އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނަބިއްޔާގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނޫފުލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ގަދައަޑުން ވާހަކަދައްކާފަދައިން އެކަލޭގެފާނަށް ގަދައަޑުން ބަސްނުދަންނަވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގިތިއްބައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ عمل ތައް باطل ވެދާނެތީއެވެ. (2)

ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނުއުފުލާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ ނަންފުޅުން އޭ މުޙައްމަދު އޭ، ނުވަތަ އޭ އަބުލްޤާސިމް އޭ ބުނެ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ނުގޮވާށެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެކަލޭފާނަށް މާތްކޮށް ހިތައި އިޙްތިރާމުކުރާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ގޮވާއިރު ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ، ނުވަތަ ﷲގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ފަދަ ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރާށެވެ. ބޮޑެތި މީހުންނާއި، ރަސްރަސްކަލުންނާއި މުޚާޠަބުކުރުމުގައި އަދަބުތަކުގައި ހިފަހައްޓާ ފަދައިން، ރަސޫލުކަމާއި ނަބީކަމުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ބަލާށެވެ. އަދި އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ﷺ އާ ބަލައި ރަސްރަސްކަލުން އެއީ ކޮން ދަރަޖައެއްގެ ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކުން އެކަލޭފާނާ ވާހަކަ ދެއްކުމުގައިވެސް އަދި މުޚާޠަބުކުރުމުގައިވެސް އަދަބުވެރިވާށެވެ. ﴿أَن تَحْبَطَ أَعْمَـٰلُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގި، އިޙްސާސްނުވެ ތިއްބައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ބާޠިލުވެދާނެތީއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَيْرِ، أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ، قَدِمَ رَكْبٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ بْنِ زُرَارَةَ‏.‏ قَالَ عُمَرُ بَلْ أَمِّرِ الأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ‏.‏ قَالَ أَبُو بَكْرٍ مَا أَرَدْتَ إِلاَّ خِلاَفِي‏.‏ قَالَ عُمَرُ مَا أَرَدْتُ خِلاَفَكَ‏.‏ فَتَمَارَيَا حَتَّى ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا فَنَزَلَ فِي ذَلِكَ ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ حَتَّى انْقَضَتْ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب المغازي) (ޢަބްދުﷲ ބިން އައްޒުބައިރު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދެއް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައެވެ. ދެން އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަމީރަކަށް އަލްޤަޢުޤާޢު ބިން މަޢުބަދު ހަދާށެވެ. އަދި ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އަލްއަޤްރަޢު ބިން ޙާބިސް އަމީރަކަށް ހަދާށެވެ. އެހިނދު އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވެވަޑައިގަތުން ނޫން މަޤްޞަދެއް ކަލޭގެފާނުގެ ނެތެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވާކަށް ގަސްތުނުކުރައްވަމެވެ. ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޑުފުޅު ގަދަވަންދެން އެބޭކަލުން ޒުވާބުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއާޔަތް ނިމެންދެނެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4367) عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، قَالَ كَادَ الْخَيِّرَانِ أَنْ يَهْلِكَا ـ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ ـ رضى الله عنهما ـ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ..... قَالَ ابْنُ الزُّبَيْرِ فَمَا كَانَ عُمَرُ يُسْمِعُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ هَذِهِ الآيَةِ حَتَّى يَسْتَفْهِمَهُ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އިބްނު އަބީ މުލައިކާ ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. މާތް ބޭކަލުން ކަމުގައިވާ އަބޫބަކްރު رضي الله عنه އާއި ޢުމަރު رضي الله عنه ހަލާކުނުވީ ކިރިޔާއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދު އައި ވަގުތު ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި އެ ދޭބަކުން އަޑުފުޅު ގަދަކުރެއްވީއެވެ.... ދެން ޙަދީޘުގެ ބާކީ ގެންނެވުމަށްފަހު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. (އެއަށްފަހު ރަސޫލު ﷲ ﷺ ތަންކޮޅެއް އަޑުގަދަކޮށް ވިދާޅުވަން އެދިވަޑައިގަންނަވަންޖެހޭ ވަރަށް ޢުމަރު رضي الله عنه އަޑު މަޑުކުރައްވާ ކަމުގައި ވިއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 368) މިއީ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ އަދަބުވެރިކަން ހުރި ގޮތުގައެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ـ رضى الله عنه ـ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم افْتَقَدَ ثَابِتَ بْنَ قَيْسٍ، فَقَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَنَا أَعْلَمُ لَكَ عِلْمَهُ‏.‏ فَأَتَاهُ فَوَجَدَهُ جَالِسًا فِي بَيْتِهِ مُنَكِّسًا رَأْسَهُ، فَقَالَ مَا شَأْنُكَ فَقَالَ شَرٌّ، كَانَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ، وَهْوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ‏.‏ فَأَتَى الرَّجُلُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَالَ كَذَا وَكَذَا‏.... فَرَجَعَ الْمَرَّةَ الآخِرَةَ بِبِشَارَةٍ عَظِيمَةٍ، فَقَالَ ‏ "‏ اذْهَبْ إِلَيْهِ فَقُلْ لَهُ إِنَّكَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، وَلَكِنْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب المناقب، باب علامات النبوة في الإسلام) (އަނަސް ބިން މާލިކް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ޘާބިތު ބިން ޤައިސް رضي الله عنه ފެނިވަޑައިނުގެން ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މީހަކު ދެންނެވިއެވެ. ތިމަން، ކަލޭގެފާނަށް އޭނާގެ ޚަބަރު އަންގައިދީފާނަމެވެ. ދެން އޭނާ އަށް ޘާބިތު رضي الله عنه ފެނުނީ ގޭގައި އިސްދަށަށް ޖަހައިގެން އިންދައެވެ. ދެން އޭނާ ބުންޏެވެ. ތިބާއަށް ކިހިނެއް ވީހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ބުންޏެވެ. ނުބައި ކަމެކެވެ. އޭނާ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އަޑުގަދަކޮށް އުޅުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ ހުރިހާ ޢަމަލު ވަނީ ބާޠިލުވެފައެވެ. އަދި އޭނާ ވާނީ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. ދެން އެމީހާ އައިސް ޘާބިތު رضي الله عنه ބުނި ވާހަކަތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ.....އެއަށްފަހު އޭނާ ޘާބިތު رضي الله عنه ގެ ގާތަށް އެނބުރި ދިޔައީ ނަބިއްޔާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރި ޚަބަރަކާއިގެންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާއަށް ޙަދީޡުކުރެއްވިއެވެ. އޭނާގެ ގާތަށް ގޮސް ބުނާށެވެ. ތިބާއީ ނަރަކަވެރިއެއް ނޫނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިބާ ވާހުށީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ.) (ޞަޙީޙުލް އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3613) އައްޠަބަރީގެ ރިވާޔަތުގައި އިތުރަށް އައިސްފައި ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އޭނާއަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. (ތަޢުރީފު ލިބިގެންވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި ދިރިއުޅެ، ޝަހީދެއްގެ ގޮތުގައި މަރުވެ، ސުވަރުގެ ވަންނަން ތިބާ ނުރުހެން ހެއްޔެވެ؟) ދެން އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. މާތް ﷲ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރަށް ރުހިއްޖައީމެވެ. އަދި އަހުރެން ދުވަހަކުވެސް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް އަހުރެންގެ އަޑު ނުއުފުލާހުށީމެވެ. ދެން، ޔަމާމާ ހަނގުރާމައިގެ ދުވަހު މުސައިލަމާ އަލްކައްޛާބާއި ހަނގުރާމަކޮށް އޭނާ ޝަހީދުވެއްޖެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނަބިއްޔާގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނޫފުލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ގަދައަޑުން ވާހަކަދައްކާފަދައިން އެކަލޭގެފާނަށް ގަދައަޑުން ބަސްނުދަންނަވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގިތިއްބައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ عمل ތައް باطل ވެދާނެތީއެވެ. (2)

ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނުއުފުލާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ ނަންފުޅުން އޭ މުޙައްމަދު އޭ، ނުވަތަ އޭ އަބުލްޤާސިމް އޭ ބުނެ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ނުގޮވާށެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެކަލޭފާނަށް މާތްކޮށް ހިތައި އިޙްތިރާމުކުރާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ގޮވާއިރު ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ، ނުވަތަ ﷲގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ފަދަ ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރާށެވެ. ބޮޑެތި މީހުންނާއި، ރަސްރަސްކަލުންނާއި މުޚާޠަބުކުރުމުގައި އަދަބުތަކުގައި ހިފަހައްޓާ ފަދައިން، ރަސޫލުކަމާއި ނަބީކަމުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ބަލާށެވެ. އަދި އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ﷺ އާ ބަލައި ރަސްރަސްކަލުން އެއީ ކޮން ދަރަޖައެއްގެ ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކުން އެކަލޭފާނާ ވާހަކަ ދެއްކުމުގައިވެސް އަދި މުޚާޠަބުކުރުމުގައިވެސް އަދަބުވެރިވާށެވެ. ﴿أَن تَحْبَطَ أَعْمَـٰلُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގި، އިޙްސާސްނުވެ ތިއްބައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ބާޠިލުވެދާނެތީއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَيْرِ، أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ، قَدِمَ رَكْبٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ بْنِ زُرَارَةَ‏.‏ قَالَ عُمَرُ بَلْ أَمِّرِ الأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ‏.‏ قَالَ أَبُو بَكْرٍ مَا أَرَدْتَ إِلاَّ خِلاَفِي‏.‏ قَالَ عُمَرُ مَا أَرَدْتُ خِلاَفَكَ‏.‏ فَتَمَارَيَا حَتَّى ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا فَنَزَلَ فِي ذَلِكَ ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ حَتَّى انْقَضَتْ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب المغازي) (ޢަބްދުﷲ ބިން އައްޒުބައިރު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދެއް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައެވެ. ދެން އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަމީރަކަށް އަލްޤަޢުޤާޢު ބިން މަޢުބަދު ހަދާށެވެ. އަދި ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އަލްއަޤްރަޢު ބިން ޙާބިސް އަމީރަކަށް ހަދާށެވެ. އެހިނދު އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވެވަޑައިގަތުން ނޫން މަޤްޞަދެއް ކަލޭގެފާނުގެ ނެތެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވާކަށް ގަސްތުނުކުރައްވަމެވެ. ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޑުފުޅު ގަދަވަންދެން އެބޭކަލުން ޒުވާބުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއާޔަތް ނިމެންދެނެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4367) عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، قَالَ كَادَ الْخَيِّرَانِ أَنْ يَهْلِكَا ـ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ ـ رضى الله عنهما ـ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ..... قَالَ ابْنُ الزُّبَيْرِ فَمَا كَانَ عُمَرُ يُسْمِعُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ هَذِهِ الآيَةِ حَتَّى يَسْتَفْهِمَهُ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އިބްނު އަބީ މުލައިކާ ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. މާތް ބޭކަލުން ކަމުގައިވާ އަބޫބަކްރު رضي الله عنه އާއި ޢުމަރު رضي الله عنه ހަލާކުނުވީ ކިރިޔާއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދު އައި ވަގުތު ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި އެ ދޭބަކުން އަޑުފުޅު ގަދަކުރެއްވީއެވެ.... ދެން ޙަދީޘުގެ ބާކީ ގެންނެވުމަށްފަހު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. (އެއަށްފަހު ރަސޫލު ﷲ ﷺ ތަންކޮޅެއް އަޑުގަދަކޮށް ވިދާޅުވަން އެދިވަޑައިގަންނަވަންޖެހޭ ވަރަށް ޢުމަރު رضي الله عنه އަޑު މަޑުކުރައްވާ ކަމުގައި ވިއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 368) މިއީ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ އަދަބުވެރިކަން ހުރި ގޮތުގައެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ـ رضى الله عنه ـ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم افْتَقَدَ ثَابِتَ بْنَ قَيْسٍ، فَقَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَنَا أَعْلَمُ لَكَ عِلْمَهُ‏.