމާއެކު މަތިވެރިވެގެންވާ ދަރަޖަތައް ވެއެވެ. މިކަމުން ދަލީލުކޮށްދެނީ، ޖިހާދުކުރުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިހުރެ، ޖިހާދަށް ނުނުކުމެ ހުރެ، ކިތައްމެ ވަރަކަށް މާތް ﷲ އަށް އަޅުކަންކޮށް ޞާލިޙު ޢަމަލުކުޅަ ކަމުގައި ވިޔަސް، ޖިހާދު ކުރުމުގެ ދަރަޖައަށް ނުދެވޭނެ ކަމެވެ. މުޖާހިދުން ޤިޔާމަތް ދުވަހު ނަބީބޭކަލުންނާ އެކު ވެފައި، އެބައިމީހުންގެ ގާތް މީހުންގެ ތެރެއިން ބޭނުން ބަޔަކަށް މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ޝަފާޢަތްތެރި ވުމުގެ ފުރުޞަތު ލިބުން އެބައިމީހުންނަށް އަޖުރެއްގެ ގޮތުންނާއި ފަޚުރެއްގެ ގޮތުން ފުދެއެވެ.عَن سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ، قَالَ رَأَيْتُ مَرْوَانَ جَالِسًا فِي الْمَسْجِدِ فَأَقْبَلْتُ حَتَّى جَلَسْتُ إِلَى جَنْبِهِ فَأَخْبَرَنَا أَنَّ زَيْدَ بْنَ ثَابِتٍ أَخْبَرَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَمْلَى عَلَيْهِ لاَ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ‏.‏ قَالَ فَجَاءَهُ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ وَهُوَ يُمِلُّهَا عَلَىَّ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَسْتَطِيعُ الْجِهَادَ لَجَاهَدْتُ.‏ وَكَانَ رَجُلاً أَعْمَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ صلى الله عليه وسلم وَفَخِذُهُ عَلَى فَخِذِي حَتَّى هَمَّتْ تَرُضُّ فَخِذِي ثُمَّ سُرِّيَ عَنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ ﴿غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ﴾ (صحيح البخاري، كتاب الجهاد، باب فضل المجاهدين على القاعدين) (ސަހްލު ބްނު ސަޢުދުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މަރްވާން މިސްކިތުގައި އިންނަވަނިކޮށް އަހުރެންނަށް ފެނިގެން، އަހުރެން ގޮސް އޭނާގެ އަރިހުގައި އިށީނދެއްޖައީމެވެ. ދެން އޭނާ އަހަރުމެންނަށް ކިޔައިދެއްވިއެވެ. ޒައިދު ބްނު ޘާބިތު رضي الله عنه އޭނާއަށް ވިދާޅުވެދެއްވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އެކަލޭގެފާނަށް (لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ) މިހެން ލިޔުއްވާން ކިޔުއްވައިދެއްވިއެވެ. ދެން އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އެހެން ކިއުއްވައިދެއްވަން އިންނަވަނިކޮށް އިބްނު އުއްމި މަކްތޫމް رضي الله عنه ވަޑައިގަތެވެ. އަދި ދެންނެވިއެވެ. މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺއެވެ. މާތް ﷲ ގަންދީ ދަންނަވަމެވެ. އަހުރެންނަށް ޖިހާދުކުރަން ދެވޭނަމަ އަހުރެން ޖިހާދު ކުރީމުހެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ލޯފަން ބޭފުޅެކެވެ. އެހިނދު މާތް ﷲ (ޢުޒުރުވެރިން ފިޔަވައި) ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ މައްޗަށް ވަޙީ ބާވައިލެއްވިއިރު، ރަސޫލުﷲ ﷺގެ ފައިންޕުޅުގެ ފަލަމަސްގަނޑު ހުރީ ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ފަލަމަސްގަނޑުގައި ޖެހިފައެވެ. ވަޙީގެ ބުރަދަން ބޮޑުވެގެން ގޮސް ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ފައިގެ ފަލަމަސްގަނޑު ޗަސް ވެދާނެހެން ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ހީފުޅުވިއެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނަށް ލުއި ލިބިގެން ދިޔައެވެ. އަދި މާތް ﷲ ﴿غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ﴾ ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3100) ހިޖުރަކުރުމަކީ ޖިހާދުކުރުމުގެ ގޮތްޕަކަށް ވުމުން، ކާފިރުކަމުގެ ބިމުން އީމާންކަމުގެ ބިމަށް ހިޖުރަކުރުމަކީ ލާޒިމުކަމަކަށް ވާއިރު، މާތް ﷲ ވަނީ ދުނިޔޭގެ އަރާމަށް ހިތް ލެނބި، ކާފިރުކަމުގެ ބިމުން ހިޖުރަ ނުކުރި މީހުންނަށް ހުރި ޖަޒާ ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އިސްލާމްދީނުގެ ދަޢުވަތު ފެށިގެން އައި އިރު ހިޖުރަކުރުމަކީ ފަރުޟެއް ކަމުގައި ވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން އެއުރެންގެ نفس ތަކަށް އަނިޔާވެރިވެގެން ތިބޭ حال ގައި، ملائكة ން، އެއުރެންގެ މަރު ހިއްޕަވާ މީހުންނަށް ވިދާޅުވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އުޅުނީ ކޮންގޮތެއްގައިހޭ؟ އެއުރެން ދަންނަވާނެތެވެ. ތިމަންމެންވީ، ބިމުގައި ނިކަމެތިކަން ލިބިގެންވީ ބަޔަކު ކަމުގައެވެ. އެބޭކަލުން ވިދާޅުވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން، އެ ބިމުގައި هجرة ކުރުމަށް اللَّه ގެ ބިން ތަނަވަސްވެގެންނުވޭހޭ؟ ފަހެ (قيامة ދުވަހުން) އެއުރެން ތިބެނިވި ތަނަކީ ނަރަކަޔެވެ. އެއީ، ނުބައިވެގެންވާ ނިމިދިޔުމެކެވެ. (97)

ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺގެ އަމުރުފުޅާއި ޚިލާފުވެ، ހިޖުރަކުރުން ދޫކޮށް ނުކިޔަމަންތެރިވީ މީހުންގެ ގާތަށް މަރު އަންނަ ހިނދު، އަދި މަލާއިކަތުން އެބައިމީހުންގެ މަރު ހިއްޕަވާ ހިނދު، އެބޭކަލުން އެބައިމީހުންނާ ސުވާލުކުރައްވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚުން ހިޖުރަކުރި އިރު ތިޔަބައިމީހުން ތިބީ ކޮންތާކު ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުން ހިޖުރަކުރުމުން ފަހަތަށް ޖެހުނީ ކޮންކަމަކާ މަޝްޣޫލުވާން ޖެހިގެން ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ޢުޛުރު ދައްކާ ޙާލު ބުނާނެއެވެ. އަހަރުމެން ތިބީ މައްކާގެ ބިމުގައި ނިކަމެތިކަން ލިބިގެންވާ ޙާލުގައެވެ. އެބިމުގައި ދީން ޤާއިމުކުރުމަށް ނުކުޅެދިފައެވެ. އެބައިމީހުންގެ މިވާހަކައަށް ރުހިވަޑައިނުގެން މަލާއިކަތުން އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚުން ޙަބަޝާއަށް ހިޖުރަކުރި ފަދައިން ކުފުރުގެ ބިން ދޫކޮށް ހިޖުރަ ކުރަން މާތް ﷲގެ ބިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތަނަވަސްވެގެން ނުވަނީ ހެއްޔެވެ؟ ހިޖުރަކުރުން ދޫކޮށް ކާފިރުންގެ ދިދައިގެ ދަށުގައި ތިބި މީހުންގެ މަންޒިލަކީ ނަރަކައެވެ. މުނާފިޤުންގެ ފަހުގެ މަންޒިލަކީ ހާދަހާ ނުބައި ތަނެކެވެ.

(هجرة ކުރާނެ) ގޮތެއްގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންނުވާ، އަދި، (هجرة ޔަށް) ދާނެމަގެއް ފެނިފައިނުވާ ނިކަމެތި ފިރިހެނުންނާއި، އަންހެނުންނާއި، ކުޑަކުދިން މެނުވީއެވެ. (98)

އެބައިމީހުންގެ ނިކަމެތިކަމާއި ބަލިކަށިކަމުން، ހިޖުރައިގެ ބުރަ އުފުލާނެ ވަރެއް އެބައިމީހުންގެ ކިބައިގައިނެތި ކާފިރުންގެ އަތްދަށުވެފައިވާ ޢުމުރުން ދުވަސްވީ މުސްކުޅިންނާއި، ބަލިކަށި އަންހެނުންނާއި، ކުޑަ ކުދީން ފިޔަވައެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ކާފިރުންގެ އަތްދަށުން ސަލާމަތް ވެވެންވެސް ނެތެވެ. އަދި ހިޖުރައިގެ ގޮވައްޗަށް ދާނެ މަގެއްވެސް ފެންނަން ނެތެވެ.

އެއުރެންގެ ކިބައިން اللَّه، عفو ކުރެއްވުން ގާތްވެގެންވެއެވެ. ގިނަގިނައިން عفو ކުރައްވާ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (99)

އެ ނިކަމެތީންނަށް މާތް ﷲ މާފުކުރެއްވުން ގާތްވެގެން ވެއެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން ހިޖުރަ ނުކުރީ އެބައިމީހުންގެ އިޚްތިޔާރަކުން ނޫނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ނުކުޅެދުންތެރިކަމާއި، ބަލިކަށިކަމުންނެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް މާފުކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ފާފަތައް ފުއްސަވާނެއެވެ. އެކަލާނގެއީ ފާފަފުއްސަވާ، ރަޙްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މާތް ﷲގެ މަގުގައި ހިޖުރަކުރުމަށް އަމިއްލަ ވަޒަން ދޫކޮށް ނުކުންނަ މީހާއަށް، މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ގޮތްހުސްވުމަށް މަގުފަހިވެ، އޭނާއަށް ހިޖުރައިގެ ކަންތައް ފަސޭހަވާނޭ ކިތަންމެ ކަމެއް ފެންނާނެއެވެ. އަދި އޭނާ ހީވެސް ނުކުރާ ގޮތަށް މާތް ﷲ އޭނާއަށް ރިޒުޤުދެއްވާނެއެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲގެ ބިން ތަނަވަސްވެގެން ވެއެވެ. އެއްވެސް މީހަކަށް އެބިމުގައި ދަތިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ރިޒުޤު އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް ތަނަވަސްވެގެން ވެއެވެ.

اللَّه ގެ މަގުގައި هجرة ކުރާ މީހަކަށް، ބިމުގައި هجرة ކޮށްއުޅޭނެ ގިނަތަންތަނާއި، ތަނަވަސްކަން ފެންނާނެތެވެ. އަދި، اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށްޓަކައި هجرة ކުރާ حال، އެމީހެއްގެ ގެއިން ނުކުންނަމީހާ، ދެން މަރުއައިސް އެމީހަކު އަތުލާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އެމީހެއްގެ ދަރުމަ اللَّه ގެ حضرة ގައި ثابت ވެއްޖެއެވެ. ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (100)

އަދި ﷲގެ ވަޖުހުފުޅު އަދައިގެން، އަމިއްލަ ވަޒަނާއި، ޤައުމުގެ މީހުންނާއި، ޢާއިލާއާއި، ދަރީން ދޫކޮށް ހިޖުރަކުރާ މީހާ، އޭނާގެ މަންޒިލަށް ވާޞިލުވުމުގެ ކުރިން މަރުވެއްޖެނަމަ، މާތް ﷲ އޭނާއަށް ފުރިހަމަ އަޖުރު ދެއްވާނެއެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ އިޙްސާންތެރީންގެ އަޖުރު ގެއްލެނިނުކުރައްވައެވެ. عَنْ سَعِيدٍ بنِ جُبَيرٍ فِي قوله: ﴿وَمَن يَخْرُجْ مِنۢ بَيْتِهِۦ مُهَاجِرًا إِلَى ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ﴾، قَالَ: كَانَ رَجُلٌ مِن خُزَاعَةَ يُقَالُ لَهُ ضَمْرَةُ بْنُ الْعَيْصِ - أَو: الْعَيْصُ بنُ ضَمْرَةَ بَنِ زَنَبَاعٍ- قَالَ: فَلَمَّا أُمِرُوا بِالهْجْرَةَ كَانَ مَرِيضًا، فَأَمَرَ أَهْلَهُ أَنْ يَفْرِشُوا لَهُ علَى سَرِيرِهِ وَيَحْمِلُوهُ إِلَى رَسُوِل اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ. قَالَ: فَفَعَلُوا، فَأَتَاه ُاْلمَوتُ وَهُوَ بِالتَّنْعِيمِ، فَنَـزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ. (سنن البيهقي، ج 9، ص: 14، 15) (މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَمَن يَخْرُجْ مِنۢ بَيْتِهِۦ مُهَاجِرًا إِلَى ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ﴾ އާ ބެހޭ ގޮތުން ސަޢީދު ބްނު ޖުބައިރުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ޟަމްރާ ބިން އަލްޢައިޞް (މީނާގެ ނަމަކީ ޟަމްރާ ބިން ޤައިސް ކަމަށްވެސް ރިވާވެފައި ވެއެވެ.) އޭ ކިޔުނު ޚުޒާޢާ ޤަބީލާގެ މީހަކު އުޅުނެވެ. ހިޖުރަކުރަން އަމުރުކުރެއްވި އިރު އޭނާ އުޅެނީ ބަލިވެއެވެ. ދެން އޭނާގެ އެނދުގައި ތަންމަތި އަޅައި އެ ތަންމަތީގައި އޭނާ ބާއްވައިގެން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް ގެންދިއުމަށް އޭނާގެ އަހުލުވެރިން ގާތުގައި އެދުނެވެ. ދެން އެމީހުން އެ ގޮތަށް ހެދިއެވެ. އެމީހުން އައްތަންޢީމާ ހަމައަށް ދެވުނުތަނާ އޭނާ މަރުވެއްޖެއެވެ. އެހިނދު މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ސުނަނުލްބައިހަޤީ، ޖ: 9، ޞ: 14، 15) މިއާޔަތަކީ ހިޖްރަކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވާފައިވާ އާޔަތެކެވެ. އޭނާގެ އަމިއްލަ ވަޒަނުގައި އިސްލާމްދީނުގެ ޝިޢާރުތައް ޤާއިމުނުކުރެވޭ ކޮންމެ މީހަކަށެވެ. އެފަދަ ކޮންމެ މީހެއްގެ މައްޗަށް ލާޒިމުވެގެންވަނީ، އެއްވެސް ބައެއްގެ އުނދަގުލެއް، ގެއްލުންދިނުމެއް ނުލިބި މިނިވަންކަމާއެކު މާތް ﷲ އަށް އަޅުކަންކުރެވޭ ތަނަކަށް ހިޖުރަކުރުމެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲގެ ބިން ވަނީ ތަނަވަސްވެގެންނެވެ. މާތް ﷲއީ ފާފަފުއްސެވުމުގައި މަތިވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އިންސާނާގެ ކިބައިން ވެވޭ ފާފަތައް އެކަލާނގެ ފުއްސަވައި ދެއްވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ތައުބާވާ މީހުންނަށް އެކަލާނގެ ރަޙްމަތް ތަނަވަސްވެގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ޖިހާދާއި ހަނގުރާމައިގެ ޙާލަތުގައްޔާއި، ބިރުވެރިކަމުގެ ޙާލަތުގައްޔާއި ދަތުރުމަތީގައިވާ ޙާލަތުގައި ނަމާދު ކުރާނެ ގޮތް އަންގަވައިދެއްވާފައެވެ. ނަމާދަކީ އެއްވެސް ޙާލެއްގައި ދޫކޮށްނުލެވޭނޭ އަޅުކަމަކަށް ވާތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ބިމުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށް އުޅޭއިރު، كافر ވި މީހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުމެއް ދީފާނެކަމަށް ބިރުގެންފިނަމަ، ނަމާދު قصر ކުރުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފާޅުވެގެންވާ عداوة ތެރިން ކަމުގައި كافر ން ވިއެވެ. (101)

އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ޖިހާދުކުރުމަށް ނުވަތަ ވިޔަފާރިއަށް ދަތުރުކުރާއިރު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންގެ ފަރާތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޤަތުލުކުރުމާއި ހައްޔަރުކުރުން ފަދަ ކަމެއް ކުރިމަތިވެދާނެ ކަމުގެ ބިރުހީވާނަމަ، ހަތަރު ރަކްޢަތް ނަމާދު ދެ ރަކްޢަތަށް ހަދައި ކުރުކޮށް ނަމާދު ކުރުމަކީ މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ކާފިރުންނަކީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެންމެ ޢަދާވާތްތެރިކަން ބޮޑު ޢަދުއްވުންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފަރާތުން އަތުވެދާނެ ނުރައްކަލާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނައިގެން ތިބޭށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާ ވަގުތުގައިވެސް ތިޔަބައިމީހުން ޤަތުލުކުރުމަށްއެބައިމީހުން ފަސްނުޖެހޭނެއެވެ. މި އާޔަތުގައި އައިސްފައިވާ ﴿إِنْ خِفْتُمْ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަންނަ ނަމަ) މި ޢިބާރާތަކީ ޝަރުޠެއް ނޫނެވެ. އޭރުގެ ޙާލަތު ބަޔާންކުރެއްވުމެކެވެ. އެހެނީ، ހަނގުރާމައިގެ ޙާލަތުގައި އަބަދުވެސް ބިރުވެރިކަމާ ނުތަނަވަސްކަން އޮންނާނެއެވެ. އަންނަނަވި ޙަދީޘުން މިކަން ސާފުވެއެވެ. عَنْ يَعْلَى بْنِ أُمَيَّةَ، قَالَ سَأَلْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قُلْتُ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَقَدْ أَمِنَ النَّاسُ فَقَالَ عَجِبْتُ مِمَّا عَجِبْتَ مِنْهُ فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ ‏ "‏ صَدَقَةٌ تَصَدَّقَ اللَّهُ بِهَا عَلَيْكُمْ فَاقْبَلُوا صَدَقَتَهُ"‏.‏ (سنن ابن ماجه، كتاب إقامة الصلاة والسنة فيها) (ޔަޢުލާ ބިން އުމައްޔާގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން ޢުމަރު ބްނު އަލްޚައްޠާބު رضي الله عنه އަށް ދެންނެވީމެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا۟ مِنَ ٱلصَّلَوٰةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ ۚ﴾ (ކާފިރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުމެއް ދީފާނެކަމަށް ބިރުގަންނަ ނަމަ ނަމާދު ޤަޞްރުކުރުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ.) އެވެ. މިހާރު މީސްތަކުން މިތިބީ އަމާންކަމުގައެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه އަހުރެންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިބާއަށް ތިޔަ ސުވާލުއުފެދުނު ކަމަކީ ތިމަންކަލޭގެފާނަށްވެސް ސުވާލުއުފެދުނު ކަމެކެވެ. ދެން އެކަމާމެދު ތިމަންކަލޭގެފާނު ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ސުވާލު ދެންނެވީމެވެ. އެކަލޭގެފާނު ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކުރެއްވި ޞަދަޤާތެކެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޞަދަޤާތް ޤަބޫކުރާށެވެ." (ސުނަނު އިބްނު މާޖާ، ޙަދީޘު: 1118)

އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ޖިހާދުކުރުމަށް ނުވަތަ ވިޔަފާރިއަށް ދަތުރުކުރާއިރު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންގެ ފަރާތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޤަތުލުކުރުމާއި ހައްޔަރުކުރުން ފަދަ ކަމެއް ކުރިމަތިވެދާނެ ކަމުގެ ބިރުހީވާނަމަ، ހަތަރު ރަކްޢަތް ނަމާދު ދެ ރަކްޢަތަށް ހަދައި ކުރުކޮށް ނަމާދު ކުރުމަކީ މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ކާފިރުންނަކީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެންމެ ޢަދާވާތްތެރިކަން ބޮޑު ޢަދުއްވުންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފަރާތުން އަތުވެދާނެ ނުރައްކަލާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނައިގެން ތިބޭށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާ ވަގުތުގައިވެސް ތިޔަބައިމީހުން ޤަތުލުކުރުމަށްއެބައިމީހުން ފަސްނުޖެހޭނެއެވެ. މި އާޔަތުގައި އައިސްފައިވާ ﴿إِنْ خِفْتُمْ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަންނަ ނަމަ) މި ޢިބާރާތަކީ ޝަރުޠެއް ނޫނެވެ. އޭރުގެ ޙާލަތު ބަޔާންކުރެއްވުމެކެވެ. އެހެނީ، ހަނގުރާމައިގެ ޙާލަތުގައި އަބަދުވެސް ބިރުވެރިކަމާ ނުތަނަވަސްކަން އޮންނާނެއެވެ. އަންނަނަވި ޙަދީޘުން މިކަން ސާފުވެއެވެ. عَنْ يَعْلَى بْنِ أُمَيَّةَ، قَالَ سَأَلْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قُلْتُ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَقَدْ أَمِنَ النَّاسُ فَقَالَ عَجِبْتُ مِمَّا عَجِبْتَ مِنْهُ فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ ‏ "‏ صَدَقَةٌ تَصَدَّقَ اللَّهُ بِهَا عَلَيْكُمْ فَاقْبَلُوا صَدَقَتَهُ"‏.‏ (سنن ابن ماجه، كتاب إقامة الصلاة والسنة فيها) (ޔަޢުލާ ބިން އުމައްޔާގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން ޢުމަރު ބްނު އަލްޚައްޠާބު رضي الله عنه އަށް ދެންނެވީމެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا۟ مِنَ ٱلصَّلَوٰةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ ۚ﴾ (ކާފިރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުމެއް ދީފާނެކަމަށް ބިރުގަންނަ ނަމަ ނަމާދު ޤަޞްރުކުރުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ.) އެވެ. މިހާރު މީސްތަކުން މިތިބީ އަމާންކަމުގައެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه އަހުރެންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިބާއަށް ތިޔަ ސުވާލުއުފެދުނު ކަމަކީ ތިމަންކަލޭގެފާނަށްވެސް ސުވާލުއުފެދުނު ކަމެކެވެ. ދެން އެކަމާމެދު ތިމަންކަލޭގެފާނު ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ސުވާލު ދެންނެވީމެވެ. އެކަލޭގެފާނު ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކުރެއްވި ޞަދަޤާތެކެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޞަދަޤާތް ޤަބޫކުރާށެވެ." (ސުނަނު އިބްނު މާޖާ، ޙަދީޘު: 1118)

މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޚައުފު ނަމާދު ކުރާނެގޮތް ބަޔާންކޮށްދެއްވާފައެވެ. މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނު ހަނގުރާމައިގެ ބިރުވެރިކަމުގެ ތެރޭގައި ތިބި މުއުމިނުން ގާތު ހުންނަވާފައި، އެބައިމީހުންނާ އެކު ނަމާދުކުރައްވަން ޖެހިވަޑައިގެންފި ހިނދެއްގައި، އެބައިމީހުން ދެބަޔަކަށް ބައްސަވާށެވެ. އެއްބަޔަކު ފުރިހަމައަށް ހަތިޔާރު އަޅައިގެން ތިބެ ކަލޭގެފާނާއެކު ނަމާދުކުރާނީއެވެ. އަނެއް ބަޔަކު ތިބޭނީ ޢަދުއްވުންނާ ކުރިމަތިލައިގެންނެވެ. ދެން ފުރަތަމަ ބައިގެ މީހުން ނަމާދުކޮށް ނިމުމުން، ނަމާދު ނުކޮށް ތިބި މީހުން އައިސް ކަލޭގެފާނުގެ ފަހަތްޕުޅުގައި ނަމާދުކުރާނީއެވެ. އެބައިމީހުން ތިބެންވާނީ ޢަދުއްވުންނަށް ވިސްނައިގެން ފުރިހަމަ ހަތިޔާރާއެކުގައެވެ. ކާފިރުންގެ މީހުން އެދެނީ ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދަށް ސަމާލުވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލާއި ހަތިޔާރު ދޫކޮށް ނަމާދާއިގެން މަޝްޣޫލުވާ ވަގުތު ކުއްލިގޮތަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙަމަލާދީ ތިޔަބައިމީހުން ޤަތުލުކޮށްލުމަށެވެ. އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރުމަތީގައި، ނުވަތަ ބަލި ޙާލަތުގައި ވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ހަތިޔާރު ނޭޅުމަކުން މައްސަލައެއް ނެތެވެ. އެކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން ތިބެންވާނީ ޢަދުއްވުންނަށް ސަމާލުވެގެންނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވެވުނު ވަރަކުން އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ރައްކާތެރިވާށެވެ. އެބައިމީހުން ތިބެނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުންދޭނެ ފުރުޞަތަކަށް ބަލަބަލައެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ އެ ނުބައި ކާފިރުންނަށް އިންތިހާއަށް އިހާނެތިކުރުވަނިވި ގަދަފަދަ ޢަޛާބު ތައްޔާރުކުރައްވާފައެވެ. عَن أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم نَازِلاً بَيْنَ ضَجْنَانَ وَعُسْفَانَ مُحَاصِرَ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ الْمُشْرِكُونَ إِنَّ لِهَؤُلاَءِ صَلاَةً هِيَ أَحَبُّ إِلَيْهِمْ مِنْ أَبْنَائِهِمْ وَأَبْكَارِهِمْ أَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ ثُمَّ مِيلُوا عَلَيْهِمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً فَجَاءَ جِبْرِيلُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَأَمَرَهُ أَنْ يَقْسِمَ أَصْحَابَهُ نِصْفَيْنِ فَيُصَلِّيَ بِطَائِفَةٍ مِنْهُمْ وَطَائِفَةٌ مُقْبِلُونَ عَلَى عَدُوِّهِمْ قَدْ أَخَذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ فَيُصَلِّيَ بِهِمْ رَكْعَةً ثُمَّ يَتَأَخَّرَ هَؤُلاَءِ وَيَتَقَدَّمَ أُولَئِكَ فَيُصَلِّيَ بِهِمْ رَكْعَةً تَكُونُ لَهُمْ مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم رَكْعَةً رَكْعَةً وَلِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم رَكْعَتَانِ‏. (سنن النسائي، كتاب صلاة الخوف، باب- 1) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲﷺ މުޝްރިކުން ޙިސާރުކުރައްވައިގެން ޟަޖްނާނާއި ޢުސްފާނާއި ދެމެދަށް ފައިބައިވަޑައިގެން ހުންނެވިއެވެ. އެ ހިނދު މުޝްރިކުން ބުންޏެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އެބައިމީހުންގެ ފިރިހެން ދަރިންނާއި، ޒުވާން އަންހެން ދަރިންނަށް ވުރެ އެބައިމީހުން ލޯބިވާ ނަމާދެއް އެބައިމީހުންނަށް ވެއެވެ. އެ ވަގުތު ތިޔަބައިމީހުން އެކަތިގަނޑަކަށްވެ އެއް ފަހަރާ ޙަމަލާދޭށެވެ. އެހިނދު ޖިބްރީލު عليه السلام ވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުން ދެބަޔަކަށް ބެއްސެވުމަށް އެންގެވިއެވެ. ދެން، އޭގެ ތެރެއިން އެއްބައި މީހުން ސަމާލުވެ ހަތިޔާރުއަޅައިގެން ދުޝްމަނުންނާ ކުރިމަތިލައިގެން ތިބޭއިރު، ރަސޫލުﷲﷺއަނެއްބައި މީހުންނާއެކު ނަމާދުކުރައްވާނީއެވެ. އެބައިމީހުންނާއެކު ކުރައްވާނީ އެއް ރަކުޢަތެވެ. ދެން މިބައިމީހުން ފަހަތަށް ޖެހި އަނެއްބައި މީހުން ކުރިއަށް ޖެހުމުން އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނާއެކު އެއް ރަކުޢަތް ކުރައްވާނީއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބަޔަކަށް ނަބިއްޔާ ﷺ އާއެކު ރަކުޢަތެކެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އަށް ދެ ރަކުޢަތެވެ. (ސުނަނުއް ނަސާއީ، ޙަދީޘު: 1544)

އަދި، ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުކޮށް އަވަދިވެއްޖިއްޔާ، ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ހަނދުމަކޮށް އުޅޭށެވެ! ކޮޅަށްތިބޭ حال ގައްޔާއި، އިށީނދެތިބޭ حال ގައްޔާއި، އޮށޯވެތިބޭ حال ގައެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް أمان ކަން ލިބިއްޖެ ހިނދަކު، ނަމާދު (ފުރިހަމަކޮށް) قائم ކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ނަމާދަކީ مؤمن ތަކުންގެ މައްޗަށް وقت ކަނޑައެޅިގެންއޮތް فرض އެއްކަމުގައި ވެއެވެ. (103)

ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުކޮށް، މާތް ﷲ އެންގެވިގޮތަށް އެނަމާދު ފުރިހަމަކުރުމަށް ފަހު، ތިޔަބައިމީހުން ކޮޅަށް ތިބޭ ޙާލުގައްޔާއި، އިށީނދެގެން ތިބޭ ޙާލުގައްޔާއި، އޮށޯވެގެން ތިބޭ ޙާލުގައި، އެބަހީ ހުރިހާ ޙާލެއްގައި، ގިނަގިނައިން މާތް ﷲއަށް ޒިކުރުކުރާށެވެ. މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދެއްވާތޯއެވެ. ބިރުވެރިކަން ފިލައިގެން ގޮސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމާންކަން ލިބުމުން، މާތް ﷲ އަންގަވާފައިވާ ގޮތަށް، ޚުޝޫޢަތް ތެރިކަމާއެކު، ރަކްޢަތްތަކާ، ސަޖިދަތަކާ، ރުކޫޢުތައް ފުރިހަމަކޮށް، އޭގެ ހުރިހާ ޝަރުޠުތަކަކާއެކު ނަމާދު ޤާއިމުކުރާށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ނަމާދަކީ ކަނޑައެޅިފައިވާ ވަކި ވަގުތުތަކެއްގައި ކުރުމަށް މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރައްވާފައިވާ އަޅުކަމެކެވެ. ނަމާދު އޭގެ ވަގުތަށް ވުރެ ފަސްކުރުމާއި، ދަތުރާއި ހަނގުރާމައިގެ ޙާލަތުގައި މެނުވީ ނަމާދުގެ ރަކްޢަތްތައް މަދުކުރުމީ ހުއްދަވެގެންވާ ކަމެއް ނޫނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން دشمن ން އަތުލައިގަތުމުގައި ފިނޑިވެ ނިކަމެތިނުވާހުށިކަމެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް (ލިބިފައިވާ ހާނީއްކައިގެ ސަބަބުން) ވޭންލިބޭ ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވޭންލިބޭފަދައިން، ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންނަށްވެސް ވޭންލިބޭނެތެވެ. އެއުރެން ނޭދޭކަންތައް اللَّه ގެ حضرة ން ތިޔަބައިމީހުން އެދެމުއެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (104)

ތިޔަބައިމީހުން دشمن ން އަތުލައިގަތުމުގައި ފިނޑިވެ ނިކަމެތިނުވާހުށިކަމެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް (ލިބިފައިވާ ހާނީއްކައިގެ ސަބަބުން) ވޭންލިބޭ ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވޭންލިބޭފަދައިން، ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންނަށްވެސް ވޭންލިބޭނެތެވެ. އެއުރެން ނޭދޭކަންތައް اللَّه ގެ حضرة ން ތިޔަބައިމީހުން އެދެމުއެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (104)

ހަމަކަށަވަރުން، حق ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް ފޮތް ބާވައިލެއްވީ، ކަލޭގެފާނަށް اللَّه އަންގަވާފައިވާ ގޮތުގެމަތިން، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި حكم ކުރެއްވުމަށެވެ. خيانة ތެރިންގެ دفاع ގައި މަސައްކަތް ކުރައްވާ ބޭކަލަކުކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައި ނުގަންނަވާށެވެ! (105)

ފާޅުވެގެންވާ ޙައްޤު ބަޔާންކުރާ، މި ކީރިތި ޤުރްއާން ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. އެފޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އުނގަންނަވައިދެއްވީ، އަނިޔާލިބިފައިވާ މީހުންނަށް އިންޞާފު ހޯދައިދިނުމާއި، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޢަދުލުވެރިކަން ޤާއިމުކުރުމުގެ އުޞޫލުތައް ބޭނުންކުރައްވައި މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޙުކުމްކުރެއްވުމަށެވެ. އަދި ޚިޔާނާތްތެރީންގެ ފަރާތުން ޖަދަލުކުރައްވައި އެބައިމީހުން ދިފާޢުކުރައްވާ ބޭކަލަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ.

އަދި، ފާފަފުއްސެވުން އެދި، اللَّه ގެ حضرة އަށް ކަލޭގެފާނު ދަންނަވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (106)

-

އެއުރެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށް خيانة ތެރިވާ މީހުންގެ ފަރާތުން، ކަލޭގެފާނު ޖަދަލު ނުކުރައްވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ފާފަވެރިވެ خيانة ތެރިވާ މީހަކު ދެކެ اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. (107)

އަދި އީމާންކަން ފާޅުކޮށްގެން އުޅުނު ޚިޔާނާތްތެރި މުނާފިޤު ޠުޢަމާ ދިފާޢުކުރައްވަން ވިސްނެވިކަމަށްޓަކައި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދި ދަންނަވާށެވެ. މާތް ﷲ ޙަރާމްކުރެއްވި ފާފަތަކަށް އަރައިގަނެ އަމިއްލަ ނަފްސަށް ޚިޔާނާތްތެރިވާ މީހުންގެ ދިފާޢުގައި ކަލޭގެފާނު ޖަދަލު ނުކުރައްވާށެވެ. އެހެނީ، ކުށުން ބަރީއަވެފައިވާ މީހުންގެ ބޮލުގައި ތުހުމަތު އަޅުވައި، ޚިޔާނާތްތެރި ވުމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅާފައިވާ މީހާ ދެކެ މާތް ﷲލޯބިވެވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. އޭނާ ފާފަކޮށް، ޚިޔާނާތްތެރިވެފައި އެހެން މީހުންގެ ބޮލުގައި އެ ޖަރީމާ ހިންގި ކަމުގެ ތުހުމަތު އަޅުވައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އެންމެ ރިވެތި ވާހަކަތަކުގެ ތެރެއިން ވާހަކައަކާ ގުޅޭ ގޮތުންނެވެ. ޙައްޤާއި އިންޞާފަށް ނަޞްރު ލިބުމުގެ އެންމެ ރިވެތި އެއް މިސާލު އެ ވާހަކައިން ފެނިގެން ދެއެވެ. ޤުރްއާނުގެ ދެމިހުންނަނިވި ޞަފްޙާތަކުގައި އެ ވާހަކަ މިވަނީ ރައްކާކުރެވިފައެވެ. އަނިޔާވެރި ގޮތުގައި ނުޙައްޤުން ވައްކަމުގެ ތުހުމަތު ކުރެވުނު ޔަހޫދީއަކަށް އިންޞާފު ލިބި، އީމާންކަން ބަލި ކަށި، ބޭރުފުށުން ތަޤްވާވެރިކަމާއި ހެޔޮލަފާކަން ފާޅުކޮށްގެން ހުރި އަޞްލު ވަގު ކަމުގައިވާ، މުސްލިމެއްގެ ދިފާޢުގައި އޭނާގެ ޤައުމުގެ މީހުން ނުކުތުމުންނާއި، ފެންނަން ހުރި ޤަރީނާތަކުގެ މައްޗަށް ބިނާކުރައްވައި ރަސޫލުﷲﷺވެސް އެ ޔަހޫދީމީހާގެ އަތް ކަނޑުއްވަން އުޅުއްވާ ހިސާބަށް ކަންތައް ދިއުމަށް ފަހު އެ މުސްލިމް މީހާ އެ ކުށުގައި ބެދުނު ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި ވާހަކައިގެ ޚުލާޞާއަކީ: ޠުޢަމާ ބިން އުބައިރިޤް އޭ ކިއުނު މުސްލިމަކު އޭނާގެ އަވަށްޓެރިއެއް ކަމުގައިވާ ޤަތާދާ ބިން އައްނުޢުމާން ގެ އަތުން އައްޑަނައަކާއި އެހެން ހަތިޔާރު ވަގަށް ނެގިއެވެ. އެތަކެތި ރައްކާކޮށްފައި ހުރީ ގޮދަން ފުށް ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ހުރި ކޮތަޅެއްގައެވެ. އެކޮތަޅުގައި ހުރި ލޯވަޅަކުން އެފުށް މަޑުމަޑުން ފައިބައެވެ. އޭނާ މި އައްޑަނައާއި ހަތިޔާރު ހިފައިގެން ގޮސް ޒައިދު ބްނު އައްސަމީނު ކިޔާ ޔަހޫދީއެއްގެ އަތަށް ރައްކާކުރަން ދިނެވެ. އެ ޔަހޫދީއަކަށް އެއީ ވަގަށް ނަގާފައި ހުރި ތަކެތި ކަމެއް ނޭނގެއެވެ. ޤަތާދާއަށް އޭނާގެ ހަތިޔާރު ގެއްލިއްޖެކަން ފަހު ދުވަހު ހެނދުނު އެނގުނެވެ. އަދި އޭނާގެ އަވައްޓެރިޔާ ޠުޢަމާގެ މައްޗަށް މިކަމުގައި ޝައްކުވެގެން އެގެ ހޯދިއެވެ. ނަމަވެސް އެގެއިން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުފެނުނެވެ. އަދި އޭނާ އެ ނުނަގާ ކަމަށާ އޭނާގެ ކިބައިގައި އޭގެ އެއްވެސް މަޢުލޫމާތެއް ނެތް ކަމަށް ހުވާކުރިއެވެ. އަދި އޭނާގެ ޤައުމުގެ ބަޔަކު ގޮވައިގެން އެ ހަތިޔާރު ހޯދަން ނުކުތެވެ. އަދި އެއްކަލަ ކޮތަޅުން ފައިބާފައި ހުރި ފުށުގެ އަސަރު ފެންނަން ހުރި ގޮތަށް ބަލައިގެން ޔަހޫދީ ގެ ގެއާ ހަމައަށް ދިޔައެވެ. އަދި އެގެއިން އެ އައްޑަނައާއި ހަތިޔާރު ފެނުނެވެ. އެހިނދު އެ ޔަހޫދީ ބުންޏެވެ. އަހުރެންނަކަށް ތިޔަ ތަކެއްޗާ ބެހޭ އެއްވެސް ކަމެއް ނޭނގެއެވެ. ތިއެއްޗެތި ގެނައީ ޠުޢަމާ އެވެ. އަހުރެންގެ އަތުގައި އަމާނާތެއްގެ ގޮތުގައި ބެހެއްޓުމަށެވެ. އަދި ޔަހޫދީންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އޭނާގެ ތެދުވެރިކަމާއި، އަމާނާތްތެރިކަމާއި، އޭނާ އެކުށުން ބަރީއަވެގެންވާ ކަމުގެ މައްޗަށް ހެކިބަސް ދީފިއެވެ. މިވާހަކަ މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ފެތުރެން ފެށުމުން، ޠުޢަމާ ބޭޒާރުވެދާނެތީ އޭނާގެ ޤައުމުގެ މީހުން ބިރުގަތެވެ. އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. އަހަރުމެން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިއަހަށް ދަމާ ހިނގާށެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާގެ ފަރާތުން ވާހަކަ ދައްކަވާތޯއެވެ. އަދި އޭނާ ބަރީއަ ވެގެންވާ ކަމަށާއި، އެ ޔަހޫދީ އަކީ ވަގެއް ކަމަށް އަހަރުމެން އެކަލޭފާނުގެ އަރިއަހުގައި ހެކިބަސް ދިނުމަށެވެ. އެބައިމީހުން ރަސޫލުﷲ ﷺގެ އަރިއަހަށް ގޮސް ދެންނެވިއެވެ. އަހަރުމެންގެ އެކުވެރިޔާ ޠުޢަމާގެ މައްޗަށް ވައްކަމުގެ ތުހުމަތު ކުރެވިއްޖެއެވެ. އޭނާއަކީ އެކަމުން ބަރީއަވެގެންވާ ހެޔޮލަފާ މީހެކެވެ. ވައްކަން ކުރީ މިވެނި ޔަހޫދީއެކެވެ. އަހަރުމެނަށް އެކަން ރަނގަޅަށް އެނގެއެވެ. އެ އައްޑަނަ ފެނުނީ އޭނާގެ ގެއިންނެވެ. މިއީ އަހަރުމެން މިބުނަނީ ތެދުކަން ސާބިތުކޮށްދޭ އެންމެ ބޮޑު ދަލީލެވެ. ކަލޭގެފާނު އަހަރުމެންގެ އެކުވެރިޔާގެ ދިފާޢުގައި ވާހަކަފުޅު ދައްކަވައި، މި ހަޑިހުތުރު ކުށުން އޭނާ ބަރީއަވެގެންވާކަން އެންމެންގެ ކުރިމަތީގައި އިޢުލާނުކުރައްވާށެވެ. ކަލޭގެފާނު އެހެން ނުހައްދަވައިފިނަމަ އަހަރުމެން ފަޟީހަތްވާނެއެވެ. އަހަރުމެންނަކީ ދީންވެރި ބަޔަކީމުއެވެ. އަދި އިސްލާމްދީނުގެ އަހުލުވެރިންނީމުއެވެ. އެބައިމީހުން އެދައްކަނީ ތެދުވާހަކަ ކަމުގައި ޤަބޫލުކުރެއްވުމުގެ އިތުރުން، ފެންނަން ހުރި ޤަރީނާތަކަށް ބައްލަވައި، (އެ އައްޑަ ފެނުނީ ޔަހޫދީގެ ގެއިންނެވެ. މުސްލިމް މީހާގެ ގެއަކުން ނޫނެވެ.)، ޠުޢަމާއާއި އޭނާގެ ޤައުމު ވައްކަމުގެ ތުހުމަތުން ބަރީއަކުރައްވައި، އެ ތުހުމަތު ޔަހޫދީގެ ބޮލުގައި އަޅުއްވަން، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ހިތްޕުޅަށް ހަމަ އަރާވަޑައިގަތް ތަނާ، އެ ޔަހޫދީ ބަރީއަ ކުރައްވައި، ބޭރުފުށުން މުސްލިމެއް ކަމަށް ހެދިގެން ހުރި ޠުޢަމާ ބިން އުބައިރިޤާއާއި، ރަސޫލުﷲ ﷺ އޭނާގެ ދިފާޢުގައި ވާހަކަފުޅު ދައްކަވައި، އެ ޔަހޫދީ ކުށްވެރިކުރައްވާތޯ ދޮގު ހެކިބަސް ދީގެން ރަސޫލުﷲ ﷺއަށް ޙަޤީޤަތް އޮޅުވާލި އޭނާގެ މަކަރުވެރި މުނާފިޤުންގެ ޖަމާޢަތް ކުށްވެރިކުރައްވައި މާތް ﷲ މި ދިހަ އާޔަތް ބާވައިލައްވައިފިއެވެ. ﴿إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ ..... ﴾ އިން ފެށިގެން ދިހަ އާޔަތް ބާވައިލެއްވީ މި ހާދިސާއާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. މިވާހަކައަކީ އިސްލާމްދީނުގެ ޢަދުލުވެރިކަމާއި، އަނިޔާ ލިބިފައިވާ މީހާއަށް އިންސާފު ހޯދައިދީ، އަނިޔާވެރިޔާ، އިސްލާމީ ސިފަ ބޭރުފުށުން ޖައްސައިގެން ހުއްޓަސް އޭނާގެ އަނިޔާ ހުއްޓުވުމުގައި އިސްލާމްދީން ވާޞިލުވެފައިވާ މަތިވެރި ދަރަޖަ ދައްކައިދޭ އެންމެ ޢިބްރަތްތެރި ދަރުސްތަކުގެ ތެރެއިން ދަރުސެކެވެ. މިއީ ހާދަހާ މަތިވެރި ދަރުސަކާއި ޢިބްރަތެކެވެ! ދެން އަންނަނިވި އާޔަތްތަކުގައި ވަނީ، އެބައިމީހުންގެ އަޚާ ސަލާމަތްކުރުމުގެ ބޭނުމުގައި، ކުށެއް ނެތް އެ ޔަހޫދީއާ ދެކޮޅަށް ނުބައި ރޭވުން ރާވައި، އޭނާއަށް ދޮގު ތުހުމަތުކުރި މީހުން އެކުރި ކަންތައް ކުށްވެރި ކުރައްވައި، އެކަމާ މާތް ﷲ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާ މިންވަރު ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އަދި މިއާޔަތްތަކުގައި ވަނީ ދޮގު ހެކިދީ، ދޮގުހަދައި، ޙަޤީޤަތެއް ނެތް ވާހަކަދައްކައިގެން އެމީހުން ސިއްރުން ރޭވި ނުބައި ރޭވުން ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އަދި ނަބިއްޔާ ﷺ އަށާއި މުއުމިނުންނަށް އެ މަކަރުވެރި ރޭވުންތެރީންގެ ސިއްރު ބޭޒާރުކުރައްވައި، ޚިޔާނާތްތެރިވުމާއި، ޙަޤީޤަތް އޮޅުވާލުމުގެ ކުށް އެބައިމީހުންނަށް ނިސްބަތްކޮށްފައެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނާ ބެހޭގޮތުން ވަޙީކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ.

އެއުރެން މީސްތަކުންނަށް ވަންހަނާވެގަނެތެވެ. އެކަމަކު، اللَّه ގެ حضرة އަށް އެއުރެންނަކަށް ވަންހަނާވެއެއް ނުގަނެވެތެވެ. އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގެންނުވާ ބަސްތައް، އެއުރެން ވަންހަނާގައި تدبير ކޮށް އުޅޭހިނދު، އެއުރެންނާ އެކުގައި އެކަލާނގެ ވޮޑިގެންވެއެވެ. އެއުރެން ކުރާ عمل ތައް، ފުރިހަމަޔަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (108)

އެބައިމީހުން ބިރުންނާއި ލަދުން މީސްތަކުންނަށް ފިލަން މަސައްކަތް ކުރާއިރު، އެބައިމީހުން ﷲ އަށް ލަދުވެތިނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އެބައިމީހުން ލަދުވެތިވުން އެންމެ ޙައްޤުކަން ބޮޑު ފަރާތެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ކޯފާއަށް ބިރުގަތުންވެސް މާ އައުލާކަން ބޮޑެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނާ އެކު ވޮޑިގެންވެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެއްވެސް ކަމެއް އެކަލާނގެއަށް ވަންހަނާ ވެގެން ނުވެއެވެ. އެބައިމީހުން ސިއްރުގައި ރާވައި، ކުށެއް ނެތް މީހަކަށް ތުހުމަތުކޮށް، ދޮގު ހެކިދީ، ވައްކަން ކުރި މީހާ ބަރީއަކުރުމަށް ރާވައި، ސިއްރު ގޮތުގައި ފޮރުވައިގެން ތިބި ރޭވުންތައްވެސް އެކަލާނގެ އަޑުއައްސަވައެވެ. ދެން މިއަންނަނީ ކުށެއް ނެތް މީހުންނާ ދެކޮޅަށް ނުބައި ރޭވުންތައް ރާވައި، ވައްކަންކުރި ތިމާމެންގެ އެކުވެރިޔާ ބާޠިލުގޮތުގައި ދިފާޢުކުރަން އުޅުނު މީހުންނަށް އައިސްފައިވާ ވަޢީދާއި އިންޒާރެވެ. އެބައިމީހުންގެ މިޢަމަލަށް ރުހިވޮޑިނުގަންނަވައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އެބައިމީހުން ބިރުންނާއި ލަދުން މީސްތަކުންނަށް ފިލަން މަސައްކަތް ކުރާއިރު، އެބައިމީހުން ﷲ އަށް ލަދުވެތިނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އެބައިމީހުން ލަދުވެތިވުން އެންމެ ޙައްޤުކަން ބޮޑު ފަރާތެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ކޯފާއަށް ބިރުގަތުންވެސް މާ އައުލާކަން ބޮޑެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނާ އެކު ވޮޑިގެންވެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެއްވެސް ކަމެއް އެކަލާނގެއަށް ވަންހަނާ ވެގެން ނުވެއެވެ. އެބައިމީހުން ސިއްރުގައި ރާވައި، ކުށެއް ނެތް މީހަކަށް ތުހުމަތުކޮށް، ދޮގު ހެކިދީ، ވައްކަން ކުރި މީހާ ބަރީއަކުރުމަށް ރާވައި، ސިއްރު ގޮތުގައި ފޮރުވައިގެން ތިބި ރޭވުންތައްވެސް އެކަލާނގެ އަޑުއައްސަވައެވެ. ދެން މިއަންނަނީ ކުށެއް ނެތް މީހުންނާ ދެކޮޅަށް ނުބައި ރޭވުންތައް ރާވައި، ވައްކަންކުރި ތިމާމެންގެ އެކުވެރިޔާ ބާޠިލުގޮތުގައި ދިފާޢުކުރަން އުޅުނު މީހުންނަށް އައިސްފައިވާ ވަޢީދާއި އިންޒާރެވެ. އެބައިމީހުންގެ މިޢަމަލަށް ރުހިވޮޑިނުގަންނަވައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

މިއީ ވައްކަންކުރި ޠުޢަމާ ގެ ޤައުމާ މުޚާޠަބުކުރައްވާފައިވާ ވަޙީބަސްފުޅެކެވެ. މާނައީ: ބައެއްގެ ޙިމާޔަތުގައި ވާހަކަ ދެއްކި ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަވަނީ ވައްކަންކުރި ޠުޢަމާއާއި އޭނާ ފަދަ ޚާއިނުންގެ ދިފާޢުގައި މިދުނިޔޭގައި ޖަދަލުކޮށްފައެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާ ދުވަސްކަމުގައިވާ އާޚިރަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންގެ ދިފާޢުގައި ވާހަކަ ދައްކާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ އެބައިމީހުންގެ ވަކީލަކަށް ވެ، އެބައިމީހުން ދިފާޢުކޮށް، މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން އެބައިމީހުން ސަލާމަތްކުރާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ މިއީ ބިރުން ހިތް ތެޅިގަންނަ ވަރުގެ ވަރުގަދަ އިންޒާރެކެވެ. މިއާޔަތުގައި ވަޙީކުރައްވާ ކަހަލައެވެ. ބޭރުފުށުން ފެންނަ ކަންކަމަށް ބައްލަވައި ޙުކުމްކުރައްވާ ބޭކަލަކު އޮޅުވާލައިގެން، އެބައިމީހުންގެ އެކުވެރިޔާ އަށް މަދަދުދީ ސަލާމަތް ކުރީކަމަށް ބަލަމާ ހިނގާށެވެ. އެކަމަކު، ޤިޔާމަތް ދުވަހު، އެންމެ ސިއްރުވެރި ސިއްރުވެސް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، ހުރިހާ ޙާކިމުންގެ ޙާކިމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި، އިލާހީ ޢަދުލުގެ ދަރުބާރުގައި ހުއްޓި ތިބޭއިރު އެބައިމީހުން ހަދާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންނަށް އެހީތެރިވެދީ، އެބައިމީހުންގެ ފަރާތުން ވަކާލާތު ކުރިމީހުން ދުނިޔޭގައި އެކަންކުރީ، ކުށެއްނެތް މީހާ ކުށްވެރިކޮށް، ޖަރީމާ ހިންގި މީހާ ބަރީއަ ކުރަން ދޮގު ހެކި ދީގެން ކަމަށްވާއިރު، މާތް ﷲ ގެ ޢަޛާބުން އެބައިމީހުން ސަލާމަތް ކުރަން ވަކާލާތު ކުރާނީ ކޮންބައެއް ހެއްޔެވެ؟ މިއީ ކޮންމެ ޤާނޫނީ ވަކީލަކުވެސް އަދި ކޮންމެ ފަނޑިޔާރަކުވެސް ފުންކޮށް ވިސްނައި، އަބަދުވެސް އޭނާގެ ވިސްނުމުގައި ބާއްވަން ޖެހޭ އާޔަތެކެވެ. އެހެނީ، ކަމަކީ ނުރައްކާތެރި ކަމެކެވެ. އެކަން ބައްލަވަނީ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ހުރިހާ ޚަޞްމުން އެންމެ ފަހުން ޖަމަޢަވާނީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ، ތައުބާވެ، އެބައިމީހުން ކުޅަ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވުން އެދި ދެންނެވުމަށް ޠުޢަމާގެ ޤައުމުގެ މީހުންނަށް ގޮވައިލައްވާފައެވެ.

ނުބައިކަމެއްކޮށް، ނުވަތަ، އެމީހެއްގެ އަމިއްލަ نفس އަށް އަނިޔާވެރިވެ، ދެން (އެއަށްފަހު) ފާފަފުއްސެވުން އެދި اللَّه ގެ حضرة އަށް ދަންނަވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި އޭނާ ދެކޭނެއެވެ. (110)

ކުށެއްނެތް މީހަކަށް ދޮގު ތުހުމަތުކުރުން ފަދަ، އަނެކާއަށް ހުތުރުކަން ލިބޭ ހުތުރު ޢަމަލަކަށް އަރައިގަތުމަށް ފަހު، ނުވަތަ ވައްކަން ކުރުމާ ދޮގު ހެކިދިނުންފަދަ ޖަރީމާއަކުން އަމިއްލަ ނަފްސަށް އަނިޔާވެރިވުމަށް ފަހު، އޭނާގެ އެފާފައިން ތެދުވެރި ތައުބާއަކުން ތައުބާވާ މީހާ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއީ ފާފަފުއްސެވުމުގައި މަތިވެރި، ރަޙްމަތްވަންތަކަން ތަނަވަސް ރަސްކަލާނގެ ކަން ދެކޭނެއެވެ. އަދި އިތުރަށް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އަދި، ފާފައެއް ލިބިގަންނަމީހާ، އެކަން އެ ލިބިގަންނަނީ، ހަމަ އެމީހާގެ އަމިއްލަ نفس ގެ މައްޗަށްކަން ކަށަވަރެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (111)

ކުށެއް ކުރި ކޮންމެ މީހަކުވެސް، އަދި ބޮޑު ފާފައަކަށް އަރައިގަތް ކޮންމެ މީހަކުވެސް އެކުރާ ކުށުގެ ނުވަތަ ފާފައިގެ ގެއްލުން ލިބޭނީ ހަމަ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށެވެ. އެހެން މީހަކަށް އޭގެ ގެއްލުމެއް ނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން ކޮންމެ ނަފްސެއް ކުރާ ޢަމަލަކަށް ޒިންމާ ވާނީ އެނަފްސެކެވެ. އެއްވެސް މީހަކު އަނެކާގެ ނުބައި ޢަމަލުތަކުގެ ބުރަ ނުއުފުލާނެއެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ ޢަމަލުތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، ކަންކަން ޝަރުޢުކުރެއްވުމާ، ތަދުބީރުކުރެއްވުމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ އަނެކުންގެ ބޮލުގައި ދޮގު ތުހުމަތު އަޅުވާ މީހުންނަށް ވަރުގަދަ އިންޒާރެއް ދެއްވާފައެވެ.