‏ فَأَتَاهُ فَوَجَدَهُ جَالِسًا فِي بَيْتِهِ مُنَكِّسًا رَأْسَهُ، فَقَالَ مَا شَأْنُكَ فَقَالَ شَرٌّ، كَانَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ، وَهْوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ‏.‏ فَأَتَى الرَّجُلُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَالَ كَذَا وَكَذَا‏.... فَرَجَعَ الْمَرَّةَ الآخِرَةَ بِبِشَارَةٍ عَظِيمَةٍ، فَقَالَ ‏ "‏ اذْهَبْ إِلَيْهِ فَقُلْ لَهُ إِنَّكَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، وَلَكِنْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب المناقب، باب علامات النبوة في الإسلام) (އަނަސް ބިން މާލިކް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ޘާބިތު ބިން ޤައިސް رضي الله عنه ފެނިވަޑައިނުގެން ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މީހަކު ދެންނެވިއެވެ. ތިމަން، ކަލޭގެފާނަށް އޭނާގެ ޚަބަރު އަންގައިދީފާނަމެވެ. ދެން އޭނާ އަށް ޘާބިތު رضي الله عنه ފެނުނީ ގޭގައި އިސްދަށަށް ޖަހައިގެން އިންދައެވެ. ދެން އޭނާ ބުންޏެވެ. ތިބާއަށް ކިހިނެއް ވީހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ބުންޏެވެ. ނުބައި ކަމެކެވެ. އޭނާ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އަޑުގަދަކޮށް އުޅުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ ހުރިހާ ޢަމަލު ވަނީ ބާޠިލުވެފައެވެ. އަދި އޭނާ ވާނީ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. ދެން އެމީހާ އައިސް ޘާބިތު رضي الله عنه ބުނި ވާހަކަތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ.....އެއަށްފަހު އޭނާ ޘާބިތު رضي الله عنه ގެ ގާތަށް އެނބުރި ދިޔައީ ނަބިއްޔާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރި ޚަބަރަކާއިގެންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާއަށް ޙަދީޡުކުރެއްވިއެވެ. އޭނާގެ ގާތަށް ގޮސް ބުނާށެވެ. ތިބާއީ ނަރަކަވެރިއެއް ނޫނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިބާ ވާހުށީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ.) (ޞަޙީޙުލް އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3613) އައްޠަބަރީގެ ރިވާޔަތުގައި އިތުރަށް އައިސްފައި ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އޭނާއަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. (ތަޢުރީފު ލިބިގެންވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި ދިރިއުޅެ، ޝަހީދެއްގެ ގޮތުގައި މަރުވެ، ސުވަރުގެ ވަންނަން ތިބާ ނުރުހެން ހެއްޔެވެ؟) ދެން އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. މާތް ﷲ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރަށް ރުހިއްޖައީމެވެ. އަދި އަހުރެން ދުވަހަކުވެސް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް އަހުރެންގެ އަޑު ނުއުފުލާހުށީމެވެ. ދެން، ޔަމާމާ ހަނގުރާމައިގެ ދުވަހު މުސައިލަމާ އަލްކައްޛާބާއި ހަނގުރާމަކޮށް އޭނާ ޝަހީދުވެއްޖެއެވެ. ދެން، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ މަޖިލީހުގައި އަޑުމަޑުކުރާ މީހުންނަށް ތަޢުރީފުކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނަބިއްޔާގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނޫފުލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ގަދައަޑުން ވާހަކަދައްކާފަދައިން އެކަލޭގެފާނަށް ގަދައަޑުން ބަސްނުދަންނަވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގިތިއްބައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ عمل ތައް باطل ވެދާނެތީއެވެ. (2)

ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނުއުފުލާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ ނަންފުޅުން އޭ މުޙައްމަދު އޭ، ނުވަތަ އޭ އަބުލްޤާސިމް އޭ ބުނެ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ނުގޮވާށެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެކަލޭފާނަށް މާތްކޮށް ހިތައި އިޙްތިރާމުކުރާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ގޮވާއިރު ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ، ނުވަތަ ﷲގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ފަދަ ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރާށެވެ. ބޮޑެތި މީހުންނާއި، ރަސްރަސްކަލުންނާއި މުޚާޠަބުކުރުމުގައި އަދަބުތަކުގައި ހިފަހައްޓާ ފަދައިން، ރަސޫލުކަމާއި ނަބީކަމުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ބަލާށެވެ. އަދި އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ﷺ އާ ބަލައި ރަސްރަސްކަލުން އެއީ ކޮން ދަރަޖައެއްގެ ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކުން އެކަލޭފާނާ ވާހަކަ ދެއްކުމުގައިވެސް އަދި މުޚާޠަބުކުރުމުގައިވެސް އަދަބުވެރިވާށެވެ. ﴿أَن تَحْبَطَ أَعْمَـٰلُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގި، އިޙްސާސްނުވެ ތިއްބައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ބާޠިލުވެދާނެތީއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَيْرِ، أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ، قَدِمَ رَكْبٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ بْنِ زُرَارَةَ‏.