އަދި، ކުށެއް ނުވަތަ ފާފައެއްކޮށް (އެކަމުގެ) ކުށެއްނެތް މީހެއްގައި އެކަން އަޅުވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާ ބޮޑުވެގެންވާ ދޮގަކާއި، ފާޅުވެގެންވާ ފާފައެއް އުފުލައިފިކަން ކަށަވަރެވެ. (112)

މާނައީ: ކުޑަ ފާފައަކަށް ނަމަވެސް، ނުވަތަ ބޮޑު ޖަރީމާއަކަށް ނަމަވެސް އަރައިގަތުމަށް ފަހު، ކުށެއް ނެތް ޔަހޫދީއަކަށް ޠުޢަމާ ތުހުމަތު ކުރި ފަދައިން، ކުށެއް ނެތް މީހެއްގެ ބޮލުގައި ތުހުމަތު އަޅުވައިފި މީހާ، އެއުފުލަނީ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ އަށް ޙައްޤު ގޮތް އަންގަވައިދެއްވައި، އެ ނުބައި މުނާފިޤުންގެ ދަލުގައި ޖެހިވަޑައިގަތުމުން އެކަލޭގެފާނު ސަލާމަތްކުރައްވައި، އެކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަވެ ވޮޑިގަތްކަން ހާމަކުރައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަމާއި، އެކަލާނގެ رحمة ނުވާނަމަ، ކަލޭގެފާނަށް އޮޅުވައިލުމަށް އެއުރެންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އުޅެފީހެވެ. ނަމަވެސް އެއުރެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށްމެނުވީ، އެއުރެންނަށް އޮޅުވަޔެއް ނުލެވެތެވެ. އަދި، އެއްވެސް ކަމަކުން އެއުރެންނަށް ކަލޭގެފާނަކަށް ގެއްލުމެއް ނުދެވޭނެތެވެ. ކަލޭގެފާނަށް اللَّه، حكمة އާއި، ފޮތް ބާވައިލައްވާފައި ވެއެވެ. އަދި، ކަލޭގެފާނު އިހަށް ދެނެވަޑައިނުގަންނަވާ ކަންތައް ކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް اللَّه ގެ فضل ވަންތަކަން ބޮޑުވެގެންވެއެވެ. (113)

ކަލޭގެފާނަށް ނަބީކަން ދެއްވައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަވެ ވޮޑިނުގަތްނަމަ، އަދި ކަލޭގެފާނަކީ ކުށްތަކުން މަޢުޞޫމު ބޭކަލަކަށް ހެއްދެވުމުގެ ރަޙްމަތް ކަލޭގެފާނަށް ނުލެއްވިނަމަ، އެ ނުބައި މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު، އެބައިމީހުންގެ އެކުވެރިޔާ ވައްކަމުގެ ތުހުމަތުން ބަރީއަކުރައްވައި، ޔަހޫދީއަކަށް އެކަމަށް ތުހުމަތުކުރެއްވުމަށް، ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުން އެދުނު ހިނދު، އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު ސީދާ މަގުން އެއްކިބާ ކުރުން އޮތީ ވަރަށް ގާތުގައެވެ. ޙަޤީޤަތުގައި އެބައިމީހުންނަށް ކަލޭގެފާނު ސީދާ މަގުން އެއްކިބާ ނުކުރެވޭނެއެވެ. އެބައިމީހުން އަމިއްލައަށް މަގުފުރެދޭނީއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މަގުފުރެދުމުގެ ހުރިހާ ގެއްލުމެއް ލިބޭނީ އެބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށެވެ. އަދި އެއްވެސް ކަމެއްގައި އެބައިމީހުންނަށް ކަލޭގެފާނަށް ގެއްލުން ނުދެވޭނެއެވެ. މާތް ﷲ އެކަމުން ކަލޭގެފާނު ސަލާމަތްކުރައްވާފައި ވާތީއެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލައްވަވައި، ކަލޭގެފާނަށް ކަލޭގެފާނުގެ ސުންނަތް އުގަންނަވައި ދެއްވާފައެވެ. ޤުރްއާނުގެ ވަޙީއާއި، ސުންނަތުގެ ވަޙީއާއި ދެ ވަހީ މާތް ﷲ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލައްވަވާފައި، ޝަރުޢީ ޙުކުމްތަކާއި، ޣައިބުގެ ކަންކަމުން ކަލޭގެފާނަށް އެނގިވަޑަނުގަންނަވާ ކިތަންމެ ކަމެއް ކަލޭގެފާނަށް އުގަންނަވައިދެއްވާފައި ވާއިރު، އެބައިމީހުންނަށް ކަލޭގެފާނު ސީދާ މަގުން އެއްކިބާކުރެވޭނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ ވަޙީ އާއި ރަސޫލުކަމުން މާތް ﷲ ވަނީ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް މަތިވެރި ފަޟުލުވަންތަކަމަކުން، ފަޟްލުވަންތަވެރިވެވޮޑިގެންފައެވެ.

صدقات އެއްކުރުމަށް، ނުވަތަ ހެޔޮކަމެއް ކުރުމަށް، ނުވަތަ މީސްތަކުންގެ މެދުގައި صلح އެއް އުފެއްދުމަށް أمر ކޮށްފި މީހަކު (ސިއްރުގޮތުގައި ދައްކާ ވާހަކަ) މެނުވީ، އެއުރެން ސިއްރުގޮތުގައި ދައްކާ ގިނަ ވާހަކަތަކުގައި ހެޔޮކަމެއް ނެތެވެ. އަދި، اللَّه ރުހިވޮޑިގަތުން އެދިގެން އެކަންތައް ކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހަކަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވާހުށީމެވެ. (114)

ޞަދަޤާތް ދިނުމަށް އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ވަޞިއްޔަތްކުރުމާއި، ހެޔޮކަންތައް ގިނަގުޅައުމަށް އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ހިތްވަރުދިނުމާއި، އަރައިރުންވާ މީހުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަކުރުން ފަދަ އިންސާނުންނަށް ފައިދާހުރި ކަންކަމުގައި ދެކެވޭ ވާހަކަތައް ފިޔަވައި، އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ދެކެވޭ ގިނަ ސިއްރު ވާހަކަތަކުގައި އެއްވެސް ހެވެއް، މަންފާއެއް ނުވެއެވެ. ޠުޢަމާގެ ޤައުމުގެ މީހުން އެކުޅަ ކަމަކީ ނުބައިވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އެކަންވީ، އެބައިމީހުންނަށް ﷲގެ ކޯފާ ޙައްޤުވީ ސަބަބަކަށެވެ. މާތް ﷲ އަންގަވާފައިވާ ގޮތަށް ހެޔޮ ޢަމަލުކޮށް، އަނެކުންނަށް ހެޔޮ ފޯރުކޮށްދީ، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަކުރަން މަސައްކަތްކުރާ މީހާއަށް، އޭނާ އެކުރި ކަންތަކުގެ ބަދަލުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވާހުށީމެވެ. އެއީ ސަލާމަތްތެރިކަމާއި އަމާންކަމުގެ ގޮވަތި ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއެވެ.

އަދި، އެމީހަކަށް ތެދުމަގު بيان ވުމަށްފަހު، رسول އާއާ ދެކޮޅުވެރިވެ، مؤمن ންގެ މަގު ނޫން މަގަކަށް تبع ވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) އެމީހާ اختيار ކުރި މަގަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހާ ދޫކޮށްލައްވާ ހުށީމެވެ. އަދި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހާ ނަރަކަޔަށް ވައްދަވާ ހުށީމެވެ. އެއީ، ނުބައިވެގެންވާ ނިމިދިޔުމެކެވެ. (115)

ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މުޢުޖިޒާތްތަކުން ޙައްޤު ފާޅުވުމަށްފަހު، މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ގެންނަވާފައިވާ ކަންކަމުގައި، އެކަލޭގެފާނާއި ދެކޮޅުހަދައި، މުއުމިނުންގެ މަގު ނޫން އެހެން މަގަކުން ކުރިއަށް ގޮސް، އެބައިމީހުންގެ ގޮތް ނޫން އެހެން ގޮތެއް އިޚްތިޔާރު ކުޅަ މީހާ، އޭނާގެ އެނުބައި އިޚްތިޔާރާއެކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭނާ ދޫކޮށްލައްވާހުށީމެވެ. އަދި ނަރަކައިގެ އަލިފާނުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭނާ އަންދަވާހުށީމެވެ. ގޮތްދޫނުކުރާ ނުކިޔަމަންތެރިން ތިބޭނެ ތަނެއްގެ ގޮތުގައި ނަރަކަ ހާދަހާ ނުބައިވެގެން ވެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، އެކަލާނގެއަށް شريك ކުރުމުގެ ފާފައެއް ނުފުއްސަވާނެތެވެ. އެނޫން ފާފަތައް، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ފުއްސަވަތެވެ. اللَّه އަށް شريك ކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އޭނާ ދުރުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމަކުން މަގުފުރެދިއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. (116)

މިއީ ޝިރުކުގެ ފާފައަކީ މާތް ﷲ އެއްވެސް މީހަކަށް ނުފުއްސަވާނެ ފާފައެއް ކަން އަންގަވައި، ކުރައްވާފައިވާ އިޢުލާނެކެވެ. އެފާފަ ފިޔަވައި އެހެން ފާފަތައް މާތް ﷲ ފުއްސަވައި ދެއްވައެވެ. މާތް ﷲ އަށް ޝިރުކުކޮށްފި މީހާ ވަނީ ދިންނެވުމާއި ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގުން ނުހަނު ބޮޑަށް އެއްކިބާވެގެން ގޮސްފައެވެ.

އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އަންހެން (ނަންތަކެއް ކިއިގެންވާ) ބުދުތަކަކަށް މެނުވީ، އެއުރެން އަޅުކަމެއް ނުކުރެތެވެ. އަދި، ނުބައިކަމާއި ނުކިޔަމަންތެރިކަން ބޮޑުވެގެންވާ شيطان އާއަށް މެނުވީ، އެއުރެން އަޅުކަމެއް ނުކުރެތެވެ. (117)

މިއީ إنْ النافية އެވެ. އައިސްފައި މިވަނީ ما ގެ މާނައިގައެވެ. މާނައީ: މުޝްރިކުން މާތް ﷲ ފިޔަވައި އަޅުކަން ކުރަނީ اللات، العزّى، منات ފަދަ އަންހެން ނަންތަކުން އެބައިމީހުން ނަންދީފައިވާ ބުދުތައް ފިޔަވައި އެހެން އެއްޗަކަށް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުން ޙަޤީޤަތުގައި އަޅުކަން ކުރަނީ މާތް ﷲ އަށް ނުކިޔަމަންތެރިވެ، އުރެދުމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ގޮސްފައިވާ ޝަޢިތާނާ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް ނޫނެވެ. އެ ސޮރު ވަނީ ގޮތް ދޫނުކުރުމާއި، އަމުރަށް ނުކިޔަމަންތެރިވުމުގައި އެންމެ މަތީ ދަރަޖައަށް ގޮސްފައެވެ. އެސޮރަކީ މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތުން ދުރުކުރެވި ލަޢުނަތް ލެއްވުނު އިބްލީސެވެ. އެބައިމީހުން ބުދުތަކަށް އަޅުކަން ކުރީ ޝައިޠާނާ އެބައިމީހުންނަށް އެކަން ޒީނަތްތެރިކޮށްފައި ދެއްކުމުންނެވެ.

اللَّه، އެ شيطان އާއަށް لعنة ލައްވާފައިވެއެވެ. އެ شيطان އާ ބުންޏެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރެއިން ކަނޑައެޅިގެންވާ ބަޔެއް، ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަން ހިފާހުށީމެވެ. (118)

މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ރަޙްމަތުން އޭނާ ބޭރުކުރައްވައި އޭނާ އަށް ލަޢުނަތް ލެއްވިއެވެ. އެހިނދު ހުވައިކޮށްފައި ޝައިޠާނާ ބުންޏެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ މަތިވެރިވަންތަކަމާއި، ޢިއްޒަތްތެރިކަން ގަންދީ ދަންނަވަމެވެ. އެބަޔަކާހެދި އިބަރަސްކަލާނގެ ރަޙްމަތުން އަހުރެން ބޭރުކުރެއްވި އަޅުންގެ ތެރެއިން ކަނޑައެޅިފައިވާ ޢަދަދެއްގެ ބަޔަކު މަގުފުރައްދައި، އިބަރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމުން ދުރުކުރާހުށީމެވެ. ޝައިޠާނާގެ ބައިގައި ހިމެނޭ މިމީހުންނަކީ ނަރަކައަށް ފޮނުއްވޭނެ ބައެއް ކަމުގައި ޞައްޙަ ޙަދީޘުގައި އައިސްފައިވާ މީހުންނެވެ. عَنْ أَبِي سَعِيدٍ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَا آدَمُ فَيَقُولُ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ وَالْخَيْرُ فِي يَدَيْكَ - قَالَ - يَقُولُ أَخْرِجْ بَعْثَ النَّارِ‏.‏ قَالَ وَمَا بَعْثُ النَّارِ قَالَ مِنْ كُلِّ أَلْفٍ تِسْعَمِائَةٍ وَتِسْعَةً وَتِسْعِينَ"‏.‏ (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب قَوْلِهِ يَقُولُ اللَّهُ لِآدَمَ أَخْرِجْ بَعْثَ النَّارِ مِنْ كُلِّ أَلْفٍ تِسْعَ مِائَةٍ وَتِسْعَةً وَتِسْعِينَ) (އަބޫ ސަޢީދު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ”މާތް ﷲ އާދަމު عليه السلام އަށް ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. އޭ އާދަމުއެވެ! އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު ދަންނަވާނެއެވެ. އާދޭހެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަންނަވާ ގޮތަށް އިބަރަސްކަލާނގެއަށް އިޖާބަދެމެވެ. ހުރިހާ ހެވެއް ވަނީ އިބަރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ ދަރިފަސްކޮޅުގެ ތެރެއިން ނަރަކައަށް ފޮނުވަންޖެހޭ މީހުން ވަކިކުރައްވައި ނެރުއްވާށެވެ. އެކަލޭގެފާނު ދަންނަވާނެއެވެ. ނަރަކަށް ފޮނުވަން ޖެހޭ ޢަދަދަކީ ކޮބައިތޯއެވެ؟ އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ކޮންމެ އެއްހާހަކުން ނުވަސަތޭކަ ނުވަދިހަ ނުވަ މީހުންނެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 222)

އަދި، ތިމަން ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން މަގުފުރައްދާހުށީމެވެ. އަދި، ތިމަން އެއުރެން ލައްވައި، حقيقة އެއްނެތް އުންމީދު ތަކެއްވެސް ކުރުވާހުށީމެވެ. އަދި، ގެރި، ބަކަރި، جمل ގެ ކަންފަތްތައް ކެނޑުމަށްވެސް އެއުރެންނަށް ތިމަން أمر ކުރާހުށީމެވެ. އަދި، اللَّه ގެ دين ބަދަލުކުރުމަށްވެސް އެއުރެންނަށް ތިމަން أمر ކުރާހުށީމެވެ. اللَّه ފިޔަވައި شيطان އާ އެއީ އެހީތެރިޔަކު ކަމުގައި ހަދައިފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، بيان ވެގެންވާ ގެއްލެނިވުމަކުން އެމީހާ ގެއްލެނިވެއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. (119)

މިއީ މާތް ﷲ ލަޢުނަތްލެއްވި އިބްލީހުގެ ވާހަކައިގެ ބާކީއެވެ. މާނައީ: އަހުރެން އެބައިމީހުން މަގުފުރައްދާހުށީމެވެ، އިބަރަސްކަލާނގެ އަށް ކިޔަމަންތެރިވުމުން އެބައިމީހުން ދުރުކުރާހުށީމެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނީ އިބަރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށް ނުކިޔަމަންތެރިވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ހަދާހުށީމެވެ. އަދި ދެވަނަ ފަހަރަށް ދިރުއްވުމެއް، ޙިސާބުބެއްލެވުމެއް އަދި ޖަޒާދެއްވުމެއް ނެތްކަމާއި، ދިގު ޢުމުރެއް ލިބޭނޭ ކަމުގެ ދޮގު އުއްމީދުތައް ދީގެން އެބައިމީހުން އޮޅުވައިލާހުށީމެވެ. އަދި ނަޢަމް ސޫފީގެ (ގެރި، ބަކަރި، ޖަމަލުގެ) ކަންފަތް ކެނޑުމަށް އެބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރާހުށީމެވެ. މިތަނުގައި އެސޮރުގެ މުރާދަކީ، ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި އެބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކޮށް ބުދުތަކަށް ޤުރްބާން ކުރި ބަޙީރާއާއި، ސާއިބާ އާއި ވަޞީލާ އެވެ. އަދި އަޅުން ހޯޖާކުރުމާއި، ޚުންޘާއިންނަށް ވުމާއި، އަންހެނުން ފިރިހެން ހެދިގެން އުޅުމާއި، ފިރިހެނުން އަންހެން ހެދިގެން އުޅުމާއި، ޓެޓޫކުރެހުމާއި، ރީތިކަން އިތުރުކޮށް މީހުންގެ ސަމާލުކަން ހޯދުމުގެ މަޤްޞަދުގައި ދަތްކެނޑުން ފަދަ ކަންކަން ކޮށް ސޫރައިގައާއި، މާނައިގައި ﷲ ގެ ޚަލްޤުކުރެއްވުމަށް ބަދަލުގެނައުމަށް އަހުރެން އެބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރާހުށީމެވެ. عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ الْوَاشِمَاتِ، وَالْمُسْتَوْشِمَاتِ، وَالْمُتَنَمِّصَاتِ وَالْمُتَفَلِّجَاتِ لِلْحُسْنِ، الْمُغَيِّرَاتِ خَلْقَ اللَّهِ، مَا لِي لاَ أَلْعَنُ مَنْ لَعَنَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَهْوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ‏. (صحيح البخاري، كتاب اللباس، باب الموصولة | صحيح مسلم، كتاب اللباس والزينة، بَاب تَحْرِيمِ فِعْلِ الْوَاصِلَةِ وَالْمُسْتَوْصِلَةِ وَالْوَاشِمَةِ وَالْمُسْتَوْشِمَةِ ...........) (ޢަބްދު ﷲ ބްނު މަސްޢޫދު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ”ހަށިގަނޑުގައި ޓެޓޫ ކުރަހަން އެދޭ އަންހެނުންނާއި، ޓެޓޫ ކުރަހައިދޭ އަންހެނުންނާއި، ބުމަ ނުވަތަ މޫނުގެ އިސްތަށި އުފުރާ އަންހެނުންނާއި، ރިވެތިކުރުމުގެ ބޭނުމުގައި ދަތްތައް ދުރުކުރާ އަންހެނުން ފަދަ، މާތް ﷲގެ ޚަލްޤުކުރެއްވުމަށް ބަދަލުގެންނަ މީހުންނަށް މާތް ﷲ ލަޢުނަތް ލައްވާށިއެވެ. މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ ލަޢުނަތް ލެއްވި ބައެއްގެ މައްޗަށް ލައުނަތް ލެއްވުން އެދިވަޑައިގެން ތިމަންކަލޭގެފާނު ދުޢާ ނުކުރައްވާންވީ ކީއްވެ ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެވާހަކަ ވަނީ މާތް ﷲގެ ފޮތުގައި އައިސްފައެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 5943 | ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 2125) އަދި އެހެން ޙަދީޘެއް ގައި އައިސްފައިވެއެވެ. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ "لَعَنَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم الْمُخَنَّثِينَ مِنَ الرِّجَالِ، وَالْمُتَرَجِّلاَتِ مِنَ النِّسَاءِ" (صحيح البخاري، كتاب اللباس، باب إِخْرَاجِ الْمُتَشَبِّهِينَ بِالنِّسَاءِ مِنَ الْبُيُوتِ) (އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ”ފިރިހެނުންގެ ތެރެއިން އަންހެން ހެދިގެން އުޅޭ މީހުންނަށާއި، އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ފިރިހެން ހެދިގެން އުޅޭ މީހުންނަށް މާތް ﷲ ގެ ރަސޫލާ ﷺލަޢުނަތް ލެއްވިއެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 5886) އިބްލީހުގެ ބަހަށް ރައްދުދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. މާތް ﷲގެ އަމުރަށް ނުކިޔަމަންތެރިވެ، ޝައިޠާނާއަށް ތަބަޢަވެ އެސޮރަކީ އެކުވެރިއަކު ކަމުގައި ބަލައިގަތް މީހާ އެންމެ ބޮޑު ގެއްލެނިވުމުން ގެއްލެނިވެއްޖެއެވެ. އޭނާ ދާނީ އަބަދުގެ އަބަދަށް އަނދައަނދައި ހުންނަ ނަރަކައަށެވެ. މިއަށްވުރެ ވަކީން ބޮޑު ގެއްލެނިވުމެއް ވާނެހެއްޔެވެ؟ ދެން ޝައިޠާނާގެ މަކަރުވެރި ރޭވުންތަކުގެ ވާހަކަ ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.

شيطان އާ އެއުރެންނަށް وعد ކުރެތެވެ. އަދި، އެއުރެންލައްވައި باطل އުންމީދު ކުރުވަތެވެ. އަދި، ހެއްލުންތެރިކަން މެނުވީ شيطان އާ އެއުރެންނަކަށް وعد އެއް ނުކުރެތެވެ. (120)

شيطان އާ އެއުރެންނަށް وعد ކުރެތެވެ. އަދި، އެއުރެންލައްވައި باطل އުންމީދު ކުރުވަތެވެ. އަދި، ހެއްލުންތެރިކަން މެނުވީ شيطان އާ އެއުރެންނަކަށް وعد އެއް ނުކުރެތެވެ. (120)

އެއުރެން ތިބެނިވި ތަނަކީ، ނަރަކަޔެވެ. އަދި، އެތަނުން އެއުރެން ފިލައިގެން ދާނެތަނެއް ނުމެފެންނާނޭމެއެވެ. (121)

ޝައިޠާނާގެ ބަހަށް މަގުފުރެދުނު މި އަބާއްޖަވެރިން ދާން އޮތް ތަނަކީ ނަރަކައެވެ. އެބައިމީހުން އެނަރަކަ ދޫކޮށް ފިލައިގެން ދާނެ އެއްވެސް ތަނެއް ނުއޮންނާނެއެވެ. އަބާއްޖަވެރީންގެ ނިމުން ހުރިގޮތުގެ ވާހަކައަށް ފަހު ދެން ގެންނަވާފައިވަނީ ހެޔޮލަފާ ބާއްޖަވެރީންގެ ނިމުން ހުރި ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ.

އަދި، إيمان ވެ، صالح عمل ކުޅަމީހުން، އެ ސުވަރުގެތަކުގެ ދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުންނަ ސުވަރުގެތަކަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެން ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެތާނގައި އަބަދަށް ދެމިތިބެނިވި ގޮތުގައެވެ. اللَّه، وعد ކުރައްވާފައިވަނީ حق ތެދެވެ. ބަސްބުނުމުގައި اللَّه އަށްވުރެ ތެދުވެރިކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ (122)

ތެދުވެރިގޮތުގައި އީމާންވެ، އީމާންކަމާއެކު ހެޔޮ ޢަމަލު ކުޅަމީހުން، އެބަގީޗާތަކުގެ ގަނޑުވަރުތަކުގެ ދަށުން ސުވަރުގޭގެ ފެންއާރުތައް ދެމިދެމި އޮންނަ، މާތައް ފޮޅި ފަރިވެފައިވާ ބަގީޗާތަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވައްދަވާހުށީމެވެ. އެތަނުން ދުވަހަކުވެސް އެމީހުން ނުނުކުންނާނެއެވެ. މާތް ﷲ އަށް ވުރެ ބަހުގައި ތެދުވެރީ ކާކު ހެއްޔެވެ؟ މި ސުވާލުގެ މާނައަކީ ނަފީކުރުމެވެ. މާނައީ ބަހުގައި މާތް ﷲއަށް ވުރެ ތެދުވެރި އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ.

(އެކަން ލިބުންވަނީ) ތިޔަބައިމީހުންގެ އެދުންތަކަކުން ނޫނެވެ. އަދި، ފޮތުގެ أهل ވެރިންގެ އެދުންތަކަކުންވެސް ނޫނެވެ. ނުބައިކަމެއް ކުރާމީހާޔަށް އެކަމުގެ ޖަޒާ ލިބޭނެތެވެ. އަދި، اللَّه ފިޔަވައި އެހީތެރިޔަކުވެސް އަދި، نصر ވެރިޔަކުވެސް އެމީހަކަށް ނުފެންނާނެތެވެ. (123)

މިއާޔަތުގެ ބޭނުމަކީ ޝައިޠާނާ އެސޮރުގެ އެކުވެރިންނަށް ވީ ދޮގު ވަޢުދުގެ ބަދަލުގައި، މާތް ﷲ އެކަލާނގެ އަށް ލޮބުވެތި އެކަލާނގެ އަޅުންނަށް ތެދުވެރި ވަޢުދުން ވަޢުދުވެވޮޑިގަތުމެވެ. އަދި ނަޞާރާއިންނާއި ޔަހޫދީން ސުވަރުގެއަކީ އެބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަ ތަނެއް ކަމުގައި ދަޢުވާ ކުރުމުން (މިއީ ވެސް ޝައިޠާނާގެ މަކަރުގެ ތެރެއިން ބައެކެވެ.) މާތް ﷲ ގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގައި އެވަނީ މިކަމާގުޅޭ ސާފު ސީދާ ބަޔާން ގެންނަވާފައެވެ. މާތް ﷲތަޤުވާވެރިންނަށް ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ފުރިހަމަ ސަވާބާއި ސުވަރުގެއަކީ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ އުއްމީދަކުން އަދި އަހުލުކިތާބީންގެ އުއްމީދަކުންވެސް ލިބޭނޭ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! އެ ސުވަރުގެ ލިބޭނީ އީމާންކަމާއެކު ހެޔޮ ޢަމަލުކޮށްގެންނެވެ. އަލްޙަސަނު އަލްބަޞްރީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. "لَيْسَ الْإِيْمَانُ بِالتَّمَنِّي وَلَا بَالتَّحَلِّي وَلَكِنْ مَا وَقَرَ فِي الْقَلْبِ وَصَدَّقَهُ الْعَمَلُ. إِنَّ قَوْمًا أَلْهَتْهُمْ الْأَمَانِي حَتَّى خَرَجُوا مِنَ الدُّنْيَا وَلاَ حَسَنَةَ لَهُمْ، وَقَالُوا نُحسن الظَّنَّ بِاللهِ وكَذَبُوا، لَوْ أَحْسَنُوا الظَّنَّ بِرَبِّهِمْ لَأَحْسَنُوا الْعَمَلَ" (އީމާންކަމަކީ އުއްމީދުކުރުމަކުން، އަދި ބޭރުފުށުގެ ރީތި ކަމަކުން ލިބޭ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އީމާންކަމަކީ ހިތުގައި ބިންވަޅު ނެގި، ޢަމަލުން އެކަން ތެދުކޮށްދޭ ކަމެކެވެ. އެއްވެސް ހެޔޮކަމެއް ނެތި ދުނިޔެއިން ނުކުމެގެން ދާންދެން އެއްބަޔަކު އުއްމީދުތަކަށް ހެއްލިގެން ތިއްބެވެ. އެބައިމީހުން ބުނީ ﷲއާ މެދު ތިމަންމެން ހެޔޮކޮށް ހީކުރަމެވެ. އެބައިމީހުން ހެދީ ދޮގެވެ. ﷲއާ މެދު ހެޔޮކޮށް ހީކުރިނަމަ އެބައިމީހުން ހެޔޮ ޢަމަލު ކުޅައީހެވެ.) ނުބައި ޢަމަލު ކުރާ މީހާއަށް އެކަމުގެ އަދަބު އަވަހަށް ނަމަވެސް، ނުވަތަ ފަހުން ނަމަވެސް ލިބޭނެއެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން އޭނާ ސަލާމަތް ކޮށްދޭނޭ އެއްވެސް މީހަކު އޭނާއަށް ނުލިބޭނެއެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ﴾ (އެ ނަފުސަށް އެހީތެރިވާނޭ، އަދި ޝަފާޢަތްތެރިވާނޭ ފަރާތެއް ވެސް ނުވެއެވެ.) ގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. ނުބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކާ އިދިކޮޅު ޢަމަލުތައް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އަދި، مؤمن އަކު ކަމުގައި ވެގެންހުރެ، ފިރިހެނުންނާއި، އަންހެނުންގެ ތެރެއިން ހެޔޮ عمل ކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެން ސުވަރުގެޔަށް ވަންނާނެތެވެ. އަދި، ކިތަންމެ ކުޑަ މިންވަރަކުންވިޔަސް އެއުރެންނަށް އަނިޔާއެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. (124)

އަންހެނަކު ކަމުގައި ވިޔަސް އަދި ފިރިހެނަކު ކަމުގައި ވިޔަސް، ޙައްޤު ގޮތުގައި އީމާންވެ ހުރެ ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރާ މީހާ ދަންނާށެވެ. އެ މުއުމިނުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވައްދަވާހުށީ ސުވަރުގެއަށެވެ. އަދި ކަދުރު އޮށުގެ މެދުގައިވާ ކުޑަ އަޑިތަންކޮޅުގެ މިންވަރަށް ވެސް، އެބަހީ ކިތަންމެ ކުޑަ މިންވަރަކަށްވެސް އެބައިމީހުންނަށް އަނިޔާވެރި ނުވެވޭނެއެވެ. އެހެން ނުވާންވީ ކީއްވެހެއްޔެވެ. ޤިޔާމަތް ދުވަހު ޖަޒާ ދެއްވާ ފަރާތަކީ އެންމެ އޯގާވަންތަ ޢިއްޒަތްތެރިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ހެޔޮކަންތައްކުރާ މީހަކުކަމުގައިވާ حال، އެމީހެއްގެ އެންމެހައި ކަންތައް اللَّه އަށް ކިޔަމަންކޮށް، އަދި باطل މަގުން އެއްކިބާވެ، حق ގެ މަގަށް تبع ވެގެންވާ إبراهيم ގެފާނުގެ دين އަށް تبع ވި މީހަކަށްވުރެ، دين ގެ ގޮތުން ހެޔޮކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ اللَّه، މިތުރަކު ކަމުގައި إبراهيم ގެފާނު ހިއްޕެވިއެވެ. (125)

މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންތެރިވެ، އެކަލާނގެ ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާ ކަންކަމާއި ދުރުހެލިވެ، އިބްރާހީމް عليه السلام އެދީނެއްގެ މަތީގައި ހުންނެވި ޙައްޤު ދީންކަމުގައިވާ އިސްލާމްދީނަށް ތަބަޢަވެ، އެދީނުގެ މަންހަޖުގައި ތެދުވެރިކަމާއެކު ޤާއިމްވެ ހުރި ޙާލު، މާތް ﷲގެ އަމުރުފުޅާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކޮށް، އެކަލާނގެ ޙުކުމްފުޅަށް ބޯލަނބައި، އެކަލާނގެއަށް ޢަމަލު ޚާލިޞްކުޅަ މީހާއަށް ވުރެ ހެޔޮކަން ބޮޑު އެއްވެސް މީހަކު ނުވެއެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ އިބްރާހީމް عليه السلام އަކީ އެކަލާނގެ ހޮއްވަވައި ޚާއްޞަކުރައްވާފައިވާ ބޭފުޅެއް ކަމުގައި ލައްވަވާފައެވެ. އެކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު ހޮއްވެވީ، އެކަލޭގެފާނުގެ ތެދުވެރިކަމާއި ލޯތްބަށްޓަކައެވެ. މިގޮތުން އެކަލާނގެ ވަނީ އިބްރާހީމް عليه السلام އަކީ މިތުރެއް ކަމުގައި އަދި އެންމެ ފަހުގެ ނަބިއްޔާ ﷺ އަކީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އެންމެ ލޮބުވެތި ސާހިބާ ކަމުގައި ލައްވަވާފައެވެ.

އަދި، އުޑުތަކާއި، ބިމުގައި ވާހައި އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. އަދި، ކޮންމެ އެއްޗަކާއި، ކޮންމެކަމެއްމެ، ފުރިހަމަޔަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (126)

ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ ތަކެއްޗަކީ ޢިއްޒަތްތެރިވަންތަ މާތް ﷲ ގެ މިލްކެވެ. މަލާއިކަތުންނާއި، އިންސީންނާއި، ޖިންނީންނާއި، ހުރިހައި މަޚްލޫޤާތަކީ އެކަލާނގެ މަޚްލޫޤުންނާއި، އަޅުންނެވެ. އަދި އެހުރިހާ މަޚްލޫޤުންގެ ކަންކަން ބަލަހައްޓަވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އަޅުތަކުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އަދި އަޅުތަކުންގެ އެއްވެސް ކަމެއް އެކަލާނގެއަށް ވަންހަނާވެގެން ނުވެއެވެ.

އަންހެނުންނާމެދު، ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން އެއުރެން فتوى އަށް އެދި ދަންނަވަތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަނބަލުންނާމެދު بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. އަދި، ފޮތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔަވައިދެއްވާ آية ތައްވެސް بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. އެކަނބަލުންނަށްޓަކައި ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ރަން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނަށް ނުދޭ، އަދި އެކަނބަލުންނާ ކާވެނިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ يتيم އަންހެނުންނާ މެދުގައެވެ. އަދި، ކުޑަކުދިންގެ ތެރެއިން ނިކަމެތިވެފައިވާ ކުދިންނާ މެދުގައެވެ. އަދި، يتيم ންނާމެދު عدل إنصاف ގެ ގޮތުގައި ކަންތައް ކުރުމަށެވެ. ހެޔޮކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް، ފަހެ ހަމަކަށަވަރުން، އެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (127)

އަންހެނުންނާމެދު، ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން އެއުރެން فتوى އަށް އެދި ދަންނަވަތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަނބަލުންނާމެދު بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. އަދި، ފޮތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔަވައިދެއްވާ آية ތައްވެސް بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. އެކަނބަލުންނަށްޓަކައި ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ރަން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނަށް ނުދޭ، އަދި އެކަނބަލުންނާ ކާވެނިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ يتيم އަންހެނުންނާ މެދުގައެވެ. އަދި، ކުޑަކުދިންގެ ތެރެއިން ނިކަމެތިވެފައިވާ ކުދިންނާ މެދުގައެވެ. އަދި، يتيم ންނާމެދު عدل إنصاف ގެ ގޮތުގައި ކަންތައް ކުރުމަށެވެ. ހެޔޮކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް، ފަހެ ހަމަކަށަވަރުން، އެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (127)

ފިރިމީހާ ދުރުހެލިވެ، ނުވަތަ ވާހަކަ ނުދައްކައި ހުރެދާނެކަމަށް އަންހެނަކަށް ބިރު ހީވެއްޖެނަމަ، އެދެމީހުންގެ މެދުގައި އެކުވެރިކަމުގެ صلح ވުމަކުން صلح ވުމާމެދު، އެ ދެމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. صلح ވުން ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި (ތިމާގެގާތުން ކުރަންޖެހޭ ހޭދަޔަކާމެދު، އަދި ތިމާޔަށް ލިބެންވީ ލިބުމަކާމެދު) ދަހިވެތިވުން ހިތްތަކުގައި ލައްވާފައިވެއެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން إحسان ތެރިވެ އަދި تقوى ވެރިވާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުން ކަންތައްކުރާގޮތް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (128)

ފިރިމީހާ އޭނާގެ އަނބިމީހާއާ ނުރުހުންވެ، އޭނާއަށްވުރެ ރިވެތި އަދި ޒުވާން އަންހެނަކަށް ފިރިމީހާގެ ހިތްކިޔާނަމަ، އެކަމުގައި ދެމީހުންގެ ދެމެދު ޞުލްޙަކުރަން ހަދަންވާ ގޮތް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ޢުމުރުން ދުވަސްވުމުގެ ސަބަބުން، ނުވަތަ އެހެން ވެސް ސަބަބަކާ ހުރެ، ފިރިމީހާ އޭނާ ދެކެ ނުރުހުންވެ އޭނާއާއި ދުރުހެލިވެ، ވާހަކަނުދައްކައި ހުރެދާނެ ކަމަށް، އަންހެނަކަށް ބިރުހީވެއްޖެނަމަ، ނުވަތަ ފިރިމީހާ އޭނާ ވަރިކުރަން އުޅޭނަމަ، ދެމީހުން ޞުލްހަވެ، މައްސަލަ ޙައްލުކުރުމަށްޓަކައި، ފިރިމީހާގެ އަޅާލުމާއި، އޯގާތެރިކަން ލިބި، އޭނާގެ ލޯބި ދެމިހުންނާނެ ގޮތް ހެދުމުގެ ގޮތުން، އަންހެންމީހާއަށް ފިރިމީހާގެ ފަރާތުން ލިބެންޖެހޭ ޚަރަދުން ބައެއް ދޫކޮށްލުމަކީ މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، މިފަދަ ޙާލުގައި ދެމީހުން ވަކިވުމަށްވުރެ ޞުލްޙަވެރިވުން މާ ރަނގަޅެވެ. عَنْ عَائِشَةَ ـ رضى الله عنها ـ ‏﴿وَإِنِ ٱمْرَأَةٌ خَافَتْ مِنۢ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا﴾‏ قَالَتْ هِيَ الْمَرْأَةُ تَكُونُ عِنْدَ الرَّجُلِ، لاَ يَسْتَكْثِرُ مِنْهَا فَيُرِيدُ طَلاَقَهَا، وَيَتَزَوَّجُ غَيْرَهَا، تَقُولُ لَهُ أَمْسِكْنِي وَلاَ تُطَلِّقْنِي، ثُمَّ تَزَوَّجْ غَيْرِي، فَأَنْتَ فِي حِلٍّ مِنَ النَّفَقَةِ عَلَىَّ وَالْقِسْمَةِ لِي، فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى ‏﴿‏فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا ۚ وَٱلصُّلْحُ خَيْرٌ﴾ (صحيح البخاري، كتاب النكاح، ‏ باب ‏{‏وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا}) ‏(ޢާއިޝާ رضي الله عنها ގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. "‏﴿وَإِنِ ٱمْرَأَةٌ خَافَتْ مِنۢ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا﴾‏ މި އާޔަތް އައިސްފައި ވަނީ އޭނާގެ ފިރިމީހާއާއެކުގައި ހުއްޓާ، ފިރިމީހާ އޭނާއާ އެކުގައި އިތުރަށް އުޅެން ބޭނުންނުވެ، އޭނާ ވަރިކޮށް އެހެން އަންހެނަކާ އިންނަން އުޅޭ އަންހެން މީހާއާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެހިނދު އެއަންމީހާ ފިރިމީހާ ގާތު ބުނެއެވެ. އަހަރެން ބަހައްޓާށެވެ. އަހަރެން ވަރިނުކޮށް އެހެން މީހަކާ އިންނާށެވެ. ތިބާ އަހަރެންނަށް ކުރަންޖެހޭ ޚަރަދާއި، ތިބާ އަހަރެންނާއެކު ރޭކުރުމުގެ ހައްގު އަހަރެން ދޫކޮށްލައިފީމެވެ. މާތް ﷲ ‏﴿‏فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا ۚ وَٱلصُّلْحُ خَيْرٌ﴾ އޭ ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ އެހެންވެއެވެ." (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 5206) މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ وَأُحْضِرَتِ ٱلْأَنفُسُ ٱلشُّحَّ ﴾ މާނައީ: ދަހިވެތި ވުމަކީ ނަފްސުގެ ޠަބީޢަތެވެ. އެއީ އިންސާނީ ނަފްސަށް އެކަމާ ދުރުވުން ވަރަށް އުނދަގޫ ކަމެކެވެ. އަންހެންމީހާއަށް ވެސް އޭނާއަށް ލިބެންޖެހޭ ޚަރަދުގެ ޙައްޤާއި، ހަށިގަނޑަށް އުފާލިބިގަތުމުގެ ޙައްޤު ދޫކުރަން އުނދަގޫވާނެއެވެ. ހަމަ އެފަދައިން، ފިރިމީހާއަށްވެސް އޭނާ އަންހެން މީހާ ދެކެ ރުޅިއައިސް، އެހެން މީހަކު ދެކެ ލޯބިވާނަމަ، އޭނާއާމެދު ޢަދުލުވެރިކޮށް ކަންތައް ކުރުމަކީ އުނދަގޫ ކަމަކަށް ވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން، އެ ދެމީހުންނަށް ވެސް އޮތީ، ދެ މީހުންގެ ޙައްޤުން ކޮންމެވެސް ވަރެއް ދޫކޮށްލައި ޞުލްޙަވުމެވެ. މި ދެ ޖުމްލައަކީ ވެސް އިއުތިރާޒީ ދެ ޖުމްލައެވެ. ފުރަތަމަ ޖުމްލަ ގެންނަވާފައިވަނީ ޞުލްޙަވުމަށް ހިތްވަރުދެއްވުމަށެވެ. ދެވަނަ ޖުމްލަ ގެންނަވާފައި ވަނީ ދެބަސްވުމާއި، އަރައިރުންވުމަށް މެދުވެރިވާ ސަބަބު ބަޔާންކޮށް، މި ދެބަސްވުމުގެ ޢުޛުރު ބަޔާންކުރުމަށް މަގުފަހިކުރެއްވުމެވެ. އިބްނު މުސައްޔިބުގެ އަރިއަހުން އައްޝާފިޢީ ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. ކޮންމެވެސް ކަމަކާ ރާފިޢު ބްނު ޚުދައިޖު އޭނާގެ އަނބިމީހާ ދެކެ ނުރުހުންވެ، އޭނާ ވަރިކުރަން އުޅުނެވެ. އެހިނދު އަންހެން މީހާ ބުންޏެވެ. އަހަރެން ވަރިނުކުރާށެވެ. ކަލެއަށް ފެންނަވަރަކަށް އަހަރެންނަށް ބައި އެޅީމާ ރަނގަޅުވާނެއެވެ. ދެން އެގޮތަށް ދެމީހުން ޞުލްޙަވިއެވެ. އަދި އެގޮތަށް ހެދުން އެއީ އެކަން ކުރާގޮތްކަމުގައިވެ، އެގޮތަށް އެކަން ޤުރްއާނުގައި ކަނޑައަޅުއްވައި ވަޙީ ބާވައިލެއްވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުން ދެކެ ނުރުހުންވެ، އެހެން ބަޔަކު ދެކެ ލޯބިވިޔަސް، އެކަނބަލުންނާއެކު އުޅެ ހެޔޮ ގޮތުގައި މުޢާމަލާތްކޮށް، އެކުގައި އުޅުމުގެ ޙައްޤަށް ވިސްނައި، އެކަނބަލުންނާ އެކު އުޅުމުގެ މައްޗަށް ކެތްކުރުމުގައި މާތް ﷲ އަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަނބަލުންނަށް ލިބެންޖެހޭ ޙައްޤު ދޫކޮށްލުމަށް އެކަނބަލުންނަށް މަޖުބޫރުނުކުރާނަމަ، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ އިޙްސާންތެރިކަން މޮޅަށް ދެކެ ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި އެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ ހެޔޮ ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. ދެން، މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވަނީ، އަނބިންގެ މެދުގައި ފުރިހަމައަށް ޢަދުލުވެރި ވުމަކީ، ކުރުން އެކަށީގެން ނުވުމާ ގާތަށް އުނދަގޫ ކަމެއް ކަމުގައެވެ. އަދި ހިތް އެހެން ފަރާތަކަށް ލެނބުމަށް މާތް ﷲ އަދަބު ނުދެއްވާނެ ކަމުގައްޔާއި، އެކަލާނގެ އަދަބު ދެއްވާނީ އަނިޔާވެރިކަމަށް ކަމުގައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ކިތަންމެ ވަރަކަށް އެދި ދަހިވެތިވިޔަސް، އަނބިންގެ މެދުގައި (ލޯބީގެގޮތުން) عدل ވެރިވުމަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ކުޅަދާނަވެގެނެއް ނުވާނެތެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން (އެކެއްގެ ފަރާތް ދޫކޮށް) މުޅިން ލެނބުމަކުން ނުލެނބޭށެވެ! އެލުވާފައިވާ މީހެއް ފަދައިން އެކަނބުލޭގެ ދޫކޮށްލާ ގޮތުގައެވެ. (އެބަހީ: ވަރިވެސް ނުކޮށް، صلح ވުމެއްވެސްނެތި އިނދެގެންމެ، ނީނދެ އުޅޭގޮތަށް އެއް އަނތްބަކާ އަޅައިނުލައި، އަނެއް އަނތްބެއްގެ ފަރާތަށް މުޅިން ލެނބިގެން ނުދާށެވެ!) އަދި، ތިޔަބައިމީހުން (އެކަން) إصلاح ކޮށް تقوى ވެރިވާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (129)

އޭ ފިރިހެނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން އަނބީންގެ މެދުގައި ފުރިހަމައަށް ޢަދުލުވެރިވެ، ލޯތްބާއި، ކުލުނާއި، އެކުގައި އުޅުމުގައި އެކަނބަލުން ހަމަހަމަކުރުމަކީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ފުރިހަމައަށް ޢަދުލުވެރިވުމަކީ މުޢާމަލާތް ކުރުމުގައި ވިޔަސް، އަދި ފަރާތަކަށް ހިތް ލެނބުމުގައި ވިޔަސް އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ނުޖެހުމެވެ. މިއީ އިންސާނުންނަށް ކުރެވޭނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެކަމަށް ވިސްނައިގެން އުޅުނަސް އެކަން ނުކުރެވޭނެއެވެ. އެކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން މުޅިން އެއްފަރާތަށް ލެނބި، ނުރުހުންވާ އަނބިމީހާއީ އަތްނބަކަށް ވެސް ނުވާ ގޮތަށް، އަދި ވަރިކުރެވިފައިވާ މީހަކަށް ވެސް ނުވާ ގޮތަށް ދޭތެރޭ މެދަށް ދޫކޮށްނުލާށެވެ. މިތާގައި އަންހެން މީހާ ސިފަކުރައްވާފައި މިވަނީ އެލުވިފައިވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ބިމުގައި ފައިޖެހި ހަމަޖެހިފައެއްވެސް ނެތެވެ. އަދި އުޑުގައެއްވެސް ނެތެވެ. މިއީ އެންމެ ބަލާޣާތްތެރި ސިފަކުރުމުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ސިފަކުރެއްވުމެކެވެ. ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ مَنْ كَانَتْ لَهُ امْرَأَتَانِ فَمَالَ إِلَى إِحْدَاهُمَا جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَشِقُّهُ مَائِلٌ ‏"‏‏.‏ (سنن أبي داود، كتاب النكاح، باب في القسم بين النساء) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "ދެ އަނބިން ތިބި މީހަކު، އެކެއްގެ ކޮޅަށް މާ ބޮޑަށް ލެނބިއްޖެނަމަ، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އޭނާ މަޙްޝަރުކުރެވޭނީ އެއްފަރާތަކަށް ލެނބިފައިވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައެވެ.") (ސުނަނު އަބީދާވޫދު، ޙަދީޘު: 2133) ތިޔަބައިމީހުންގެ އުޅުން ރަނގަޅުކޮށް، ޢަދުލުވެރިގޮތުގައި ހިފަހައްޓައި، އަނިޔާވެރިކަމާ ދުރުވެ މާތް ﷲއަށް ތަޤްވާވެރިވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ފަރާތުން ވެފައިވާ ފާފަތައް ފުއްސަވައި، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރަޙްމަތްލައްވާނެއެވެ.

އަދި، އެ ދެމީހުން ވަކިވާނަމަ، اللَّه ގެ ތަނަވަސްކަމުގެ ތެރެއިން، އެ ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ، ފުއްދަވައި ދެއްވާނެތެވެ. ތަނަވަސްވަންތަ حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (130)

އެ ދެމީހުންގެ ދެމެދުގައި ޞުލްޙަނުވެވި ދެމީހުން ވަކިވެއްޖެނަމަ، މާތް ﷲ އެ ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ އަނެކަކާ ނުލައި ފުއްދަވައި ދެއްވާނެއެވެ. އަދި ފިރިމިހާއަށްވެސް އެހެން އަތްނބަކު ދެއްވައި އޭނާއަށް ހަމަޖެހޭ ދިރިއުޅުމެއް ދެއްވާނެއެވެ. މާތް ﷲއީ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަން ތަނަވަސް، އަޅުތަކުންގެ ކަންތައް ތަދުބީރުކުރެއްވުމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެމަފިރިންގެ ދެމެދުގައި ޞުލްޙަ ނުވެވުނު ކަމަށްޓަކައި، އެކަމަށް މާތް ﷲ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާ ކަން މިއާޔަތުން ނުސީދާކޮށް އެނގެއެވެ. އެހެނީ، ވަރިއަކީ މާތް ﷲ އެންމެ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާ އެއް ކަންތަކެވެ.

އަދި، އުޑުތަކާއި، ބިމުގައި ވާހައި އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ، اللَّه އަށެވެ. އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އަށް تقوى ވެރިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިން ފޮތް ލިބުނު މީހުންނަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ وصية ކުރައްވައި އެންގެވީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން كافر ވާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ހަމަކަށަވަރުން، އުޑުތަކުގައި ވާހައި ތަކެއްޗާއި، ބިމުގައި ވާހައި ތަކެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. ފުދިވޮޑިގެންވާ حمد ލިބިވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (131)

އުޑުތަކާއި ބިމުގައި ވާހާ ތަކެއްޗެއް މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ މާތް ﷲއަށެވެ. އެތަކެތި ޚަލްޤުކުރައްވައި، އެތަކެތި މިލްކުވެވޮޑިގެން، އަދި އެތަކެތި އަޅުވެތި ކުރެއްވީ އެކަލާނގެއެވެ. މާތް ﷲއަށް ތަޤްވާވެރިވެ، އެކަލާނގެ ޢަޛާބަށް ރައްކާތެރި ވުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންގެވި ފަދައިން، ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިންނާއި، އޭގެ ކުރީގެ އުއްމަތްތަކަށްވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެންގެވީމެވެ. ތަޤްވާވެރިވުމަށް އެންގެވުމަކީ ކުރިއްސުރެ އޮތް ކަމެކެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ ހުރިހާ އުއްމަތަކަށް މިކަން އަންގަވާފައެވެ. ޚުލާޞާ ގޮތެއްގައި ތަޤްވާގެ މާނައަކީ އަމުރުތަކަށް ބޯލަނބައި ނަހީތަކުން ދުރުހެލިވުމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުވީ ކަމުގައި ވިޔަސް އެކަމުން މާތް ﷲއަށް ލިބޭނެ އެއްވެސް ގެއްލުމެއް ނުވެއެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ ވަނީ އަޅުތަކުން ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެންނެވެ. އެކަލާނގެއީ އުޑާއި ބިމުގައި ވާހައި ތަކެއްޗެއްގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. ޚަލްޤުތަކުން ފިޔަވައި އެކަލާނގެ ފުދިވޮޑިގެންވެއެވެ. އެއީ ޙަމްދު ލިބިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ކިޔަމަންތެރިވާ މީހުންގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުން އެކަލާނގެއަށް ފައިދާއެއް ނުކުރާ ފަދައިން، ނުކިޔަމަންތެރިވާ މީހުންގެ ނުކިޔަމަންތެރިކަމުން އެކަލާނގެއަށް ގެއްލުމެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

އަދި، އުޑުތަކާއި، ބިމުގައި ވާހައި އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. وكيل އަކުކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (132)

މި ޢިބާރާތް ތިން ފަހަރު ތަކުރާރުކުރައްވާފައި މިވަނީ ހުރިހާ ޚަލްޤުތަކުން ފިޔަވައި އެކަލާނގެ ފުދިވޮޑިގެންވާކަން އިތުރަށް ހާމަކުރެއްވުމަށެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ.: މާތް ﷲތިޔަބައިމީހުންނަށް ބޭނުންވެވޮޑިނުގަންނަވާކަން ތިޔަބައިމީހުން ރަނގަޅަށް ދަންނާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުވެރިވުމުން އެކަލާނގެއަށް ފައިދާއެއް ނުކުރާ ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުވުމުން އެކަލާނގެއަށް ގެއްލުމެއް ވެސް ނެތެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެއީ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއްގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އުޑުތަކާއި، ބިމުގައި ވާހާ މަޚްލޫޤުން ވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ގޮތަކަށް އެބައިމީހުންގެ ކަންތައް ގެންދަވައެވެ. އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ޢަމަލުތައް ރައްކާތެރިކުރައްވާ ކަލަކު ކަމުގައި އެކަލާނގެ ވޮޑިގެން ވެއެވެ. ދެން ޚަލްޤުތަކުން ފިޔަވައި އެކަލާނގެ ފުދިވޮޑިގެންވާކަން އިތުރަށް ގަދަކުރައްވައި ވަހީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ނެތިކުރައްވައިފީހެވެ. އަދި (ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަދަލުގައި) އެހެންބަޔަކު އުފައްދަވައިފީހެވެ. އެކަމުގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (133)

މާތް ﷲ އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ނެތިކުރައްވައިފައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށްވުރެ ކިޔަމަންތެރި، އަޅުވެރި އެހެން މަޚްލޫޤުންތަކެއް ގެންނަވައިފީހެވެ. އެކަލާނގެއީ އެކަމަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ފާޖިރުންނަށާއި، ކާފިރުންނަށް ދެއްވާފައިވާ އިންޒާރެކެވެ. މާނައީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާފިރުކަމާ، ނުކިޔަމަންތެރިކަމާ އެކުވެސް ތިޔަބައިމީހުން އެގޮތުގައި ބައިތިއްބަވާފައި ތިބީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިޔަމަންތެރިކަން ފިޔަވައި އެކަލާނގެ ފުދިވޮޑިގެން ވާތީއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެކަލާނގެ އޯގާތެރިވެވޮޑިގަތުމުން ތިޔަބައިމީހުން އޮޅުމެއްގައި ނުތިބޭށެވެ.