‏ قَالَ عُمَرُ بَلْ أَمِّرِ الأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ‏.‏ قَالَ أَبُو بَكْرٍ مَا أَرَدْتَ إِلاَّ خِلاَفِي‏.‏ قَالَ عُمَرُ مَا أَرَدْتُ خِلاَفَكَ‏.‏ فَتَمَارَيَا حَتَّى ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا فَنَزَلَ فِي ذَلِكَ ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ حَتَّى انْقَضَتْ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب المغازي) (ޢަބްދުﷲ ބިން އައްޒުބައިރު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދެއް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައެވެ. ދެން އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަމީރަކަށް އަލްޤަޢުޤާޢު ބިން މަޢުބަދު ހަދާށެވެ. އަދި ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އަލްއަޤްރަޢު ބިން ޙާބިސް އަމީރަކަށް ހަދާށެވެ. އެހިނދު އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވެވަޑައިގަތުން ނޫން މަޤްޞަދެއް ކަލޭގެފާނުގެ ނެތެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވާކަށް ގަސްތުނުކުރައްވަމެވެ. ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޑުފުޅު ގަދަވަންދެން އެބޭކަލުން ޒުވާބުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއާޔަތް ނިމެންދެނެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4367) عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، قَالَ كَادَ الْخَيِّرَانِ أَنْ يَهْلِكَا ـ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ ـ رضى الله عنهما ـ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ..... قَالَ ابْنُ الزُّبَيْرِ فَمَا كَانَ عُمَرُ يُسْمِعُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ هَذِهِ الآيَةِ حَتَّى يَسْتَفْهِمَهُ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އިބްނު އަބީ މުލައިކާ ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. މާތް ބޭކަލުން ކަމުގައިވާ އަބޫބަކްރު رضي الله عنه އާއި ޢުމަރު رضي الله عنه ހަލާކުނުވީ ކިރިޔާއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދު އައި ވަގުތު ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި އެ ދޭބަކުން އަޑުފުޅު ގަދަކުރެއްވީއެވެ.... ދެން ޙަދީޘުގެ ބާކީ ގެންނެވުމަށްފަހު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. (އެއަށްފަހު ރަސޫލު ﷲ ﷺ ތަންކޮޅެއް އަޑުގަދަކޮށް ވިދާޅުވަން އެދިވަޑައިގަންނަވަންޖެހޭ ވަރަށް ޢުމަރު رضي الله عنه އަޑު މަޑުކުރައްވާ ކަމުގައި ވިއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 368) މިއީ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ އަދަބުވެރިކަން ހުރި ގޮތުގައެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ـ رضى الله عنه ـ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم افْتَقَدَ ثَابِتَ بْنَ قَيْسٍ، فَقَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَنَا أَعْلَمُ لَكَ عِلْمَهُ‏.‏ فَأَتَاهُ فَوَجَدَهُ جَالِسًا فِي بَيْتِهِ مُنَكِّسًا رَأْسَهُ، فَقَالَ مَا شَأْنُكَ فَقَالَ شَرٌّ، كَانَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ، وَهْوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ‏.