ދުނިޔޭގެ ثواب އެދޭކަމުގައިވާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ދުނިޔެއާއި آخرة ގެ ثواب ވަނީ، اللَّه ގެ حضرة ގައެވެ. މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (134)

އެމީހެއްގެ ޢަމަލަށް ހަމަ އެކަނި ދުނިޔޭގައި ދަރުމަ ލިބުމަށް، އެބަހީ ދުނިޔެއިން ލިބޭ ފަނާވަނިވި ބަދަލު ލިބުމަށް، އެދޭ މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އެއަށްވުރެ މާ އަގުބޮޑު، އަގުހުރި އެއްޗެއް ވެއެވެ. އެއީ ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގެ ދަރުމައެވެ. ވީއިރު، އެއްވެސް މީހަކު އަގުހުރި އެއްޗެއް ދޫކޮށްލާފައި، ދެރަ ނިކަމެތި އެއްޗަކަށް އެދެންވީ ކީއްވެ ހެއްޔެވެ؟ މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ ވާހަކަ މޮޅަށް އައްސަވައިވޮޑިގަންނަވާ، އެބައިމީހުންގެ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވައިވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، ބުއްދިވެރިޔާގެ މަޤްޞަދަކަށް ވާންވާނީ މާތް ﷲގެ ރުއްސެވުން ހޯދުމެވެ. ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ مَنْ كَانَتِ الآخِرَةُ هَمَّهُ جَعَلَ اللَّهُ غِنَاهُ فِي قَلْبِهِ وَجَمَعَ لَهُ شَمْلَهُ وَأَتَتْهُ الدُّنْيَا وَهِيَ رَاغِمَةٌ وَمَنْ كَانَتِ الدُّنْيَا هَمَّهُ جَعَلَ اللَّهُ فَقْرَهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَفَرَّقَ عَلَيْهِ شَمْلَهَ وَلَمْ يَأْتِهِ مِنَ الدُّنْيَا إِلاَّ مَا قُدِّرَ لَهُ ‏"‏‏.‏ (جامع الترمذي، كتاب صفة القيامة والرقائق والورع عن رسول الله صلى الله عليه وسلم) (އަނަސު ބްނު މާލިކު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”އެމީހެއްގެ މަޤްޞަދަކީ އާޚިރަތް ކަމުގައި ވެއްޖެ މީހާގެ ހިތް މާތް ﷲ މުއްސަނދިކުރައްވައި، އޭނާގެ ހުރިހާ ކަމެއް ހަމަޖައްސަވައިދެއްވާނެއެވެ. އަދި އޭނާ ބޭނުންވިޔަސް ނުވިޔަސް ދުނިޔެ އޭނާއަށް ލިބޭނެއެވެ. އަދި އެމީހެއްގެ މަޤްޞަދަކީ ދުނިޔެ ހޯދުން ކަމުގައި ވެއްޖެ މީހާގެ ކުރިމަތީގައި މާތް ﷲ ފަޤީރުކަން ލައްވާނެއެވެ.އަދި އޭނާގެ ކަންކަން ވިއްސިވިހާލިކުރައްވާނެއެވެ. އަދި ދުނިޔެއިން އޭނާއަށްޓަކައި މިންވަރު ކުރެއްވި އެއްޗެއް މެނުވީ އޭނާއަށް ނުލިބޭނެއެވެ.) (ޖާމިޢުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 2465)

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން عدل إنصاف قائم ކުރުމުގައި ދެމިތިބޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވާށެވެ! (އަދި) اللَّه އަށްޓަކައި ހެކިބަސް އަދާކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުންވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކުގެ މައްޗަށް ކަމުގައިވިޔަސް، ނުވަތަ މައިންބަފައިންނާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންގެ މައްޗަށް ކަމުގައިވިޔަސް މެއެވެ. އެމީހަކީ (އެބަހީ: އެމީހެއްގެ މައްޗަށް ހެކިދެވޭ މީހަކީ) މުއްސަންޖަކު ކަމުގައި، ނުވަތަ فقير އަކު ކަމުގައިވިޔަސް، ފަހެ، އެދެމީހުންނަށްމެ، اللَّه، أولى ކަން ބޮޑެވެ. ތިޔަބައިމީހުން عدل ވެރިވުން ދޫކޮށް އަމިއްލަ އެދުމަށް تبع ނުވާށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުން ހެކިބަސް ބަދަލުކުޅަނަމަ، ނުވަތަ ހެކިބަސް އަދާކުރުމުން އެއްކިބާވާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ عمل ތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (135)

އަނބީންނަށް އިޙްސާންތެރިވެ، އެބައިމީހުންނާ މުޢާމަލާތްކުރުމުގައި ޢަދުލުވެރިވުމަށް އެންގެވުމަށްފަހު، ދެން މާތް ﷲ މިއަންގަވަނީ ޢާއްމުކޮށް ހުރިހާ ކަމަކާއި، ޙުކުމެއްގައި ޢަދުލުވެރި ވުމަށެވެ. މާނައީ: އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ޢަދުލުވެރިކަން ޤާއިމުކުރުމަށް ގަދައަޅައި މަސައްކަތްކުރާ ބަޔަކުކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވާށެވެ. އަދި އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ނުޖެހި، ވަކި މީހަކަށް ރަނގަޅުގޮތް ހޯދައި ނުދީ، ވަކި މީހެއްގެ ގާތްކަން ބޭނުން ނުވެ، ﷲގެ ވަޖުހުފުޅަށްޓަކައި، ޙައްޤަށް ހެކިބަސް ދޭށެވެ. އެހެކިބަސް ދޭން ޖެހެނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތްތިމާގެ މީހުންނާ ދެކޮޅަށް ކަމުގައި ވިޔަސް މެއެވެ. އެހެނީ ޙައްޤަކީ ކޮންމެ އިންސާނެއްގެ މައްޗަށްވެސް ހިނގާ ޙުކުމެކެވެ. އެމީހެއްގެ މައްޗަށް ހެކިބަސް ދެވޭ މީހާއަކީ މުއްސަންޖަކަށް ވިޔަސް އޭނާގެ މުއްސަނދިކަމަށް ނުބެލޭނެއެވެ. އަދި އޭނާއީ ފަޤީރަކަށް ވީތީ އޭނާގެ މައްޗަށް އޯގާތެރިވެގެން، ހެކިބަސް ނުދީ ދޫކޮށްނުލާށެވެ. މުއްސަނދި މީހާއާއި، ފަޤީރުމީހާއަށް މާތް ﷲ އައުލާކަން ބޮޑެވެ. އަދި އެ ދެމީހުންނަށް މަސްލަހަތު ހުރީ ކޮން ގޮތެއްގައި ކަން އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲ އަމުރު ކުރައްވާފައިވާ ގޮތަށް ކަންކުރާށެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުނަށް ވުރެ ބޮޑަށް އަޅުތަކުންނަށް ރަނގަޅު ގޮތް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އެހެންކަމުން، މީސްތަކުން ރުއްސުމުގެ ބޭނުމުގައި ހަވާ ނަފުސަށް ތަބަޢަވެ، ނުޙައްޤު ގޮތުގައި ހެކިބަސް ނުދޭށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހެކިބަސް ދިނުމުގައި އޮޅުވާލައިފިނަމަ، ނުވަތަ ހެކިބަސް ދިނުމަށް ދެކޮޅުހަދައި، ސިއްރުކޮށް، މީސްތަކުންނަށް ބިރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭ ކަމަކަށް ހެކިބަސް ނުދީފިނަމަ، ފަހެ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކަންކަން ރަނގަޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތް ގޮތުގައި، އެކަމަށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތަށާއި، އަދި، ކުރިން ބާވައިލެއްވި ފޮތަށް إيمان ވުންމަތީ ތިޔަބައިމީހުން ދެމިތިބޭށެވެ! އަދި، اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ ملائكة ންނަށާއި، އެކަލާނގެ (ބާވައިލެއްވި) ފޮތްތަކަށާއި، އެކަލާނގެ (ފޮނުއްވި) رسول ންނަށާއި، آخرة ދުވަހަށް كافر ވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އޭނާ ދުރުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމަކުން މަގުފުރެދިއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. (136)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲއާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ އާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތާއި، އެފޮތުގެ ކުރިން ބާވައިލެއްވުނު ފޮތްތަކަށް އީމާންވުން މަތީ ސާބިތުވެ ތިބޭށެވެ. އަދި ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިން ފަދައިން އެއް ބަޔަށް އީމާންވެފައި، އަނެއް ބަޔަށް އީމާންނުވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވާށެވެ. އަދި މާތް ﷲއާއި، އެކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނާއި، އެކަލާނގެ ފޮތްތަކާއި، އާޚިރަތް ދުވަހަށް ކާފިރުވެއްޖެ މީހާ ދަންނާށެވެ. އޭނާ ތެދުމަގުން އެއްކިބާވެ މަގުފުރެދިއްޖެއެވެ. މިއިން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ކާފިރުވުމީ ހުރިހާ ފަރާތަކަށް ކާފިރުވުމެވެ. އެއީ ފާޅުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މަގުފުރެދުމެކެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، إيمان ވެފައި، ދެން كافر ވެފައި، ދެން إيمان ވެފައި، ދެން كافر ވެފައި، ދެން كافر ކަން އިތުރުވެއްޖެ މީހުންނީ، اللَّه އެއުރެންގެ ފާފަފުއްސަވާނޭ ބަޔެއް ނޫނެވެ. އަދި، އެއުރެންނަކީ ތެދުމަގު ދައްކަވާނޭ ބަޔެއްވެސް ނުމެނޫންމެއެވެ. (137)

މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އިސްލާމްވުމަށް ފަހު މުރުތައްދުވީ މުނާފިޤުންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އީމާންކަން ފާޅުކޮށް، ކާފިރުކަން ފޮރުވައިގެން ތިބި މުނާފިޤުން ވަނީ އީމާންވުމަށް ފަހު މުރުތައްދުވެފައި، އަނެއްކާ އީމާންކަމަށް އެނބުރިއައުމަށް ފަހު، މުރުތައްދުވެ، އިސްލާމްދީނަށް ފުރައްސާރަކޮށް އެބައިމީހުންގެ ކާފިރުކަން އިތުރުކޮށްފައެވެ. މި ފާޖިރު އަބާއްޖަވެރިންގެ ހިތްތައް ވަނީ ހަލާކުވެފައެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ލޯތައް ވަނީ ކަނުވެފައެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ ފާފަ ނުފުއްސަވާނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މުނާފިޤުކަމާއި ފާޖިރުކަމުގެ ސަބަބުން، ކާމިޔާބާއި ދިންނެވުމުގެ މަގަށް އެބައިމީހުންނަށް މަގުވެސް ނުދައްކަވާނެއެވެ. ތައުބާވުމަށް ފަހު ފާފަކުރުމަށް އެނބުރިގޮސް، އަނެއްކާވެސް ތައުބާވުމަށް ފަހު، ފާފަކުރުމަށް އެނބުރި ދާ ފާސިޤުގެ ޙާލަކީ މިއީއެވެ. އޭނާއަށް އެއް ގޮތެއްގައި ސާބިތުވެ ނުހުރެވެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ މުނާފިޤުންނަށް، އެބައިމީހުން ނަރަކައަށް ވައްދަވާނެ ކަމުގެ "އުފާވެރި"ކަމުގެ ޚަބަރުދެއްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، منافق ންނަށް ވޭންދެނިވި عذاب ހުރިކަމުގެ خبر ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނަށް ދެއްވާށެވެ! (138)

"އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު" މި ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރައްވާފައި މިވަނީ މުނާފިޤުންނަށް މަލާމާތް ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. މާނައީ: އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. މި ފާޖިރު މުނާފިޤުންނަށް އެބައިމީހުންނަށް ތައްޔާރުކުރެވިފައިވާ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރުދެއްވާށެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންނަކީ ނުބައިކަމުގެ ޖަރާސީމެވެ. އެބައިމީހުން އީމާންކަން ފާޅުކުރާއިރު، ކާފިރުކަމާއި މުނާފިޤުކަން ސިއްރުކުރެއެވެ.

އެއުރެންނީ، مؤمن ން ފިޔަވައި، كافر ން އެއީ އެހީތެރިން ކަމުގައި ބަލައިގެން އުޅޭ މީހުންނެވެ. އެ كافر ންގެ ގާތުން عزّة ލިބިގަތުމަށް އެއުރެން އެދެނީހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން އެންމެހައި عزّة މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. (139)

މި އަބާއްޖަވެރި މުނާފިޤުންނަކީ، މުއުމިނުންނާއި ގުޅުން ކަނޑައި މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ކަމުގައިވާ ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިންނާއި، މުޝްރިކުން އެއީ އެހީތެރިން ކަމުގައި ބަލައިގެންފައިވާ މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުން ބާރާއި، ގަދަކަމާއި، ރައްކާތެރިކަން އެދެނީ ކާފިރުންގެ ކިބައިންނެވެ. ކާފިރުންނަކީ ޢިއްޒަތެއް، ކަރާމާތެއް ނެތް ބައެއްކަން އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގެނީ ހެއްޔެވެ؟ ޢިއްޒަތާއި، ބާރުވެރިކަން ވަނީ މާތް ﷲއަށާއި އެކަލާނގެ ވަލީންނަށެވެ. އަދުއްވުންނަކަށް ނޫނެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ފޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ބާވައިލައްވާފައިވެއެވެ. اللَّه ގެ آية ތަކަށް كافر ވެ، އެ آية ތަކަށް މަލާމާތްކުރާ އަޑު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިވޭހިނދު، އެއުރެން އެހެން ވާހަކަޔެއް ދައްކަން ފަށައިފުމަށް ދާންދެން، އެއުރެންނާއެކު، ތިޔަބައިމީހުން ނުތިބޭށެވެ! އެހެން ތިޔަބައިމީހުން ތިބެނީނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަކީވެސް އެއުރެންފަދަ ބަޔެކެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، منافق ންނާއި كافر ންގެ އެންމެން ނަރަކަޔަށް އެއްކުރައްވާނެތެވެ. (140)

ހަމަކަށަވަރުން، ފޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ބާވައިލައްވާފައިވެއެވެ. اللَّه ގެ آية ތަކަށް كافر ވެ، އެ آية ތަކަށް މަލާމާތްކުރާ އަޑު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިވޭހިނދު، އެއުރެން އެހެން ވާހަކަޔެއް ދައްކަން ފަށައިފުމަށް ދާންދެން، އެއުރެންނާއެކު، ތިޔަބައިމީހުން ނުތިބޭށެވެ! އެހެން ތިޔަބައިމީހުން ތިބެނީނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަކީވެސް އެއުރެންފަދަ ބަޔެކެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، منافق ންނާއި كافر ންގެ އެންމެން ނަރަކަޔަށް އެއްކުރައްވާނެތެވެ. (140)

އެއުރެންނީ، ތިޔަބައިމީހުންނާމެދު، ބަލަބަލައި ތިބޭ މީހުންނެވެ. ފަހެ، اللَّه ގެ حضرة ން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް فتح އެއް ލިބިއްޖެނަމަ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިމަންމެން ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައި ނުވަންހޭ؟ އަދި، كافر ންނަށް نصيب އެއް ލިބިއްޖެނަމަ އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތިމަންމެން ގަދަވެ ނުގަންނަންހޭ؟ އަދި، مؤمن ންގެ ކިބައިން ތިޔަބައިމީހުން ރައްކާތެރިކޮށް ނުދެންހޭ؟ قيامة ދުވަހުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި حكم ކުރައްވާހުށީ اللَّه އެވެ. އަދި، مؤمن ންގެ މައްޗަށް كافر ންނަކަށް އެއްވެސް މަގެއް اللَّه ނުލައްވާނެތެވެ. (141)

އެބައިމީހުން ތިބެނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަނގުރާމައިގައި ބަލިވުން ނުވަތަ ޤަތުލުވުން ފަދަ މުޞީބާތެއް ކުރިމަތިވޭތޯ ބަލަބަލައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެރަގޮތް މެދުވެރިވުން އެދިއެދިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަތަޙަ ލިބި ޢަދުއްވުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު ލިބިއްޖެނަމަ، އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. އަހަރުމެން ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކު ހަނގުރާމަ ނުކުރަމު ހެއްޔެވެ؟ ޣަނީމާއިން އަހަރުމެންނަށް ޙައްޤުވާ ބައި ދޭށެވެ. ކާފިރުންނަށް ހަނގުރާމައިން ކާމިޔާބީއެއް ލިބިއްޖެ ނަމަ އެބައިމީހުން ކާފިރުންނަށް ބުނާނެއެވެ. މުސްލިމުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރު ލިބުމުގެ ސަބަބެއް ކަމުގައި އަހަރުމެން ނުވަމުހެއްޔެވެ؟ އަހަރުމެންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ޤަތުލުކޮށް ހައްޔަރުކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ލިބި އަހަރުމެން އެކަން ނުކުރަމެވެ. އަދި މުއުމިނުންގެ ޢަޒުމު ބަލިކަށި ކުރީމެވެ. އެހެންކަމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަނގުރާމައިން ލިބުނު ތަކެތިން އަހަރުމެންނަށް ވީ ބައި ދޭށެވެ. އެބައިމީހުން ބޭނުންވީ، މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ކާފިރުންނަށް ކާމިޔާބު ލިބުމުގެ ސަބަބަކަށް ވީ އެބައިމީހުން ކަން ދައްކައި، އެބައިމީހުންގެ އިޙްސާންތެރިކަން ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އޮތްކަން ދައްކައިދޭށެވެ. އެ މޮޔަ މުނާފިޤުންނަށް ރައްދު ދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ فَٱللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ ۗ وَلَن يَجْعَلَ ٱللَّهُ لِلْكَـٰفِرِينَ عَلَى ٱلْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا﴾ މާތް ﷲ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ޢަދުލުވެރިކަމާއެކު މުއުމިނުންނާ މުނާފިޤުންނާ ދެމެދު ޙުކުމްކުރައްވާނެއެވެ. އަދި ކާފިރުންނަށް މުއުމިނުން މަރައި، ނައްތާލުމުގެ ފުރުޞަތު އެއްގޮތަކަށްވެސް ނުދެއްވާނެއެވެ. މިތަނުގައި ﴿سَبِيلًا﴾ (މަގެއް) ގެ މުރާދަކީ މަރައި ހުސްކޮށް ނައްތާލުމެވެ. ބައެއް ފަހަރު މުޝްރިކުންނަށް މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ކާމިޔާބު ލިބުނަސް އެއީ، އިމްތިޙާނު ކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲ ކުރައްވާ ކަމެކެވެ. އެންމެ ރަނގަޅު ނިމުން ވަނީ ތަޤުވާވެރިންނަށެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (އަދި މުއުމިނުންނަށް ނަޞްރުދެއްވުމަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ މައްޗަށް އޮތް ޙައްޤެކެވެ.) ގައިވާ ފަދައިންނެވެ. ދެން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވަނީ މުނާފިޤުންގެ ނުލަފާ ބައިގަނޑުން ހިންގާ އެންމެ ނުބައި އޮޅުވާލުމުގެ ވާހަކައެވެ. ޢިއްޒަތްތެރިކަމާ، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އޮޅުވާލުމެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އެބައިމީހުން ތިބެނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަނގުރާމައިގައި ބަލިވުން ނުވަތަ ޤަތުލުވުން ފަދަ މުޞީބާތެއް ކުރިމަތިވޭތޯ ބަލަބަލައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެރަގޮތް މެދުވެރިވުން އެދިއެދިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަތަޙަ ލިބި ޢަދުއްވުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު ލިބިއްޖެނަމަ، އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. އަހަރުމެން ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކު ހަނގުރާމަ ނުކުރަމު ހެއްޔެވެ؟ ޣަނީމާއިން އަހަރުމެންނަށް ޙައްޤުވާ ބައި ދޭށެވެ. ކާފިރުންނަށް ހަނގުރާމައިން ކާމިޔާބީއެއް ލިބިއްޖެ ނަމަ އެބައިމީހުން ކާފިރުންނަށް ބުނާނެއެވެ. މުސްލިމުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރު ލިބުމުގެ ސަބަބެއް ކަމުގައި އަހަރުމެން ނުވަމުހެއްޔެވެ؟ އަހަރުމެންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ޤަތުލުކޮށް ހައްޔަރުކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ލިބި އަހަރުމެން އެކަން ނުކުރަމެވެ. އަދި މުއުމިނުންގެ ޢަޒުމު ބަލިކަށި ކުރީމެވެ. އެހެންކަމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަނގުރާމައިން ލިބުނު ތަކެތިން އަހަރުމެންނަށް ވީ ބައި ދޭށެވެ. އެބައިމީހުން ބޭނުންވީ، މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ކާފިރުންނަށް ކާމިޔާބު ލިބުމުގެ ސަބަބަކަށް ވީ އެބައިމީހުން ކަން ދައްކައި، އެބައިމީހުންގެ އިޙްސާންތެރިކަން ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އޮތްކަން ދައްކައިދޭށެވެ. އެ މޮޔަ މުނާފިޤުންނަށް ރައްދު ދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ فَٱللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ ۗ وَلَن يَجْعَلَ ٱللَّهُ لِلْكَـٰفِرِينَ عَلَى ٱلْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا﴾ މާތް ﷲ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ޢަދުލުވެރިކަމާއެކު މުއުމިނުންނާ މުނާފިޤުންނާ ދެމެދު ޙުކުމްކުރައްވާނެއެވެ. އަދި ކާފިރުންނަށް މުއުމިނުން މަރައި، ނައްތާލުމުގެ ފުރުޞަތު އެއްގޮތަކަށްވެސް ނުދެއްވާނެއެވެ. މިތަނުގައި ﴿سَبِيلًا﴾ (މަގެއް) ގެ މުރާދަކީ މަރައި ހުސްކޮށް ނައްތާލުމެވެ. ބައެއް ފަހަރު މުޝްރިކުންނަށް މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ކާމިޔާބު ލިބުނަސް އެއީ، އިމްތިޙާނު ކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲ ކުރައްވާ ކަމެކެވެ. އެންމެ ރަނގަޅު ނިމުން ވަނީ ތަޤުވާވެރިންނަށެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (އަދި މުއުމިނުންނަށް ނަޞްރުދެއްވުމަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ މައްޗަށް އޮތް ޙައްޤެކެވެ.) ގައިވާ ފަދައިންނެވެ. ދެން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވަނީ މުނާފިޤުންގެ ނުލަފާ ބައިގަނޑުން ހިންގާ އެންމެ ނުބައި އޮޅުވާލުމުގެ ވާހަކައެވެ. ޢިއްޒަތްތެރިކަމާ، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އޮޅުވާލުމެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

މުނާފިޤުން އެކުރަނީ އޮޅުވާލާ މީހުން ކުރާ ކަހަލަ ކަންކަމެވެ. އެބައިމީހުން އީމާންކަން ފާޅުކޮށް، ކާފިރުކަން ފޮރުވަނީއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ހީވަނީ އެބައިމީހުންގެ މިޢަމަލުން މާތް ﷲއަށް އޮޅުވާލެވިދާނެކަމުގައެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ އެއޮޅުވާލުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރައްދުކުރައްވައެވެ. އެކަލާނގެ ވަނީ މިދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުންނަކީ އެބައިމީހުންގެ ލޭ ޙުރުމަތްތެރިކުރެވިގެންވާ މުސްލިމުން ފަދައިން ބައިތިއްބަވާފައި، ޤިޔާމަތްދުވަހު އެބައިމީހުންނަށްޓަކައި ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބު ތައްޔާރުކުރައްވާފައެވެ. މުނާފިޤުންގެ އެންމެ ފާޅުކަން ބޮޑު އެއް ސިފައަކީ ނަމާދުކުރަން ބުރަހެލިވުމެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން ނަމާދަށް ތިބޭ ނަމަ ތިބެނީ ކަންނެތް ވެފައެވެ. މީހަކު މަޖުބޫރުކޮށްގެން ކަމެއް ކުރާ ގޮތަށެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން އެ ނަމާދުން ސަވާބެއް ބޭނުންނުވެއެވެ. އަދި އެ ނަމާދު ދޫކޮށްލުމުން ލިބޭނޭ ޢަޛާބަކަށް ބިރުވެތިވެސް ނުވެއެވެ. އެ ނަމާދުން އެބައިމީހުން ބޭނުންވާހާ ވެސް ކަމަކީ މުއުމިނުންނަށް ކަންދައްކައި މަކަރުހެދުމެވެ. އެބައިމީހުން ވަރަށް މަދުން ނޫނީ މާތް ﷲ ހަނދުމަނުކުރެއެވެ. އެ ވެސް ހިތުގެ އަޑިން ޤަބޫލުކުރުމަކާ ނުލައި ހަމަ އެކަނި ދުލުންނެވެ.

އެދެމެދުގައި (އެބަހީ: إيمان ކަމާއި كافر ކަމާ ދެމެދުގައި) ދެއަތަށް ކިރިކިރިތިބޭ حال ގައެވެ. މިބަޔަކަށްވެސް ނޫނެވެ. އަދި، އެބަޔަކަށްވެސް ނޫނެވެ. (އެބަހީ: مؤمن ންގެ جماعة އަކަށްވެސް، އަދި، كافر ންގެ جماعة އަކަށްވެސް އެއުރެން ނިސްބަތެއް ނުވެއެވެ.) اللَّه، މަގުފުރައްދަވާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހަކަށްޓަކައި އެއްވެސްމަގެއް ކަލޭގެފާނަކަށް ފެނިވަޑައެއް ނުގަންނަވާނެތެވެ. (143)

އެބައިމީހުން ތިބެނީ ކާފިރުކަމާ އީމާންކަމާ ދެމެދު ދެއަތަށް ކިރިކިރިތިބޭ ޙާލުގައެވެ. އެއް ގޮތެއްގެ މަތީގައި ސާބިތުވެގެން އެބައިމީހުންނަކަށް ނުތިބެވެއެވެ. މުއުމިނުންނާ އެކު ތިބޭ އިރު އީމާންކަން ފާޅުކޮށްފައި، ކާފިރުންނާއެކު ތިބޭ އިރު ފާޅުކުރަނީ މުނާފިޤުކަމެވެ. ﴿وَإِذَا لَقُوا۟ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ قَالُوٓا۟ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوْا۟ إِلَىٰ شَيَـٰطِينِهِمْ قَالُوٓا۟ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ﴾ މާތް ﷲ އެމީހަކު މަގުފުރައްދަވައިފި މީހަކަށް ހިދާޔަތާއި ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގަށް މަގު ދައްކާނެ މީހަކު ނުވާނެއެވެ.

އެބައިމީހުން ތިބެނީ ކާފިރުކަމާ އީމާންކަމާ ދެމެދު ދެއަތަށް ކިރިކިރިތިބޭ ޙާލުގައެވެ. އެއް ގޮތެއްގެ މަތީގައި ސާބިތުވެގެން އެބައިމީހުންނަކަށް ނުތިބެވެއެވެ. މުއުމިނުންނާ އެކު ތިބޭ އިރު އީމާންކަން ފާޅުކޮށްފައި، ކާފިރުންނާއެކު ތިބޭ އިރު ފާޅުކުރަނީ މުނާފިޤުކަމެވެ. ﴿وَإِذَا لَقُوا۟ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ قَالُوٓا۟ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوْا۟ إِلَىٰ شَيَـٰطِينِهِمْ قَالُوٓا۟ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ﴾ މާތް ﷲ އެމީހަކު މަގުފުރައްދަވައިފި މީހަކަށް ހިދާޔަތާއި ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގަށް މަގު ދައްކާނެ މީހަކު ނުވާނެއެވެ.

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންވެސް މުނާފިޤުން ފަދައިންވެ، މުއުމިނުންނާ އެކުވެރިކަން ބޭއްވުން ހުއްޓާލައި، ކާފިރުންނަކީ އެހީތެރިންނާއި، އެކުވެރިން ކަމުގައި ހަދާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބުދެއްވުމުގެ މައްޗަށް އެކަލާނގެއަށް ޙުއްޖަތެއް ހުށަހަޅާން ހެއްޔެވެ؟ އެހެނީ ކާފިރުންނާ އެކުވެރިކަމުގެ ގުޅުން ބޭއްވުމަކީ ޢަޛާބު ޙައްޤުވާނޭ ކަމެކެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، منافق ން ވާހުށީ، ނަރަކައިގެ އެންމެ ދަށުވަތްގަނޑުގައެވެ. އަދި، އެއުރެންނަށް نصر ވެރިވާނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައެއް ނުގަންނަވާނޫއެވެ. (145)

ހަމަކަށަވަރުން މުނާފިޤުން ތިބޭހުށީ ނަރަކައިގެ އެންމެ ދަށު ވަތްގަނޑުގައެވެ. އެދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދީ މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން އެބައިމީހުން މިންޖުކޮށްދޭނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިނުގަންނަވާނެއެވެ. އެބައިމީހުންނީ ނަރަކައިގެ ދަރެވެ. ﷲގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރެއިން އެންމެ ނުބައިކަން ބޮޑު މީހުންނެވެ. ކާފިރުންނަށް ވުރެ އެބައިމީހުންގެ ޢަޛާބު ބޮޑެވެ. އެބައިމީހުން ނަރަކައިގެ އެންމެ އަޑިއަށް ލެވުނީ އެހެންވެއެވެ. އެބައިމީހުން ވަނީ ކާފިރުކަމާއި އޮޅުވާލުމާ އެއްކޮށްފައެވެ. އެހެންކަމުން، ކާފިރުކަން ފާޅުކުރި މީހުންނަށްވުރެ އެބައިމީހުންގެ ނުބައިކަން ބޮޑެވެ.

އެއުރެން توبة ވެ، އަދި عمل ތައް إصلاح ކޮށް، އަދި اللَّه ގެ دين ގައި ގަދަޔަށް ހިފަހައްޓައި، އެއުރެންގެ دين، اللَّه އަށް خلاص ކުޅަ މީހުން މެނުވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެންވަނީ مؤمن ންގެ ތެރެއިންނެވެ. އަދި، مؤمن ންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ، اللَّه ދެއްވާނެތެވެ. (146)

އެބައިމީހުންގެ މުނާފިޤުކަމުން ތައުބާވެ، އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކާ އުޅުން އިޞްލާޙުކޮށް، މާތް ﷲގެ ފޮތާއި އެކަލާނގެ ޝަރީޢަތުގައި ހިފަހައްޓައި، އެބައިމީހުންގެ ދީން މާތް ﷲ އަށް ޚާލިޞްކޮށް، އެބައިމީހުންކުރާ ޢަމަލުން މާތް ﷲގެ ރުހިވޮޑިގަތުން ނޫން އެހެން ކަމެއް ނޭދޭ މީހުން ފިޔަވައެވެ. މިބައިމީހުން ޤިޔާމަތް ދުވަހު ތިބޭނީ މުއުމިނުންނާ އެކުގައެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އީމާންވީ ކަމަށްޓަކައި މާތް ﷲއެބައިމީހުންނަށް މަތިވެރިވެގެންވާ އަޖުރު ދެއްވާނެއެވެ. އެއީ، ތަޤްވާވެރީންގެ ގޮވަތި ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން شكر ކޮށް، إيمان ވީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް عذاب ދެއްވުމުން اللَّه ކުރައްވާނީ ކޮންކަމެއްހެއްޔެވެ؟ (އެބަހީ: އެފަދަ މީހުންނަށް اللَّه عذاب ނުދެއްވާނެކަން ކަނޑައެޅުއްވުމެވެ.) شكر قبول ކުރައްވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (147)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުވެރިވެ، އެކަލާނގެއަށާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ r އަށް އީމާންވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބު ދެއްވުމުން މާތް ﷲއަށް އޮތީ ކޮން މަންފާއެއް ހެއްޔެވެ؟ އެކަމުން ކޯފާއިން ފިނިކަން ލިބޭނީ ހެއްޔެވެ؟ ބަދަލު ހިއްޕެވުމުގެ ފައިދާ ލިބޭނީ ހެއްޔެވެ؟ އެކަލާނގެ އަށް އިތުރު މަންފާއެއް ލިބޭނީ ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ލިބެން އުޅޭ ގެއްލުމެއް ދުރުކުރެވޭނީ ހެއްޔެވެ؟ މިއީ އާދައިގެ ރަސްކަލަކަށް ބޭނުންވާ ކަންކަމެވެ. މާތް ﷲއީ ހުރިހާ ޚަލްޤުތަކުން ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެންވާ، މިފަދަ ހުރިހާ ކަމަކަށްވުރެ މަތިވެރިވެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އަޅުތަކުން ކިޔަމަންތެރިވުމުން އެކަމަށް ޝުކުރުވެރިވެވޮޑިގަންނަވާ، އަޅުތަކުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ކީރިތި ޤުރްއާނުގައިވާ، އެއްވެސް އިންސާނަކަށް ގެނެސްނުގަނެވޭނޭ ފަދަ ޢިބާރާތްކުރެއްވުމުގެ މޮޅުކަމާމެދު ވިސްނާލަމާ ހިނގާށެވެ. މިގޮތުން، ކާފިރެއްގެ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲ ކަނޑައެޅުއްވީ އެންމެ ޝަރުޠެކެވެ. އެއީ ކާފިރުކަން ދޫކޮށްލުމެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ﴾ (ކާފިރުވީ މީހުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. އެބައިމީހުން އެކަން ދޫކޮށްލައިފިނަމަ، އިސްވެދިޔަ ހުރިހާ ފާފައެއް އެމީހުންނަށް ފުއްސަވައި ދެއްވާނެއެވެ.) އެކަމަކު، މުނާފިޤެއްގެ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރެއްވުމަށް އެކަލާނގެ 4 ޝަރުޠެއް ކަނޑައަޅުއްވާފައި ވެއެވެ. އެއީ: 1- މުނާފިޤުކަން ދޫކޮށްލުން 2- ޢަމަލުތައް އިޞްލާޙުކޮށް ރަނގަޅުކުރުން 3- މާތް ﷲގެ ފޮތުގައި ހިފެހެއްޓުން 4- މާތް ﷲއަށް ޓަކައި ދީން ޚާލިޞްކުރުން. ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّـهِ وَأَخْلصُوا دِينَهُمْ لِلَّـهِ﴾ މި ހަތަރު ޝަރުޠާއެކުވެސް އެބައިމީހުން ތައުބާ އޮތީ ޝައްކެއްގެ ތެރޭގައެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނީ މުއުމިނުން ކަމުގައި ކަނޑަނައަޅުއްވައެވެ. އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނާ "އެކުގަ" އެވެ. ވަޙީކުރެއްވީ ﴿ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ مَعَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ۖ و﴾ (އެބައިމީހުން ވަނީ މުއުމިނުންނާ އެކުގައެވެ.) فأولئك هم المؤمنون (އެބައިމީހުންނީ މުއުމިނުންނެވެ.) މިހެން ވަޙީނުކުރައްވައެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން ވީ ތައުބާއަކީ އޮޅުވާލުމާއި މަކަރު ހެދުމުގެ ގޮތުން ކުރި ކަމަކަށް ވެސް ވެދާނެއެވެ. ދެން ޖެހިގެން އައި ޢިބާރާތުގައި ޟަމީރު އެބައިމީހުންނަށް ނިސްބަތް ނުކުރައްވައެވެ. ވަޙީކުރެއްވީ ﴿وَسَوْفَ يُؤْتِ ٱللَّهُ ٱلْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ (މާތް ﷲ މުއުމިނުންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވާނެއެވެ. އަދި وسوف يؤتيهم أجرا عظيما (މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވާނެއެވެ.) މިހެން ވަޙީ ނުކުރައްވައެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ކޯފާވެވޮޑިގެން، މުނާފިޤުކަމުގެ ޖަރީމާގެ ބޮޑުކަން ހާމަކުރެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ޤުރްއާނުގެ ޢިބާރާތްތަކުގެ ފުރިހަމަކަން މިކަމުން ވިސްނައިގަންނާށެވެ. މާތް ﷲ އަހަރުމެން އެންމެންނަށް އެކަލާނގެ ފޮތް އިތުރަށް ފަހުމުވާނެ ގޮތް ހައްދަވައި، އަހަރުމެންނަށް ލިބިފައިވާ އެފޮތުގެ ޢިލްމު އިތުރުކުރައްވާށިއެވެ. އާމީން!

އަނިޔާ ލިބިގެންވާމީހާ މެނުވީ، ނުބައިބަސްބުނެ، ފާޅުކުރުމަކަށް اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (148)

ފަޟީޙަތްވާ ފަދަ ކަންކަމުގެ ވާހަކަ ޢާއްމުކުރުމާއި، ހުތުރުވެގެންވާ ކަންކަމުގެ ވާހަކަ ފެތުރުމާއި، ހަޑިހުތުރު ބަހުން ވާހަކަދެއްކުމާއި، ދުލުން އަނެކުންނަށް ގެއްލުންދިނުމަކީ މާތް ﷲ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާ ކަންކަމެވެ. އަނިޔާ ލިބިގެންވާ މީހާ ފިޔަވައެވެ. އެހެނީ، އޭނާގެ މައްޗަށް އަނިޔާވެރިވާ މީހާއާމެދު ސަމާލުވެ ތިބުމަށް މީސްތަކުންނަށް އަންގައި އިންޒާރުދިނުމުގެ ގޮތުން އޭނާގެ ގޯސް ވާހަކަދައްކައި، ފާޅުގައި އޭނާގެ މައްޗަށް ބަދުދުޢާކުރުން އަނިޔާ ލިބިގެންވާ މީހާއަށް ހުއްދަވެގެން ވެއެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ ވާހަކަ މޮޅަށް އަޑުއައްސަވާވޮޑިގެންވާ، އެބައިމީހުންގެ ކަންކަން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކަމެއް ފާޅުކުރާނަމަ، ނުވަތަ ހެޔޮކަމެއް ވަންހަނާކުރާނަމަ، ނުވަތަ ނުބައިކަމަކުން عفو ކުރާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، ގިނަގިނައިން عفو ކުރައްވާ ކުޅަދުންވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (149)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ހެޔޮކަންތައް ފާޅުކުރިއަސް، ނުވަތަ ވަންހަނާ ކުރިއަސް، ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުބައިކޮށް ކަންކުރި މީހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން މާފުކުރިއަސް، ފަހެ މާތް ﷲއީ، ބަދަލުހިއްޕެވުމަށް ކުޅަދުންވަންތަވެވޮޑިގެންވާ ޙާލުގައިވެސް، ނުކިޔަމަންތެރިވާ މީހުންގެ ފާފަ ފުއްސެވުމުގައި ދީލަތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ، އަނިޔާލިބުނު މީހާއަށް އަނިޔާވެރިޔާގެ މައްޗަށް ކާމިޔާބުހޯދުމުގެ ހުއްދަދެއްވާފައި، ރިވެތި އަޚްލާޤަށް މަގުދެއްކެވުމުގެ ގޮތުން މާފުކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވާފައެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ ބަދަލުހިއްޕެވުމަށް ކުޅަދުންވަންތަވެ ވޮޑިގެންވުމާ އެކު، މާފުކުރައްވައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަލިކަށިކަމާ، ނުކުޅެދުންތެރިކަމާއެކު، ތިޔަބައިމީހުން އެގޮތަށް ހެދުން މާ އައުލާކަން ބޮޑެވެ. ދެން މާތް ﷲ ގެންނަވާފައި މިވަނީ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ކާފިރުކަމުގެ ވާހަކައެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول ންނަށް كافر ވާ މީހުންނާއި، اللَّه އާއި އެކަލާނގެ رسول ންނާ ދެމެދު (إيمان ވުމުގައި) ތަފާތުކުރަން އެދޭމީހުންނާއި، ތިމަންމެން އެއްބަޔަކަށް إيمان ވަމުއޭ އަދި އަނެއްބަޔަކަށް كافر ވަމުއޭ ބުނެ، އެދެމެދުން މަގެއް ހިފުމަށް އެދޭމީހުން، (ދަންނާށެވެ!) (150)

ޤަތާދާ ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންނީ މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ކަމުގައިވާ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންނެވެ. ޔަހޫދީން ވަނީ ތައުރާތާއި މޫސާ عليه السلام އަށް އީމާންވެ، ޢީސާ عليه السلام އަށާއި މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ކާފިރުވެފައެވެ. އަދި ނަޞާރާއިން ވަނީ އިންޖީލާއި ޢީސާ عليه السلام އަށް އީމާންވެ، މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ކާފިރުވެފައެވެ. އަދި އެ ދެބައިމީހުންވެސް ވަނީ މާތް ﷲ އެ ދީނަކާއިގެން ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުން ފޮނުއްވި ދީން ދޫކޮށްފައެވެ.﴿ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُوا۟ بَيْنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ ﴾ މާތް ﷲއާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި ތަފާތުކުރުމަކީ މާތް ﷲއަށް އީމާންވެ، ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ކާފިރުވުމެވެ. ރަސޫލުބޭކަލުންގެ މެދުގައި ތަފާތުކުރުމަކީ އޭގެ ތެރެއިން ބައެއް ބޭކަލުންނަށް އީމާންވެފައި އަނެއްބައި ބޭކަލުންނަށް ކާފިރުވުމެވެ. މިކަން މާތް ﷲ ވަނީ އެކަލާނގެ މި ވަޙީ ބަސްފުޅުން ބަޔާންކޮށްދެއްވާފައެވެ. ﴿وَيَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ﴾ (އެބައިމީހުން ބުނަނީ ތިމަންމެން އެއްބަޔަކަށް އީމާންވަމުއޭ، އަނެއްބަޔަކަށް ކާފިރުވަމުއޭ) ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ކަންތައް ކުރި ފަދައިންނެވެ. އެއީ، ޙަޤީޤަތުގައި މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވުމެވެ. އެހެނީ، އެކަލާނގެ ވަނީ ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނަށް އީމާންވުމަށް އެބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވާފައެވެ. އެހެންކަމުން، ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން އެއް ބޭކަލަކަށް ކާފިރު ވާ މީހާ އެ ހުރިހާ ބޭކަލުންނަށް ކާފިރުވެއްޖެއެވެ. ހަމަ އެފަދައިން މާތް ﷲއަށް ވެސް ކާފިރު ވެއްޖެއެވެ. އެކަލާނގެ އެންގެވުންތަކަށް އޭނާ ކާފިރުވީތީއެވެ. ﴿وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُوا۟ بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا﴾ އެބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ ކާފިރުކަމާއި އީމާންކަމާ ދެމެދުން މަގެއް ހޯދުމަށެވެ. އެ ދެމެދުގައި މަގެއް ނެތެވެ. އިޚްތިޔާރުކުރާން އޮތީ އީމާން ކަމުގެ މަގެވެ. ނުވަތަ ކާފިރުކަމުގެ މަގެވެ. އެހެންކަމުން، ދެން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އެއުރެންނަކީ، ކަނޑައެޅިގެން އެނގޭގޮތުގައި ތިބި كافر ންނެވެ. كافر ންނަށް އިހާނެތި عذاب، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ. (151)

އެއުރެންނަކީ، ކަނޑައެޅިގެން އެނގޭގޮތުގައި ތިބި كافر ންނެވެ. كافر ންނަށް އިހާނެތި عذاب، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ. (151)

އަދި، اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول ންނަށް إيمان ވެ، އެ رسول ންކުރެ އެކަކާ މެދުވެސް ތަފާތުނުކޮށް އުޅުނުމީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންނަށް އެކަލާނގެ އެއުރެންގެ ދަރުމަ ނިކަންހުރެ ދެއްވާނެތެވެ. ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ رحيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (152)

ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ކާފިރުކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ފަހު ދެން މިބަޔާންކުރައްވަނީ އިސްލާމްދީނުގެ އަހުލުވެރިންގެ އީމާންކަމުގެ ވާހަކައެވެ. އެއީ، މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ތަބަޢަވީ މީހުންނެވެ. މާނައީ: މާތް ﷲގެ ބަސްފުޅު ތެދުކޮށް، ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކޮށް، އެއްބަޔަކަށް އީމާންވެ، އަނެއް ބަޔަކަށް ކާފިރުވުގެން އެބޭކަލުންގެ މެދުގައި ތަފާތު ނުކުރާ މީހުންނީ ތެދުވެރި މުއުމިނުންނެވެ. އެބައިމީހުން ތެދުވެރިގޮތުގައި އީމާންވީ ކަމަށްޓަކައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، އެބައިމީހުންނަށް ވެވުނު ފާފަތައް ފުއްސެވުމާއެކު، އެބައިމީހުންނަށް ފުރިހަމަ ޘަވާބު ދެއްވާހުށީމެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲއީ އެކަލާނގެ ރަޙްމަތް ހުރިހާ ތަކެއްޗަށް ޢާއްމުވެގެންވާ، ރަޙްމަތް ތަނަވަސް، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފޮތުގެ أهل ވެރިން (އެބަހީ: يهودى ން) އެއުރެންގެ މައްޗަށް ކަލޭގެފާނު އުޑުން ފޮތެއް ބާވައިލައްވައި ދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން އެދި ދަންނަވަތެވެ. ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އެއަށްވުރެ ބޮޑުކަމަކަށް موسى ގެފާނުންގެ އަރިހުން އެއުރެން އެދި ދަންނަވާފައިވެއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. ތިމަންމެންނަށް، ފާޅުގައި اللَّه ދައްކަވާށެވެ! ދެން، އެއުރެންގެ ނުކިޔަމަންތެރިކަމުގެ ސަބަބުން ހޮނުގުގުރި އެއުރެންގައި ހިފިއެވެ. ދެން، އެއަށްފަހު، بيان ވެގެންވާ ހެކިތައް އެއުރެންގެ ގާތަށް އައުމަށްފަހު، (އަޅުކަންކުރުމަށް إله އެއްގެ ގޮތުގައި) އެއުރެން ގެރި ބޭނުންކުޅައޫއެވެ. ދެންވެސް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަމުގެ ކުށް عفو ކުރެއްވީމެވެ. އަދި، بيان ވެގެންވާ ބާރު، موسى ގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވީމެވެ. (153)

މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޔަހޫދީ އަޙްބާރުންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެބައިމީހުން މިހެން ބުނި ހިނދުއެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺއެވެ. ކަލޭގެފާނަކީ ރަސޫލެއްނަމަ، މޫސާ عليه السلام އެއްފަހަރާ ފޮތެއް ގެންނެވި ގޮތަށް ކަލޭގެފާނުވެސް އަހަރުމެންނަށް އެއްފަހަރާ އުޑުން ފޮތެއް ގެނެސްދެއްވާށެވެ! މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! ޔަހޫދީންގެ ޢިލްމުވެރިން ޤުރްއާން ނޫން އެހެން ފޮތެއް އުޑުން ގެނެސްދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުން އެދި ދަންނަވައެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެ ދެންނެވުމާމެދު ކަލޭގެފާނު ޙައިރާންވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފާޖިރުކަމާއި ކާފިރުކަން ބޮޑުކަމުން އެބައިމީހުން ވަނީ އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ މޫސާ عليه السلام ގެ އަރިއަހުން އެއަށް ވުރެ މާ ނުބައި، އަދި ހުތުރުކަން ބޮޑު ކަމަކަށް އެދިފައެވެ! އެބައިމީހުން އެދުނީ ފާޅުގައި ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްކެވުމަށެވެ. އެއީ އެބައިމީހުން މިހެން ބުނި ހިނދުއެވެ. ﴿يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾ (އޭ މޫސާ عليه السلام އެވެ! ފާޅުގައި ﷲ ފެނިއްޖައުމަށް ދާންދެން އަހަރުމެން ކަލޭގެފާނަށް އީމާންނުވާނަމުއެވެ.) ދެން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ: ﴿فَأَخَذَتْهُمُ ٱلصَّـٰعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ۚ ثُمَّ ٱتَّخَذُوا۟ ٱلْعِجْلَ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَـٰتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَ‌ٰلِكَ ۚ وَءَاتَيْنَا مُوسَىٰ سُلْطَـٰنًا مُّبِينًا﴾ދެން އެބައިމީހުން ފާޖިރުވެ ނުކިޔަމަންތެރިވީ ކަމަށްޓައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އުޑުން އަލިފާން ފޮނުއްވީމެވެ. ދެން އެއަށްފަހު، މޫސާ عليه السلام ފިރްޢައުނަށް ދެއްކެވި، އަތްތިލަފުޅާއި، އަސާގެ މުޢުޖިޒާތާއި، ކަނޑު ފަޅައިގެން ގޮސް ބައިބައިވުން ފަދަ މުޢުޖިޒާތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ފާޅުކަންބޮޑު ގޮތެއްގައި ފެނުމަށް ފަހުވެސް އެބައިމީހުން މާތް ﷲ ފިޔަވައި ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކުރި ފާފައާއި، ހިންގި ޖަރީމާގެ ބޮޑުކަމާއެކުވެސް، އެބައިމީހުން ތައުބާވުމުން ތިމަންރަސްކާލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް މާފުކޮށްދެއްވީމެވެ. އަދި މޫސާ عليه السلام ގެ ނަބީކަން ސާބިތުކޮށްދޭ ފާޅުކަން ބޮޑު ހެކި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްކެވީމެވެ.

މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޔަހޫދީ އަޙްބާރުންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެބައިމީހުން މިހެން ބުނި ހިނދުއެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺއެވެ. ކަލޭގެފާނަކީ ރަސޫލެއްނަމަ، މޫސާ عليه السلام އެއްފަހަރާ ފޮތެއް ގެންނެވި ގޮތަށް ކަލޭގެފާނުވެސް އަހަރުމެންނަށް އެއްފަހަރާ އުޑުން ފޮތެއް ގެނެސްދެއްވާށެވެ! މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! ޔަހޫދީންގެ ޢިލްމުވެރިން ޤުރްއާން ނޫން އެހެން ފޮތެއް އުޑުން ގެނެސްދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުން އެދި ދަންނަވައެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެ ދެންނެވުމާމެދު ކަލޭގެފާނު ޙައިރާންވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފާޖިރުކަމާއި ކާފިރުކަން ބޮޑުކަމުން އެބައިމީހުން ވަނީ އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ މޫސާ عليه السلام ގެ އަރިއަހުން އެއަށް ވުރެ މާ ނުބައި، އަދި ހުތުރުކަން ބޮޑު ކަމަކަށް އެދިފައެވެ! އެބައިމީހުން އެދުނީ ފާޅުގައި ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްކެވުމަށެވެ. އެއީ އެބައިމީހުން މިހެން ބުނި ހިނދުއެވެ. ﴿يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾ (އޭ މޫސާ عليه السلام އެވެ! ފާޅުގައި ﷲ ފެނިއްޖައުމަށް ދާންދެން އަހަރުމެން ކަލޭގެފާނަށް އީމާންނުވާނަމުއެވެ.) ދެން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ: ﴿فَأَخَذَتْهُمُ ٱلصَّـٰعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ۚ ثُمَّ ٱتَّخَذُوا۟ ٱلْعِجْلَ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَـٰتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَ‌ٰلِكَ ۚ وَءَاتَيْنَا مُوسَىٰ سُلْطَـٰنًا مُّبِينًا﴾ދެން އެބައިމީހުން ފާޖިރުވެ ނުކިޔަމަންތެރިވީ ކަމަށްޓައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އުޑުން އަލިފާން ފޮނުއްވީމެވެ. ދެން އެއަށްފަހު، މޫސާ عليه السلام ފިރްޢައުނަށް ދެއްކެވި، އަތްތިލަފުޅާއި، އަސާގެ މުޢުޖިޒާތާއި، ކަނޑު ފަޅައިގެން ގޮސް ބައިބައިވުން ފަދަ މުޢުޖިޒާތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ފާޅުކަންބޮޑު ގޮތެއްގައި ފެނުމަށް ފަހުވެސް އެބައިމީހުން މާތް ﷲ ފިޔަވައި ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކުރި ފާފައާއި، ހިންގި ޖަރީމާގެ ބޮޑުކަމާއެކުވެސް، އެބައިމީހުން ތައުބާވުމުން ތިމަންރަސްކާލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް މާފުކޮށްދެއްވީމެވެ. އަދި މޫސާ عليه السلام ގެ ނަބީކަން ސާބިތުކޮށްދޭ ފާޅުކަން ބޮޑު ހެކި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްކެވީމެވެ.

އެބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފްސުތަކުގެ މައްޗަށް ވީ ޢަހުދުގެ ސަބަބުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތައުރާތުގައި ބާވައިލެއްވި އަމުރުފުޅުތައް ތަންފީޒުކުރަން އެބައިމީހުން ދެކޮޅު ހެދުމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޠޫރު ފަރުބަދަ އުފުއްލެވީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ވަޙީކުރެއްވީ: މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތަށް ޝުކުރުވެރިވުމުގެ ގޮތުން، ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާއެކު ބޯލަނބައިގެން ތިބެ ތިޔަބައިމީހުން ބައިތުލް މަޤްދިސުގެ ދޮރޯށިން ވަންނާށެވެ. އެބައިމީހުން އަމުރާ ޚިލާފުވިއެވެ. އަދި އެރަށަށް ވަނީ ބިންމަތީ ފޫ ކާއްތައި ދެމެމުންނެވެ. އަދި ޖެއްސުން ކުރުމުގެ ގޮތުން حطّة (ފާފަފުއްސަވާނދޭވެ!) އޭ ކިއުމުގެ ގެ ބަދަލުގައި حنطة (ގޮދަން ފުކެއް) އޭ ކިޔަމުންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ޖަރީމާތައް އަދިވެސް އިތުރަށް މިވަނީ ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އަދި ހޮނިހިރު ދުވަހު މަސް ނުހިފުމަށާއި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅާއި ޚިލާފުނުވުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް އެންގެވީމެވެ. ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަހުދެއް އެކަމުގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ހިއްޕެވީމެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުން ޢަހުދާ ޚިލާފުވެ މަސް ހިފިއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

ފަހެ، އެއުރެންގެ عهد އުވާލައި، އަދި އެއުރެން اللَّه ގެ آية ތަކަށް كافر ވެ، އަދި حق އަކާނުލައި ނަބީބޭކަލުން قتل ކޮށް، އަދި ތިމަންމެންގެ ހިތްތަކަކީ ބަންދުވެފައިވާ ހިތްތަކެކޭ ބުނެ އުޅުމުގެ ސަބަބުން، (ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވީމެވެ.) އަދި ކިއެއްތަ! އެއުރެން كافر ވުމުގެ ސަބަބުން އެ ހިތްތަކުގައި اللَّه ސިއްކަގައްސަވާފައިވެއެވެ. ފަހެ، އެއުރެންކުރެ މަދުބަޔަކު މެނުވީ إيمان އެއް ނުވާނެތެވެ. (155)

މިއީ އެޖަރީމާތަކެއްގެ ސަބަބުން މާތް ﷲ ޔަހޫދީން ރާމާމަކުނަށާއި އޫރަށް ބަދަލުކުރެއްވި ޖަރީމާތަކުގެ ވާހަކައެވެ. ފަހެ ޔަހޫދީން އެބައިމީހުން ވީ ޢަހުދު އުވާލައި، ކީރިތި ޤުރްއާނަށް އިންކާރުކޮށް، ތައުރާތުގައި މާތް ﷲ ބާވައިލެއްވި އެކަލާނގެ ކަލާމްފުޅު ބަދަލުކޮށް، އަދި އަނިޔާވެރި ގޮތުގައި ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކޮށްފައި ވާތީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ލަޢުނަތް ލައްވައި އެބައިމީހުން ނިކަމެތިކުރެއްވީމެވެ. ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރުމަކީ އެންމެ ބޮޑެތި ޖަރީމާތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަމެކެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެންމެ ފަހުގެ ނަބިއްޔާ މުޙައްމަދު ﷺއަށް މިހެން ބުނީތީއެވެ. ﴿قُلُوبُنَا غُلْفٌ﴾ އަހަރުމެންގެ ހިތްތަކުގައި ވަނީ ބޯ އުރައިން އުރަލެއްވިފައެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺއެވެ. ކަލޭގެފާނު ދައްކަވާ ވާހަކަފުޅުތަކެއް އަހަރުމެންނަށް ނުވިސްނެއެވެ! އެބައިމީހުންނަށް ރައްދު ދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿بَلْ طَبَعَ اللَّـهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ﴾ އެކަން އޮތީ އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރި ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. ހިތްތަކުގައި އުރަ ލެއްވިފައި ވަނީއެއް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފާޖިރުކަމާއި ކާފިރުކަން ބޮޑުކަމުން މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި ސިއްކަ ޖެއްސެވީއެވެ. ﴿فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަދު ބަޔަކު ނޫނީ އީމާން ނުވެއެވެ. ގިނަ މީހުންނަކީ ނަރަކައިގެ ދަރަށް ވާނޭ ފާސިޤު ފާޖިރުންނެވެ.

އަދި، އެއުރެން كافر ވުމުގެ ސަބަބުންނާއި، އަދި އެއުރެން مريم ގެފާނުގެ މައްޗަށް ބޮޑުވެގެންވާ بهتان ދޮގެއް ބުނުމުގެ ސަބަބުންމެއެވެ. (156)

އަދި އެބައިމީހުން ޢީސާ عليه السلام އަށް ކާފިރުވެ މަރްޔަމް عليها السلام އަށް ޒިނޭގެ ތުހުމަތު ކުރީތީއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ދަޢުވާކުރަނީ މަރްޔަމް عليها السلام ޒިނޭކުރެއްވި ކަމަށާއި، ޢީސާ عليه السلام އަކީ ޒިނޭގެ ދަރިކަލެއް ކަމަށެވެ. އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކުރަން ނިންމީ އެހެންވެއެވެ.

އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންމެން اللَّه ގެ رسول، مريم ގެފާނުންގެ ދަރިކަލުން المسيح عيسى ގެފާނު، قتل ކޮށްފީމުއޭ އެއުރެން ބުނުމުގެ ސަބަބުންމެއެވެ. އެއުރެން އެކަލޭގެފާނު قتل އެއް ނުކުރެއެވެ. އަދި، އެއުރެން އެކަލޭގެފާނު صليب އަކަށްވެސް ނާރުވައެވެ. އެހެނެއްކަމަކު (އެއުރެން قتل ކޮށް صليب އަށް އެރުވީ އެހެންމީހެކެވެ.) އެމީހާ، އެކަލޭގެފާނާ އެއްސިފަ ޖައްސަވާފައިވާތީ، އެއުރެންނަށް ފެނުނީއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލޭގެފާނާމެދު خلاف ވީ މީހުންވަނީ، އެކަމާމެދު شك އެއްގައިކަން ކަށަވަރެވެ. ހީޔަކަށް تبع ވުން މެނުވީ، އެކަމާމެދު އެއުރެންނަކަށް އެނގުމެއްނެތެވެ. އަދި ހަމަ يقين ން، އެއުރެން އެކަލޭގެފާނު قتل އެއް ނުކުރެއެވެ. (157)

އަދި ތިމަންމެން މަރްޔަމް عليها السلام ގެ ދަރިކަލުން ޢީސާ عليه السلام، މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ، ޤަތުލުކޮށްފީމޭ، މޮޅުކަން ދެއްކުމާއި ފަޚުރުވެރިވުމުގެ ގޮތުން އެބައިމީހުން ބުނީތީއެވެ. "ﷲގެ ރަސޫލާ" އޭ އެބައިމީހުން ބުނީ ޖެއްސުންކޮށް މަލާމާތްކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުނުކުރެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ބަސް ދޮގު ކުރައްވައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ހަމަ ޔަޤީނުން އެބައިމީހުން ޢީސާ عليه السلام ޤަތުލެއް ނުކުރެއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު ޞަލީބަށްވެސް ނައަރުވައެވެ. އެކަމަކު އެބައިމީހުން ޤަތުލުކުރީ މާތް ﷲ ޢީސާ عليه السلام ގެ ސިފަޖެއްސެވި މީހެކެވެ. އެބައިމީހުން އެއީ ޢީސާ عليه السلام ކަމަށް ހީކޮށް އޭނާ ހިފައި ޞަލީބަށް އެރުވީއެވެ. ޔަހޫދީން ޢީސާ عليه السلام ޤަތުލުކުރިކަމަށް ދަޢުވާކުރުމުން ނަޞާރާއިން އެބައިމީހުންގެ އެވާހަކަ ޤަބޫލުކުރިއެވެ. ދެން އެއެންމެން ދޮގުކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލެއްވެސް ނުކުރެއެވެ. ޞަލީބަށްވެސް ނައަރުވައެވެ. ނަޞާރާއިންގެ އެންމެ ދެކޮޅު ނުޖެހޭކަމަކީ އެބައިމީހުން ޢީސާ عليه السلام އަކީ އިލާހެއް ކަމަށް ޤަބޫލުކުރާއިރު އެކަލޭގެފާނު ޞަލީބަށް އެރުވުނުކަމަށް ވެސް އެބަ ޤަބޫލުކުރެއެވެ. މިއީ ޙައިރާންވާ ވަރުގެ ކަމެކެވެ. ޅެން ވެރިއަކު ވަނީ ވަރަށް މޮޅަށް މިކަން ސިފަކުރައްވާފައެވެ. إذا صلب الإله بفعل عبد يهودي فما هذا الإله (ޔަހޫދީ އަޅަކު ކުރިކަމަކުން އިލާހު ޞަލީބަށް އެރުވިއްޖެއްޔާ އެއީ ކޮންކަހަލަ އިލާހެއް ހެއްޔެވެ؟) ޢީސާ عليه السلام ގެ މައްސަލައިގައި ދެބަސްވީ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ވަނީ ޤަތުލުކުރެވުނު މީހަކާ މެދު ޝައްކެއްގެ ތެރޭގައެވެ. އެއީ ޢިސާ عليه السلام ބާވައެވެ؟ ނުވަތަ އެހެން މީހަކު ބާވައެވެ؟ ޔަހޫދީން ޢީސާ عليه السلام ޤަތުލުކުރަން ތައްޔާރު ވި ހިނދު، މުނާފިޤަކު އެބައިމީހުންނަށް ބުންޏެވެ. ތިމަން އެކަލޭގެފާނު ވީ ތަނެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދައްކަފާނަމެވެ. ދެން ޢީސާ عليه السلام ހުންނެވި ތަނަށް އެމީހުން ކުރިމަތީގައި އޭނާ ވަނެވެ. ދެން މާތް ﷲ އޭނާގެ ގައިގާ ޢީސާ عليه السلام ގެ ސިފަ ޖެއްސެވިއެވެ. އަދި ޢީސާ عليه السلام ދިރިހުންނަވަނިކޮށް އެކަލޭގެފާނުގެ ފުރާނަފުޅާއި ހަށިކޮޅާއެކު އުޑަށް އުފުއްލެވިއެވެ. އެބައިމީހުން އެތަނަށް ވަނުމަށް ފަހު އޭނާ ނަގައިގޮސް އެއީ ޢީސާ عليه السلام ކަމަށް ހީކޮށް ޞަލީބަށް އެރުވިއެވެ. އެއަށް ފަހު، އެބައިމީހުންނަށް ވީނުވީ ގޮތެއް ނޭނގި ޝައްކުވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. މިއީ ޢީސާ عليه السلام ކަމުގައި ވާނަމަ އަހަރުމެންނާ އެކު އައި މީހާ ކޮބައި ހެއްޔެވެ؟ އަދި މިއީ އަހަރުމެންނާ އެކު އައި މީހާ ނަމަ ޢީސާ عليه السلام ކޮބައިހެއްޔެވެ؟ ޝައްކު އުފެދުނީ މިހިސާބުންނެވެ. ޢީސާ عليه السلام ޤަތުލުކުރެވުނުކަމަށް އެމީހުން ޤަބޫލުކުރަނީ ހީއެއްގެ މައްޗަށް ބިނާކޮށެވެ. ޔަޤީންވެގެންނެއް ނޫނެވެ. އެހެންކަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿مَا لَهُم بِهِۦ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا ٱتِّبَاعَ ٱلظَّنِّ﴾ (އެކަލޭގޭފާނު ޤަތުލުކުރެވުނު ކަމަށް ކުރެވޭ ހީއަކަށް ތަބަޢަވުން ފިޔަވައި، އެކަމުގައި އެބައިމީހުންނަށް ޔަޤީންކޮށް އެނގޭ އެއްވެސް ކަމެއް ނެތެވެ.) ދެން މިކަމުގައި ޔަޤީނުންވެސް އެނގޭ ޙަޤީޤަތް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ހަމަ ޔަޤީނުންވެސް އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުނުކުރެއެވެ.

އަދި ކިއެއްތަ! اللَّه، އެކަލާނގެ حضرة އަށް އެކަލޭގެފާނު އުފުއްލެވީއެވެ. عزيز ވަންތަ، حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (158)

އަދި ކިއެއްތަ! اللَّه، އެކަލާނގެ حضرة އަށް އެކަލޭގެފާނު އުފުއްލެވީއެވެ. عزيز ވަންތަ، حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (158)

އެމީހަކު މަރުވުމުގެކުރިން (ނުވަތަ އެކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވުމުގެ ކުރިން) އެކަލޭގެފާނަށް ހަމަކަށަވަރުންވެސް إيمان ވާނެ މީހަކުކަމުގައި މެނުވީ، ފޮތުގެ أهل ވެރިންގެ ތެރެއިން އެކަކުވެސް ނުވެތެވެ. އަދި، قيامة ދުވަހުން އެއުރެންގެ މައްޗަށް ހެކިވަނިވި ބޭކަލަކު ކަމުގައި އެކަލޭގެފާނު ވާނެތެވެ. (159)

ޢީސާ عليه السلام އަކީ ރަސޫލެއް ކަމާއި ކަލާނގެއެއް ނޫން ކަމާއި، އެކަލޭގެފާނު ޞަލީބަށް ނޭރުވޭކަން ޤަބޫލު ނުކުރާނޭ ޔަހޫދީއަކުވެސް ނަޞްރާނީއަކުވެސް ނުހުންނާނެއެވެ. އެއީ، މަރްޔަމްގެފާނުގެ ދަރިކަލުން ޢީސާ عليه السلام ބިމަށް ފައިބައިވަޑައިގަންނަވާ އިރުއެވެ. ޔަހޫދީން އެކަލޭގެފާނު ދޮގުކުޅަކަމަށާއި، ނަޞާރާއިން މާތް ﷲ ފިޔަވައި އެކަލޭގެފާނަށް އަޅުކަން ކުޅަ ކަމަށް ޤިޔާމަތްދުވަހު ޢީސާ عليه السلام ހެކިވެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. عَنِ ابْنِ الْمُسَيَّبِ، أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا هُرَيْرَةَ ـ رضى الله عنه ـ يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَيُوشِكَنَّ أَنْ يَنْزِلَ فِيكُمُ ابْنُ مَرْيَمَ حَكَمًا مُقْسِطًا فَيَكْسِرَ الصَّلِيبَ، وَيَقْتُلَ الْخِنْزِيرَ، وَيَضَعَ الْجِزْيَةَ، وَيَفِيضَ الْمَالُ حَتَّى لاَ يَقْبَلَهُ أَحَدٌ، حَتَّى تَكُونَ السَّجْدَةُ الْوَاحِدَةُ خَيْرًا مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا‏"‏‏.‏ ثُمَّ يَقُولُ أَبُو هُرَيْرَةَ وَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ ‏{‏وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا‏}‏‏. (صحيح البخاري، كتاب أحاديث الأنبياء، باب نزول عيسى بن مريم عليهما السلام | صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب نُزُولِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ حَاكِمًا بِشَرِيعَةِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه وسلم) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ވިދާޅުވަނިކޮށް އަޑުއެއްސެވި ކަމަށް އިބްނު އަލްމުސައްޔިބު ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. ރަސޫލު ﷲﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ނަފްސު އެކަލާނގެ ޤުދްރަތްތެރިކަމުގައިވާ ކަލާނގެ ގަންދެއްވަމެވެ. ޢަދުލުވެރި ޙާކިމެއްގެ ގޮތުގައި ޢީސާ عليه السلام ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއަށް ފައިބައިވަޑައިގެން، ޞަލީބު މުގުރުއްވައި، އޫރު ޤަތުލުކުރައްވައި ޖިޒީ ކަނޑުއްވައި، (އެކަލޭގެފާނު ޖިޒީ ޤަބޫލުފުޅު ނުކުރައްވާނެއެވެ.) އިތުރުވެގެން ގޮސް އެ ހޯދާނެ މީހަކު ނެތޭނޭ ވަރަށް މުދާ އިތުރުވާނެއެވެ. އެންމެ ސަޖިދައެއް ދުނިޔެއާއި، ދުނިޔޭގައި ވާހާ ތަކެއްޗަށް ވުރެ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެއްޖައުމަށް ދާންދެނެވެ." (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3448 | ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 155) ދެން އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ބޭނުމިއްޔާ މިއާޔަތް ކިޔަވާށެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ޔަހޫދީންގެ މައްޗަށް ބައެއް ރަނގަޅު ތަކެތި ޙަރާމްކުރެއްވި ސަބަބު ބަޔާންކުރަވާފައެވެ.

ޢީސާ عليه السلام އަކީ ރަސޫލެއް ކަމާއި ކަލާނގެއެއް ނޫން ކަމާއި، އެކަލޭގެފާނު ޞަލީބަށް ނޭރުވޭކަން ޤަބޫލު ނުކުރާނޭ ޔަހޫދީއަކުވެސް ނަޞްރާނީއަކުވެސް ނުހުންނާނެއެވެ. އެއީ، މަރްޔަމްގެފާނުގެ ދަރިކަލުން ޢީސާ عليه السلام ބިމަށް ފައިބައިވަޑައިގަންނަވާ އިރުއެވެ. ޔަހޫދީން އެކަލޭގެފާނު ދޮގުކުޅަކަމަށާއި، ނަޞާރާއިން މާތް ﷲ ފިޔަވައި އެކަލޭގެފާނަށް އަޅުކަން ކުޅަ ކަމަށް ޤިޔާމަތްދުވަހު ޢީސާ عليه السلام ހެކިވެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. عَنِ ابْنِ الْمُسَيَّبِ، أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا هُرَيْرَةَ ـ رضى الله عنه ـ يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَيُوشِكَنَّ أَنْ يَنْزِلَ فِيكُمُ ابْنُ مَرْيَمَ حَكَمًا مُقْسِطًا فَيَكْسِرَ الصَّلِيبَ، وَيَقْتُلَ الْخِنْزِيرَ، وَيَضَعَ الْجِزْيَةَ، وَيَفِيضَ الْمَالُ حَتَّى لاَ يَقْبَلَهُ أَحَدٌ، حَتَّى تَكُونَ السَّجْدَةُ الْوَاحِدَةُ خَيْرًا مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا‏"‏‏.‏ ثُمَّ يَقُولُ أَبُو هُرَيْرَةَ وَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ ‏{‏وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا‏}‏‏. (صحيح البخاري، كتاب أحاديث الأنبياء، باب نزول عيسى بن مريم عليهما السلام | صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب نُزُولِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ حَاكِمًا بِشَرِيعَةِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه وسلم) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ވިދާޅުވަނިކޮށް އަޑުއެއްސެވި ކަމަށް އިބްނު އަލްމުސައްޔިބު ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. ރަސޫލު ﷲﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ނަފްސު އެކަލާނގެ ޤުދްރަތްތެރިކަމުގައިވާ ކަލާނގެ ގަންދެއްވަމެވެ. ޢަދުލުވެރި ޙާކިމެއްގެ ގޮތުގައި ޢީސާ عليه السلام ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއަށް ފައިބައިވަޑައިގެން، ޞަލީބު މުގުރުއްވައި، އޫރު ޤަތުލުކުރައްވައި ޖިޒީ ކަނޑުއްވައި، (އެކަލޭގެފާނު ޖިޒީ ޤަބޫލުފުޅު ނުކުރައްވާނެއެވެ.) އިތުރުވެގެން ގޮސް އެ ހޯދާނެ މީހަކު ނެތޭނޭ ވަރަށް މުދާ އިތުރުވާނެއެވެ. އެންމެ ސަޖިދައެއް ދުނިޔެއާއި، ދުނިޔޭގައި ވާހާ ތަކެއްޗަށް ވުރެ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެއްޖައުމަށް ދާންދެނެވެ." (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3448 | ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 155) ދެން އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ބޭނުމިއްޔާ މިއާޔަތް ކިޔަވާށެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ޔަހޫދީންގެ މައްޗަށް ބައެއް ރަނގަޅު ތަކެތި ޙަރާމްކުރެއްވި ސަބަބު ބަޔާންކުރަވާފައެވެ.

ކުރިން ޔަހޫދީންނަށް ޙަލާލު ރަނގަޅު ބައެއް ތަކެތި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކުރެއްވީ، އެބައިމީހުންގެ ބޮޑެތި އަނިޔާތަކާއި، އެބައިމީހުން ހިންގާފައިވާ ބޮޑެތި ޖަރީމާތަކުގެ ސަބަބުންނާއި، ގިނަބަޔަކު އިސްލާމްދީނަށް ވަނުމަށް އެބައިމީހުން ހުރަސްއަޅާފައި ވާތީއެވެ.

އަދި، އެއުރެންނަށް އެކަންތައް ނަހީކުރައްވާފައިވާ حال ގައި، އެއުރެން رِبا ހިފިކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި، މީސްތަކުންގެ މުދާތައް باطل ގޮތުގައި އެއުރެން ކެއުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އެއުރެންގެ ތެރެއިން كافر ކަމުގައި ދެމިތިބިމީހުންނަށް، ވޭންދެނިވި عذاب ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ. (161)

އަދި ރިބާ ޙަރާމްކުރައްވާފައި ވަނިކޮށް ރިބާ ހުއްދަކޮށްގެން ކެއުމާއި، ރިޝްވަތާއި ފޭރުން ފަދަ ޙަރާމް ހުރިހާ ގޮތެއް ބޭނުންކޮށްގެން މީސްތަކުންގެ މުދާ ބާޠިލުގޮތުގައި ކެއުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. ޔަހޫދީންގެ ތެރެއިން ކާފިރުވީ މީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ އެންމެ ގަދަފަދަވެގެންވާ އެންމެ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ތައްޔާރު ކުރައްވާފައެވެ. ރަނގަޅު ބައެއް ތަކެތި އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކުރެއްވީ އެބައިމީހުން ހިންގާފައިވާ ޖަރީމާތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ.

އެހެނެއްކަމަކު އެއުރެންގެތެރެއިން علم ވެރިކަމުގައި ސާބިތުވެ ހަރުލައިތިބި މީހުންނާއި، مؤمن ން ކަލޭގެފާނަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތަށާއި، ކަލޭގެފާނުގެ ކުރިން ބާވައިލެއްވި ފޮތްތަކަށް إيمان ވެއެވެ. (އެއުރެންނާއި) އަދި خاص ކޮށް ނަމާދު قائم ކުރާ މީހުންނާއި، زكاة ދޭ މީހުންނާއި، اللَّه އަށާއި، آخرة ދުވަހަށް إيمان ވާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވާހުށީމެވެ. (162)

އެހެނެއްކަމަކު، އޭ މުޙައްމަދު ﷺއެވެ! އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ޢިލްމުވެރިކަމުގައި ސާބިތުވެ، އީމާންކަން މަތީ ސާބިތުވެތިބި މީހުން ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު ކީރިތި ޤުރްއާނަށް އީމާންވެއެވެ. ﴿وَٱلْمُقِيمِينَ ٱلصَّلَوٰةَ ۚ﴾ މަންޞޫބުކުރައްވާފައި (އަބަފިލިޖެހޭ ޙާލަތުގައި ގެންނަވާފައި) މިވަނީ ތަޢުރީފުކުރެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. މާނައީ: ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވެ، ނަމާދު ޤާއިމްކުރާ މީހުން ވަކިން ޚާއްޞަކޮށް ފާހަގަކުރައްވައި، އެބައިމީހުންނަށް ތަޢުރީފުކުރައްވަމެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން ޒަކާތްދީ، މާތް ﷲގެ އެއްކައުވަންތަކަމާއި، މަރުވުމަށް ފަހު އަލުން ދިރުއްވޭނެކަން ޤަބޫލުކޮށް ތެދުކުރާމީހުން ވެއެވެ. ފަހެ. އެބައިމީހުންނީ ތެދުވެރި މުއުމިނުންނެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުގެ ބަދަލުގައި އެބައިމީހުންނަށް ގިނަވެގެންވާ ސަވާބު ދެއްވާހުށީމެވެ. އެއީ ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެއެވެ.

نوح ގެފާނަށާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ފަހުން ތިއްބެވި ނަބީބޭކަލުންނަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ وحى އިއްވެވިފަދައިން، ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށްވެސް وحى އިއްވެވީމެވެ. އަދި، إبراهيم ގެފާނަށާއި، إسماعيل ގެފާނަށާއި، إسحاق ގެފާނަށާއި، يعقوب ގެފާނަށާއި، އެކަލޭގެފާނުންގެ أسباط ންނަށާއި، عيسى ގެފާނަށާއި، أيّوب ގެފާނަށާއި، يونس ގެފާނަށާއި، هارون ގެފާނަށާއި، سليمان ގެފާނަށްވެސް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ وحى އިއްވެވީމެވެ. އަދި، داود ގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ زبور ދެއްވީމެވެ. (163)

ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ވަޙީ ބާވައިލެއްވީ އެހެން ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނާއި ރަސޫލުބޭކަލުންގެ މައްޗަށްވެސް ވަޙީ ބާވައިލެއްވި ފަދައިންނެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނީ ޙައްޤު ގޮތުގައި މާތް ﷲ ފޮނުއްވި ރަސޫލާއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޖިބްރީލުގެފާނު މެދުވެރިކުރައްވައި ވަޙީ ބާވައިލެއްވީ ނަބީބޭކަލުންގެ ޝައިޚު ނޫހު عليه السلام ގެ މައްޗަށް އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ފަހު އެހެން ނަބީބޭކަލުންގެ މައްޗަށްވެސް ވަޙީ ބާވައިލެއްވި ފަދައިންނެވެ. އަދި އިބްރާހީމު عليه السلام އާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ދެ ދަރިކަލުން ކަމުގައިވާ އިސްޙާޤު عليه السلام އާއި އިސްމާޢީލު عليه السلام އާއި، އަދި އިސްޙާޤު عليه السلام ގެ ދަރިކަލުން، އަދި ޔޫސުފު އައްޞިއްދީޤު عليه السلام ގެ ބައްޕާފުޅު ޔަޢުޤޫބު عليه السلام އާއި، އަލްއަސްބާޠުގެ (އަލްއަސްބާޠަކީ ޔަޢުޤޫބު ގެ ދަރިކޮޅުން ވަޑައިގެންނެވި ނަބީބޭކަލުންނެވެ.) މައްޗަށްވެސް ވަޙީ ބާވައިލެއްވި ފަދައިންނެވެ. އަދި މަރްޔަމް عليها السلام ގެ ދަރިކަލުން ޢީސާ عليه السلام އާއި، އައްޔޫބު عليه السلام އާއި، މައްތާގެ ދަރިކަލުން ޔޫނުސު عليه السلام އާއި، މޫސާ عليه السلام ގެ އަޚު ހާރޫނު عليه السلام އާއި، ދާވޫދު عليه السلام ގެ ދަރިކަލުން ސުލައިމާނު عليه السلام ގެ މައްޗަށްވެސް ވަޙީ ބާވައިލެއްވި ފަދައިންނެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދާވޫދު عليه السلام ގެ މައްޗަށް ވެސް ވަޙީބާވައިލައްވައި އެކަލޭގެފާނަށް ޒަބޫރު ދެއްވީމެވެ. މާތް ﷲ ފެށްޓެވީ އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ މުޙައްމަދު ﷺ އިންނެވެ. ދެން ނޫޙު عليه السلام އަށް ފަހު ނަބިއްޔުންގެ ބައްޕާފުޅު އިބްރާހީމް عليه السلام އިންނެވެ. ނަބީކަމުގެ ދަރިކޮޅުގެ ގަސް ކަފިވެގަތީ އެކަލޭގެފާނާ ހަމައިންނެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ﴿ وَجَعَلْنَا فِى ذُرِّيَّتِهِ ٱلنُّبُوَّةَ وَٱلْكِتَـٰبَ﴾ (ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިފަސްކޮޅުގައި ނަބީކަމާއި ފޮތް ލެއްވީމެވެ.) އެ ތިން ބޭފުޅުންނަށް ފަހު ދެން ގެންނަވާފައިވާ ނަބީބޭލުންގެ ނަންފުޅުތައް ގެންނަވާފައި ވަނީ އެބޭފުޅުން މާތް ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެބޭފުޅުންނަކީ ބަނީއިސްރާއީލުގެ އެންމެ މާތް ނަބިއްޔުން ކަމުގައި ވެވަޑައިގަންނަވާތީއެވެ. އަދި ޢީސާ عليه السلام އަކީ ބަނީ އިސްރާއީލުގެ އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ކަމުގައި ވާއިރުވެސް އެކަލޭގެފާނާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ މަންމާފުޅުގެ އިސްތަށިފުޅުގައި ޒިނޭގެ ތުހުމަތު އަޅުވައި، އެކަމަނާއަކީ ޒިނޭކުރާ އަންހެނެކޭ، އަދި އެކަލޭގެފާނަކީ ޒިނޭގެ ދަރިކަލެކޭ ބުނި ލަޢުނަތް ލެއްވިގެންވާ ޔަހޫދީންނަށް ރައްދުދެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ.

ކުރިން އެ ރަސޫލުންގެ ވާހަކަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް ކިޔައިދެއްވާފައިވާ رسول ންނާއި، ކަލޭގެފާނަށް އެ ރަސޫލުންގެ ވާހަކަ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔައިދެއްވާފައިނުވާ رسول ން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފޮނުއްވީމެވެ. މެދުވެރިއެއްނެތި موسى ގެފާނަށް اللَّه ބަސް وحى ކުރެއްވިއެވެ. (164)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަދި އެހެން ރަސޫލުބޭކަލުންވެސް ފޮނުއްވީމެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! އޭގެ ތެރޭގައި މިސޫރަތް ނޫން އެހެން ސޫރަތްތަކުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބޭކަލުންގެ ވާހަކަ ބަޔާންކުރައްވާފައިވާ ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި، އެބޭކަލުންގެ ވާހަކަ އެއްގޮތަކަށް ވެސް ބަޔާންކުރައްވާފައި ނުވާ ރަސޫލުބޭކަލުން ވެއެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ ބަސްވަޙީކުރެއްވުމުން މޫސާ عليه السلام ޚާއްޞަކުރައްވާފައެވެ. ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޖިބްރީލު عليه السلام މެދުވެރި ނުކުރައްވައި އެކަލޭގެފާނަށް ބަސްވަޙީކުރެއްވީމެވެ. މޫސާ عليه السلام އަށް "މޫސާ އަލްކަލީމް" ކިޔެނީ އެހެންވެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވަނީ ރަސޫލުކަމާއިގެން ރަސޫލުބޭކަލުން ފޮނުއްވުމުގެ ޙިކްމަތެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އުފާވެރިކަމުގެ خبر ދެއްވާ، އަދި إنذار ކުރައްވާ رسول ބޭކަލުންތަކެއް ފޮނުއްވީމެވެ. (އެއީ) رسول ން ފޮނުއްވުމަށްފަހު، اللَّه ގެ މައްޗަށް މީސްތަކުން ދައްކާނޭ حجّة އެއް ލިބިގެން ނުވުމަށްޓަކައެވެ. عزيز ވަންތަ حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (165)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ މިހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުން ފޮނުއްވީ އީމާންވީ މީހުންނަށް ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެ ލިބޭނެކަމުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވައި، ކާފިރުވީ މީހުންނަށް ނަރަކައިގެ ޢަޛާބު ހުރި ކަމުގެ އިންޒާރު ދެއްވުމަށެވެ. އޭރުން އެއްވެސް މީހަކަށް ތިމަންމެންގެ ގާތަށް ސުވަރުގޭގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދީ، ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުގެ އިންޒާރު ދޭނެ މީހަކު ނާދެއޭ ބުނެ ޤިޔާމަތް ދުވަހު އުޒުރު ދައްކާނެ ފުރުޞަތު ނުއޮންނާނެއެވެ. ދެން އެކަލާނގެ މިވަނީ ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިންނަށް ރައްދު ދެއްވައި، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ތެދުކަމަށް އެންމެ ބޮޑު ހެކިވެވޮޑިގަތުން އިޢުލާންކުރައްވާފައެވެ. އަދި މިކަމުގައި މަލާއިކަތުންވެސް ބައިވެރިވެވަޑައިގަންނަވާކަން އިޢުލާންކުރައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އެހެނެއްކަމަކު ކަލޭގެފާނަށް، اللَّه ބާވައިލެއްވި ފޮތާމެދު اللَّه ހެކިވެވޮޑިގެންވެއެވެ. އެ ފޮތް ބާވައިލެއްވީ، އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަތުމާއެކުގައެވެ. އަދި ملائكة ންވެސް (އެކަމަށް) ހެކިވެވަޑައިގަންނަވަތެވެ. ހެކިވެރިޔަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (166)

އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަމަށް ހެކިނުވިޔަސް، އިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި ﷲ ކަލޭގެފާނަކީ އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ކަމަށް ހެކިވެވޮޑިގަންނަވައެވެ. ހަމަ އެފަދައިން މަލާއިކަތުންވެސް ހެކިވެވަޑައިގަންނަވައެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ ވަނީ ކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަމަށް ހެކިވާ، މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ ފޮތް ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ އެފޮތް ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވީ އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަތުމާއެކު، ޢިބާރާތްކުރުމުގެ އެންމެ ފުރިހަމަ އަދި ރިވެތި އުސްލޫބާއެކުގައެވެ. މާތް ﷲ ހެކިވެވޮޑިގަތުން ކަލޭގެފާނަށް ފުދެއެވެ. އެހެން މީހުންގެ ހެކިބަހަކަށް ދެން ކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅު ނުވާނެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، كافر ވެ، اللَّه ގެ މަގުން (މީސްތަކުން) އެއްކިބާކުޅަ މީހުން (حق ގެ މަގުން) ދުރުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމަކުން މަގުފުރެދިއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. (167)

މިތަނުގައި މިގެންނަވާފައިވަނީ އަހުލުކިތާބީންގެ ވާހަކައެވެ. އެބައިމީހުންވަނީ މުޙައްމަދު ﷺ އަށާއި ޤުރްއާނަށް ކާފިރުވެ، އެމީހުން ފަތުރާ ޝައްކުއުފައްދާ ވާހަކަތަކާއި، އަސްލެއް ނެތް ދޮގުވާހަކަތަކުގެ ސަބަބުން އެކަލޭގެފާނުގެ ދީނަށް މީހުން ވަނުމަށް ހުރަސްއަޅާފައެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ވަނީ ޙައްޤުގެ މަގުން މުޅިން އެއްކިބާވެގެން ގޮސްފައެވެ. އެބައިމީހުން އަމިއްލައަށް މަގު ފުރެދި އެހެންމީހުން މަގު ފުރެއްދީތީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، كافر ވެ އަދި އަނިޔާވެރިވި މީހުންނަށް، اللَّه ފާފައެއް ނުފުއްސަވާނެތެވެ. އަދި، އެއްވެސް މަގަކަށް އެއުރެންނަށް އެކަލާނގެ މަގެއް ނުދައްކަވާނެތެވެ. (168)

އެބައިމީހުން ވަނީ ކާފިރުކަމާ، އަނިޔާވެރިކަމާ އެއްކޮށްފައެވެ. އެއީ، މާތް ﷲގެ އާޔަތްތަކަށް ކާފިރުވުމާއި، އެކަލާނގެ ދީނަށް މީހުން ވަނުމަށް ހުރަސްއަޅައި އަނިޔާވެރިވުމެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފާފަ މާތް ﷲ އެއްގޮތަކަށް ވެސް ނުފުއްސަވާނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކާފިރުކަންމަތީ ތިބިހާ ހިނދަކު ސުވަރުގޭގެ މަގަށް އެބައިމީހުންނަށް މަގު ނުދައްކަވާނެއެވެ.

ނަރަކައިގެ މަގަށް މެނުވީއެވެ. އެއުރެން އެތާނގައި އަބަދަށް ދެމިތިބެނިވި ގޮތުގައެވެ. އެކަންތައް اللَّه އަށް ދާދި ފަސޭހަކަމެއް ކަމުގައިވެއެވެ. (169)

ނަރަކައިގެ މަގަށް ނޫނީ މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް މަގުނުދައްކަވާނެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ކާފިރުކަމާއި ފާޖިރުކަމުގެ ޖަޒާއެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެބައިމީހުން އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބޭނީ ނަރަކައިގައެވެ. އެތަނުން ދުވަހަކުވެސް ނުކުތުމެއް ނެތް ގޮތުގައެވެ. އެބައިމީހުން އަބަދަށް ނަރަކައިގައި ބޭތިއްބުމަކީ މާތް ﷲ އަށް ނުހަނު ފަސޭހަ ކަމެކެވެ. އެކަމަށް ހުރަސްއަޅާނެ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނެތެވެ.

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން حق دين އާއިގެން رسول އާ ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގެންފިއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން إيمان ވާށެވެ! އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން كافر ވާނަމަ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އުޑުތަކާއި ބިމުގައިވާހައި ތަކެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ حكيم ވަންތަ ކަލާނގެ ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (170)

މުޙައްމަދު ﷺތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގެންނެވީ ޙައްޤު ދީނާއި، މަތިވެރި ޝަރީޢަތާއިގެންނެވެ. އެދީން އެކަލޭގެފާނު ގެންނެވީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުންނެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ރަސޫލާ ﷺ އަށާއި، އެކަލޭގެފާނު ގެންނެވި ޙައްޤު ދީނަށް އީމާންވާށެވެ. އެކަމުން ހުރިހާ ރަނގަޅެއް ހުރީ ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. މާތް ﷲ ގެ ޢަޛާބުން ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތްވާނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުކަން މަތީ ދެމިތިއްބަސް ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް މާތް ﷲއަށް އެއްވެސް ގެއްލުމެއް ނުދެވޭނެއެވެ. އެހެނީ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެން ވެއެވެ. ކައުނުގައި ވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް ވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ އަޅުތަކުންގެ ކަންކަން ތަދުބީރުކުރެއްވުމުގައި ޙިކުމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން ޤުރްއާނުގައި މިވަނީ ޚާއްޞަކޮށް ނަޞާރާއިންނަށް މަރްޔަމް عليها السلام ގެ ދަރިކަލުން އަލްމަސީޙު عليه السلام ގެ މައްސަލައިގައި މެދުމިން އިޚްތިޔާރުކުރުމަށާއި، އެކަލޭގެފާނަށް އިލާހުވަންތަކަމުގެ ސިފަތައް ނިސްބަތް ނުކުރުމަށް ގޮވައިލައްވާފައެވެ. އެހެނީ، އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް ﷲގެ އަޅެކެވެ. އަދި އެހެންވެސް ރަސޫލުބޭކަލުން ފަދައިން، މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން ފޮނުއްވި ރަސޫލެކެވެ.

އޭ ފޮތުގެ أهل ވެރިންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ دين އާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ހައްދުފަހަނަޅައި ނުދާށެވެ! އަދި، اللَّه އާމެދު حق ބަސްމެނުވީ، ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާށެވެ! مريم ގެފާނުންގެ ދަރިކަލުން المسيح عيسى ގެފާނު ވާކަން ކަށަވަރީ، اللَّه ގެ رسول އާ ކަމުގައެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ كلمة ފުޅު ކަމުގައެވެ. އެ كلمة ފުޅު އެކަލާނގެ، مريم ގެފާނާ ހަމަޔަށް ފޮނުއްވައި އެކަމަނާގައި، އެ ކަލިމަފުޅު ލެއްވިއެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ حضرة ން ލެއްވި روح ފުޅެކެވެ. ފަހެ، اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول ންނަށް ތިޔަބައިމީހުން إيمان ވާށެވެ! އަދި، (إله ން) ތިނެކޭ ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާހުށިކަމެވެ! އެ ބުނުން ތިޔަބައިމީހުން ހުއްޓައިލާށެވެ! އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ވާކަން ކަށަވަރީ އެއްކައުވަންތަ ކަލާނގެ ކަމުގައެވެ. އެކަލާނގެއަށް ދަރިކަލަކުވުމުން އެކަލާނގެ ހުސް طاهر ވަންތައެވެ. އުޑުތަކުގައިވާހައި ތަކެއްޗާއި ބިމުގައި ވާހައި ތަކެތި، އެކަލާނގެއަށް މިލްކުވެގެންވެއެވެ. އަދި، وكيل އަކު ކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (171)

އޭ ނަޞާރާއިންނެވެ! އަލްމަސީޙު عليه السلام އަކީ އިލާހެއް ކަމަށް ދަޢުވާކޮށް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހައްދު ފަހަނައަޅައި ނުދާށެވެ. ޙަޢްޤު ގޮތުގައި ހިފަހައްޓައި، ޙައްޤު ޢަޤީދާ ޤަބޫލުކުރާށެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ޒާތުފުޅާއި ގުޅިވަޑައިގެން، ޢީސާ عليه السلام އެކަލާނގެ ބައެއް ކަމުގައި ވެވަޑައިގެން، އީސާ عليه السلام އަކީ ﷲ ކަމަށް އަދި ﷲ އަކީ ޢީސާ عليه السلام ކަމަށް ޤަބޫލު ކުރުން ދޫކޮށްލާށެވެ. އެހެނީ، އެއީ އޭގައި ޝިރުކު އެކުލެވޭ، ދީނުގެ ދާއިރާއިން ބޭރުވެފައިވާ، ނުބައިކަން ބޮޑު ޢަޤީދާއެކެވެ. ފަހެ، ޢީސާ عليه السلام އަކީ މާތް ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ރަސޫލުބޭކަލެކެވެ. މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނު އުފަންކުރެއްވުމުގައި، ބަފަޔަކާ ނުލައި ހަމައެކަނި މައެއްގެ އަރިހުން އެކަލޭގެފާނު އުފަންކުރައްވައި، އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަން ދެއްކެވީއެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް ﷲގެ ކަލިމަފުޅެވެ. މާނައީ: އެކަލޭގެފާނު އުފެއްދެވީ ބަފަޔަކާ ނުލައި، ނުޠުފާއަކާ ނުލައި كُن (ވާށެވެ.) މިކަލިމައިންނެވެ. އެއީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ފެށުނު ރޫޙުފުޅެކެވެ. ޖިބްރީލު عليه السلام އެ ރޫޙުފުޅު މަރްޔަމް عليها السلام ގެމޭފުޅަށް ފުމެލެއްވުމުން، އެކަމަނާ އެ ރޫޙުފުޅާއެކު ޢީސާ عليه السلام އާއިގެން އާލާސްވެއިންނެވިއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ހަމަ އެކަނި ﷲއަށް އީމާންވާށެވެ. އަދި އިލާހުވަންތަކަން ހަމަ އެކަނި އެކަލާނގެއަށް ޚާއްޞަކުރާށެވެ. އަދި އެއްވެސް ތަފާތުކުރުމެއް ނެތި އެކަލާނގެ ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވާށެވެ. އަދި ﷲއާއި، އަލްމަސީޙު عليه السلام އަދި މަރްޔަމް عليها السلام އަކީ ތިން އިލާހުންނޭ، ތިން ފަރާތް އެއްވެ އެއް އިލާހަކަށް ވީއޭ، އެކަކީ ތިނެކޭ، ތިނަކީ އެކެކޭ ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާށެވެ. ތިން އިލާހުންގެ ވާހަކައަކީ މަގުފުރެދުމެކެވެ. މިމަގުފުރެދުމުން ތިޔަބައިމީހުން އެއްކިބާވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރަނގަޅީ ދީނާއި ބުއްދިވެސް ޤަބޫލުނުކުރާ މި ޢަޤީދާ ދޫކޮށްލުމެވެ. އިލާހަކީ ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަ ދަޢުވާކުރާ ފަދައިން ތިން ފަރާތުން އެއް ފަރާތެއް ނޫނެވެ. މާތް ﷲ ވާކަން ކަށަވަރީ އެއްކައުވަންތަ އިލާހު ކަމުގައެވެ. އިލާހުވަންތަކަމަކީ ހަމައެކަނި އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ޚާއްޞަ ކަމެކެވެ. އެކަލާނގެ ވަނީ ދަރިކަލަކު، ނުވަތަ އެއްފަދަ އެހެން ފަރާތެއް ވުމުން ހުސްޠާހިރުވަންތަ ވެވޮޑިގެންނެވެ. ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް، ޚަލްޤުކުރައްވައި، މިލްކުވެވޮޑިގެން، އަޅުވެތިކުރައްވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ އަޅުތަކުން ރައްކާތެރިކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ވެވޮޑިގަތުން އެކަލާނގެއަށް ފުދެއެވެ. ދަރިކަލަކު ނުވަތަ އެހީތެރިއަކު އެކަލާނގެއަށް ބޭނުންވެވޮޑިގެން ނުވެއެވެ. ނަޞާރާއިން ވަނީ ޤަބޫލުކުރަން ދަތި، ޙައިރާންވާފަދަ ވިސްނުމެއް އުފައްދާފައެވެ. އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ ގޮތުގައި މާތްރަސްކަލާނގެ އަކީ އެއްކައުވަންތަ ފަރާތެއް ނޫނެވެ. އެކަލާނގެ ވަނީ ތިން ބަޔަކަށެވެ. އެއީ، ބަފައިކަލުންނާއި، ދަރިކަލުންނާއި، ރޫޙުލް ޤުދުސް އެވެ. އެއް ކަލާނގެއަކަށް ވަނީ މި ތިން ފަރާތް އެއްވެގެންނެވެ. ކޮންފަދަ ގޯސް ވިސްނުމެއް ހެއްޔެވެ. މި ވިސްނުން އެންމެ ވައްތަރީ އެއްވެސް ފައިދާއެއް ވެސް، ގެއްލުމެއް ވެސް ނުދޭ ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މީހުންގެ ވަހުމާއި، މަގުފުރެދުމާއެވެ. ނަޞާރާއިން ޢީސާ عليه السلام އަށް އަޅުކަން ކުރީ އެކަލޭގެފާނަކީ އެއީ މާތް ﷲ ކަމުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ކަލާނގެ ކަމުގައި ވެވަޑައިގަންނަވާއިރު ޞަލީބަށް އެރުއްވެނީ ކިހިނަކުންތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ފަރީއްކުޅުއްވައި، ދިޔާތަކެތި ހިއްޕަވައި، ޤަޟާޙާޖަތް ކުރައްވާއިރު އެކަލޭގެފާނު ކަލާނގެއަށް ވެވަޑައިގަންނަވާނީ ކިހިނަކުންތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު މިދުނިޔެއަށް އުފަންވެވަޑައިގަތީ މައެއްގެ ބަނޑުން ކަމަށް ވެފައި، އެކަލޭގެފާނުވެސް އުފަންވެވަޑައިގަތީ އެހެން އިންސާނުން ފަދައިން ކަމުގައި ވާއިރު، އެކަލޭގެފާނު އިލާހަކަށް ވެވަޑައިގަންނަވާނީ ކިހިނަކުންތޯއެވެ؟ އެހެންވެއްޖެއްޔާ ޢީސާ عليه السلام އުފަންވެވަޑައިގަތުމުގެ ކުރިން ކަލާނގެ ވޮޑިގެންވީ ކޮންތާކުތޯއެވެ؟ މިކައުނު އޮތީ ކަލަކު ނެތިތޯއެވެ؟ މިއީ ނަޞާރާއިންގެ ކިބައިން ޙުއްޖަތާއި، ބުއްދީގެ ދަލީލާ އެކު ޖަވާބުހޯދަން ހުށަހަޅަން ޖެހޭ ސުވާލުތަކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ވިސްނުން އޮޅުންފިލުވައިދޭން އެދޭ ކޮންމެ މީހެއްގެ ކައިރީގައި ބުއްދި އެއްފަރާތް ކޮށްފައި އަހަރުމެންނާ ތަބަޢަވާށޭ ބުނުން އެއީ ޤަބޫލުކުރެވޭނޭ އުސްލޫބެއް ނޫނެވެ. އަދި ހަމަޖެހޭ ސިކުނޑިއެއްގެ ވެރި އެއްވެސް މީހަކު އެކަން ޤަބޫލުނުކުރާނެއެވެ. ކަލާނގެ ތިންބައި އެއްވެ އެއްކަލާނގެއަށް ވަނީ ކިހިނެއްހެއްޔެވެ؟ އަހަރުމެންގެ ކުރިމަތީގައި، މޭޒަކާ، ގޮނޑިއަކާ، އެނދަކާ ހުއްޓާ އެ ތިނެތި އެކައްޗަކަށް ވާނީ ކިހިނެއްހެއްޔެވެ؟ އަހަރުމެން ބުނަންވީ އެ ތިނެއްޗަކީވެސް މުޅިން ތަފާތު ތިނެއްޗަށް ވާއިރު، އެ ތިނެތި އެއް މޭޒަށް، އެއް ގޮނޑިއަށް، ނުވަތަ އެއް އެނދަށް ބަދަލުވީއޭ ހެއްޔެވެ؟ ޢީސާ عليه السلام އަކީ މާތް ﷲގެ އަޅެއް ކަމުގައްޔާއި، އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަން ކުރެއްވުމުން އެކަލޭގެފާނު ދުރެހެލިވެވަޑައިނުގަންނަވާކަން ހާމަކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

اللَّه ގެ އަޅަކަށް ވުމާމެދު عيسى ގެފާނު ބޮޑާވެވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ. އަދި، ކުއްތަން ކުރައްވާފައިވާ ملائكة ންވެސް اللَّه ގެ އަޅުންނަށް ވުމާމެދު، ބޮޑާވެވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ. އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަން ކުރުމުން މަނާވެގަނެ، ކިބުރުވެރިވާ އެންމެން އެކުގައި، އެކަލާނގެ حضرة އަށް قيامة ދުވަހުން އެއްކުރައްވާނެތެވެ. (172)

މާތް ﷲގެ އަޅަކަށް ވެވަޑައިގަތުމާމެދު ޢީސާ عليه السلام ބޮޑާވެވަޑައެއް ނުގަންނަވައެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ އަޅަކަށްވެވަޑައިގަތުމަކީ އެކަލޭގެފާނު ފަޚުރުވެވަޑައިގަންނަވާ ޝަރަފެކެވެ. އަދި ކުއްތަންކުރައްވާފައިވާ މަލާއިކަތުންވެސް މާތް ﷲގެ އަޅުންނަށް ވެވަޑައިގަތުމާމެދު ބޮޑާވެނުގަންނަވައެވެ. މާތް ﷲއަށް އަޅުކަންކުރުމުން މަނާވެ، ބޮޑާވާ އެންމެން އެކަލާނގެ ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެއްކުރައްވައި، އެއެންމެންނަށް ޙައްޤު ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ.

ފަހެ، إيمان ވެ، صالح عمل ކުޅަމީހުން ދަންނާށެވެ! ފަހެ، އެއުރެންގެ އުޖޫރަ އެއުރެންނަށް ހަމަޔަށް އެކަލާނގެ ފުއްދަވައި ދެއްވާނެތެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ فضل ވަންތަކަމުގެ ތެރެއިން، އެއުރެންނަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެތެވެ. އަދި، ކިބުރުވެރިވެ، ބޮޑާވެގަތްމީހުން ދަންނާށެވެ! ފަހެ، ވޭންދެނިވި عذاب ން އެކަލާނގެ އެއުރެންނަށް عذاب ދެއްވާނެތެވެ. އަދި، اللَّه ފިޔަވައި އެހީތެރިޔަކުވެސް، އަދި نصر ވެރިޔަކުވެސް، އެއުރެންނަކަށް ނުފެންނާނެތެވެ. (173)

އީމާންކަމާއެކު ހެޔޮ ޢަމަލު ކުޅަ ތެދުވެރި މުއުމިނުންނަށް މާތް ﷲ އެބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލުތަކުގެ ޘަވާބު ފުރިހަމައަށް ދެއްވާނެއެވެ. އަދި އެއްވެސް ލޮލަކަށް ފެނިފައި ނުވާ، ކަންފަތަކަށް އަޑު އިވިފައިނުވާ، އަދި އިންސާނެއްގެ ހިތަށް ވެސް ނުގެނެވޭ ދަރުމަ، އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުގެ ތެރެއިން އެބައިމީހުންނަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެއެވެ. އަދި ބޮޑާވެ މާތް ﷲ އަށް އަޅުކަންކުރުމުން މަނާވެގަތް މީހުންނަށް މާތް ﷲ ގަދަފަދަވެގެންވާ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ދެއްވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ގެ ޢަޛާބުން މިންޖުކޮށް އެބައިމީހުންނަށް އެހީތެރިވާނޭ ފަރާތެއް އެބައިމީހުންނަށް ނުފެންނާނެއެވެ. ރިވާވެގެން ވެއެވެ. قَاَل الْكَلْبِيُّ: إِنَّ وَفْدَ نَجْرَانَ قَالُوا: يَا مُحَمَّدُ تَعِيْبُ صَاحِبَنَا؟ قَالَ: وَمَنْ صَاحِبُكُمْ؟ قَالُوا: عِيْسَى، قَالَ: وَأَيُّ شَيءٍ أَقُولُ فِيْهِ؟ قَالُوا: تَقُولُ إِنَّهُ عَبْدُ اللهِ وَرَسُوْلُهُ، فَقَالَ لَهُم: إِنَّهُ لَيْسَ بِعَارٍ لِعِيْسَى أَنْ يَكُونَ عَبْدَ اللهِ، قَالُوا: بَلَى، فَنَزَلَتْ - ﴿لَّن يَسْتَنكِفَ ٱلْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لِّلَّهِ﴾ - الآية. (كتاب أسباب النزول لعلي بن أحمد الواحدي النيسابوري، ص: 180) އަލްކަލްބީ ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ނަޖްރާން ގެ ވަފުދު (ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައިސް) ދެންނެވިއެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނު އަހަރުމެންގެ އެކުވެރިޔާގެ އުނި ވާހަކަ ދައްކަވަނީ ކީއްވެތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އެކުވެރިޔަކީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ޢީސާ عليه السلام އެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ދެއްކެވީ އެކަލޭފާނުގެ ކޮން އުނި ވާހަކައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވަނީ އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް ﷲގެ އަޅަކު، އަދި ރަސޫލަކު ކަމުގައެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲގެ އަޅަކަށް ވުމަކީ އެއްގޮތަކަށްވެސް ޢީސާ عليه السلام އަށް ހުތުރު ކަމެއް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އެކަން އޮތީ އެހެންނަކުން ނޫނެވެ. (އެބަހީ: އެކަލޭގެފާނަކީ އަޅެއް ނޫނެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ކަލާނގެ ތިން ފަރާތުން ކުރެ އެއް ފަރާތެވެ.) ދެން މާތް ﷲ ﴿لَّن يَسْتَنكِفَ ٱلْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لِّلَّهِ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

އޭމީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން حجّة އެއް، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އަތުވެއްޖެއެވެ. އަދި، ފާޅުވެ بيان ވެގެންވާ نور އެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވީމެވެ. (174)

ހުރިހާ އިންސާނުންނާ މުޚާޠަބު ކުރައްވާފައިވާ ބަސްފުޅެކެވެ. އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އެންމެ ބޮޑު ޙުއްޖަތާއި، އެންމެ މަތިވެރި ދަލީލު އަތުވެއްޖެއެވެ. އެއީ، ޙައިރާންކުރުވާ ފަދަ މުޢުޖިޒާތާ އެކު ވަޑައިގެންނެވި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަން ތެދުކަމުގެ އެންމެ ބޮޑު ދަލީލަކީ އެކަލޭގެފާނަކީ ލިޔަންކިޔަން އެނގިވަޑައިނުގަންނަވާ ބޭފުޅަކަށް ވުމެވެ. އެކަލޭފާނު ވަނީ މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ ޤުރްއާން ގެންނަވާފައެވެ. އެއްގޮތަކަށް ވެސް ލިޔަން ކިޔަން ނޭނގޭ މީހަކު މުޢުޖިޒާތެއް ފަދަ ފޮތެއް ގެނެސް، އެފޮތުން މުޅި އިންސާނިއްޔަތަށް ގޮންޖެހުމަކީ ބުއްދި ޤަބޫލުކުރާ ކަމެއް ހެއްޔެވެ؟

ފަހެ، اللَّه އަށް إيمان ވެ، އެކަލާނގެ ރައްކާތެރި ކަމުގައި ހިފަހައްޓައިގެން ތިބިމީހުން ދަންނާށެވެ! ފަހެ، އެކަލާނގެ رحمة އާއި فضل ވަންތަކަމުގެ ތެރެޔަށް އެއުރެން ވައްދަވާނެތެވެ. އަދި، އެ މަގަށް ދިއުމަށް ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގެއް އެއުރެންނަށް އެކަލާނގެ ދައްކަވާނެތެވެ. (175)

ފަހެ، މާތް ﷲގެ އެއްކައުވަންތަކަން ޤަބޫލުކޮށް އެކަލާނގެ ފޮތުގައި ހިފަހައްޓައިގެން ތިބި މީހުން ދަންނާށެވެ. މާތް ﷲއެބައިމީހުން ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެއަށް ވައްދަވާނެއެވެ. އަދި އެންމެ ސީދާ މަގަށް އެބައިމީހުންނަށް މަގުދައްކަވާނެއެވެ. އެއީ ބާއްޖަވެރިކަމާއި، އީމާންތެރިކަމުގެ މަގެވެ. މާތް ﷲ ސޫރަތް ނިންމަވާފައި މިވަނީ ވާރުތަ މުދަލާ ގުޅޭ އާޔަތަކުންނެވެ. އަންހެނުންނާ، ޔަތީމުންނާ، އަންހެން ދަރީންނާ، އުޚްތުންގެ ޙައްޤުތަކަށް ރައްކާތެރިވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

(كلالة އާމެދު) ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން، އެއުރެން فتوى އަށް އެދި ދަންނަވަތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! كلالة އާމެދު (އެބަހީ: أصل އެއް فرع އެއް ނެތި މަރުވާމީހާގެ ތަރިކަޔާމެދު) اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. އެމީހަކަށް ދަރިޔަކު (ނުވަތަ ބަފަޔަކު) ނެތި، އަދި އެމީހަކަށް (އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ނުވަތަ އެއްބަފާ) أخت އަކުވާ حال، މީހަކު މަރުވެއްޖެނަމަ، ފަހެ، އެމީހާ ދޫކުޅަ މުދަލުގެ ދެބައިކުޅައެއްބައި، އެ أخت އަށެވެ. އަދި، އެ أخت އަށް ދަރިޔަކު ނުވާނަމަ، އެމީހާ އެ أخت ވާރުތަކުރާނެއެވެ. (މަރުވިމީހާގެ وارث ންނަށް ތިބި) ދެ أخت ން ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، އެ ދެ أخت ންނަށް (އެ أخ) ދޫކުޅަ މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ ދެބަޔެވެ. (وارث ންނަށް ތިބީ) އަންހެން ފިރިހެން، އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ބަޔަކު ކަމުގައިވާނަމަ، ދެ އަންހެނުންގެ ބައިފަދަ ބަޔެއް ފިރިހެނަކަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގު އޮޅިދާނެކަމަށްޓަކައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް اللَّه، بيان ކޮށް ދެއްވަތެވެ. اللَّه އީ، ކޮންމެކަމެއްމެ، މޮޅަށްދެނެވޮޑިވެގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (176)

އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެއެވެ. މީހަކު މަރުވިއިރު އޭނާގެ ބައްޕައެއްވެސް އަދި ދަރިއެއްވެސް ނެތްނަމަ، އޭނާގެ މުދާ ވާރުތަވާނީ ކާކަށް ހެއްޔެވެ؟ އެމުދާ ވާރުތަވާނީ އޭނާގެ އުޚުތަށް ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ އަޚަށް ހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. މީހަކު މަރުވި އިރު އޭނާގެ ބައްޕަވެސް އަދި ކާފަވެސް އަދި ދަރިއަކުވެސް ދުނިޔޭގައި ނެތްނަމަ، އަދި ހުރީ އެންމެ އުޚްތެއް ނަމަ (ކަލާލާ އަކީ މިއީއެވެ.)، ފަހެ އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ނުވަތަ އެއްބަފާ އުޚްތަށް އޭނާ ދޫކުރި މުދަލުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. އަދި މިގޮތަށް މަރުވާ އަންހެންމީހާގެ ބައްޕަ ނުވަތަ ކާފަ ނުވަތަ ދަރިއަކު ނެތްނަމަ، އޭނާގެ އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ނުވަތަ އެއްބަފާ އަޚަށް އޭނާ ދޫކުރި މުދާ އެއްކޮށް ވާރުތަވާނެއެވެ. އުޚްތުން ދެމީހުން ނަމަ ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ގިނަ ނަމަ އެބައިމީހުންނަށް މުދަލުގެ ތިންބައިކުޅަ ދެބައެވެ. ވާރުތަވެރިންގެ ގޮތުގައި ތިބީ އަޚުންނާއި އުޚްތުން ކަމުގައި ވާނަމަ، ފިރިހެނަކަށް އަންހެނަކަށް ލިބޭވަރުގެ ދެގުނަ ލިބޭ ގޮތަށް އެއެންމެންގެ މެދުގައި މުދާ ބަހާނީއެވެ. މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙުކުމްތައް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ ތިޔަބައިމީހުން ސީދާމަގުން އެއްކިބާ ވެދާނެތީއެވެ. އަޅުތަކުންނަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތް އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެހެންކަމުން މި ސޫރަތް ނިމިފައި މިވަނީ، ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި އޮތް އާދަކާދައާއި ޚިލާފަށް އަންހެނުންނާއި އުޚްތުންނަށް ވާރުތަ މުދަލުން ދިނުމުގެ މައްސަލައިގައި އެންމެ ޢަދުލުވެރި ގޮތް ކަނޑައެޅި ނިމިގެންނެވެ. ހުރިހާ ޙަމްދެއް ހުރީ ޢާލަމްތަކުގެ ވެރި ﷲ އަށެވެ.