‏ فَأَتَى الرَّجُلُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَالَ كَذَا وَكَذَا‏.... فَرَجَعَ الْمَرَّةَ الآخِرَةَ بِبِشَارَةٍ عَظِيمَةٍ، فَقَالَ ‏ "‏ اذْهَبْ إِلَيْهِ فَقُلْ لَهُ إِنَّكَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، وَلَكِنْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب المناقب، باب علامات النبوة في الإسلام) (އަނަސް ބިން މާލިކް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ޘާބިތު ބިން ޤައިސް رضي الله عنه ފެނިވަޑައިނުގެން ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މީހަކު ދެންނެވިއެވެ. ތިމަން، ކަލޭގެފާނަށް އޭނާގެ ޚަބަރު އަންގައިދީފާނަމެވެ. ދެން އޭނާ އަށް ޘާބިތު رضي الله عنه ފެނުނީ ގޭގައި އިސްދަށަށް ޖަހައިގެން އިންދައެވެ. ދެން އޭނާ ބުންޏެވެ. ތިބާއަށް ކިހިނެއް ވީހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ބުންޏެވެ. ނުބައި ކަމެކެވެ. އޭނާ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އަޑުގަދަކޮށް އުޅުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ ހުރިހާ ޢަމަލު ވަނީ ބާޠިލުވެފައެވެ. އަދި އޭނާ ވާނީ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. ދެން އެމީހާ އައިސް ޘާބިތު رضي الله عنه ބުނި ވާހަކަތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ.....އެއަށްފަހު އޭނާ ޘާބިތު رضي الله عنه ގެ ގާތަށް އެނބުރި ދިޔައީ ނަބިއްޔާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރި ޚަބަރަކާއިގެންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާއަށް ޙަދީޡުކުރެއްވިއެވެ. އޭނާގެ ގާތަށް ގޮސް ބުނާށެވެ. ތިބާއީ ނަރަކަވެރިއެއް ނޫނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިބާ ވާހުށީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ.) (ޞަޙީޙުލް އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3613) އައްޠަބަރީގެ ރިވާޔަތުގައި އިތުރަށް އައިސްފައި ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އޭނާއަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. (ތަޢުރީފު ލިބިގެންވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި ދިރިއުޅެ، ޝަހީދެއްގެ ގޮތުގައި މަރުވެ، ސުވަރުގެ ވަންނަން ތިބާ ނުރުހެން ހެއްޔެވެ؟) ދެން އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. މާތް ﷲ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރަށް ރުހިއްޖައީމެވެ. އަދި އަހުރެން ދުވަހަކުވެސް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް އަހުރެންގެ އަޑު ނުއުފުލާހުށީމެވެ. ދެން، ޔަމާމާ ހަނގުރާމައިގެ ދުވަހު މުސައިލަމާ އަލްކައްޛާބާއި ހަނގުރާމަކޮށް އޭނާ ޝަހީދުވެއްޖެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނަބިއްޔާގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނޫފުލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ގަދައަޑުން ވާހަކަދައްކާފަދައިން އެކަލޭގެފާނަށް ގަދައަޑުން ބަސްނުދަންނަވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގިތިއްބައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ عمل ތައް باطل ވެދާނެތީއެވެ. (2)

ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނުއުފުލާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ ނަންފުޅުން އޭ މުޙައްމަދު އޭ، ނުވަތަ އޭ އަބުލްޤާސިމް އޭ ބުނެ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ނުގޮވާށެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެކަލޭފާނަށް މާތްކޮށް ހިތައި އިޙްތިރާމުކުރާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ގޮވާއިރު ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ، ނުވަތަ ﷲގެ ނަބިއްޔާ ﷺ ފަދަ ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރާށެވެ. ބޮޑެތި މީހުންނާއި، ރަސްރަސްކަލުންނާއި މުޚާޠަބުކުރުމުގައި އަދަބުތަކުގައި ހިފަހައްޓާ ފަދައިން، ރަސޫލުކަމާއި ނަބީކަމުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ބަލާށެވެ. އަދި އެންމެ މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ﷺ އާ ބަލައި ރަސްރަސްކަލުން އެއީ ކޮން ދަރަޖައެއްގެ ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކުން އެކަލޭފާނާ ވާހަކަ ދެއްކުމުގައިވެސް އަދި މުޚާޠަބުކުރުމުގައިވެސް އަދަބުވެރިވާށެވެ. ﴿أَن تَحْبَطَ أَعْمَـٰلُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގި، އިޙްސާސްނުވެ ތިއްބައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ބާޠިލުވެދާނެތީއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَيْرِ، أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ، قَدِمَ رَكْبٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ بْنِ زُرَارَةَ‏.‏ قَالَ عُمَرُ بَلْ أَمِّرِ الأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ‏.‏ قَالَ أَبُو بَكْرٍ مَا أَرَدْتَ إِلاَّ خِلاَفِي‏.‏ قَالَ عُمَرُ مَا أَرَدْتُ خِلاَفَكَ‏.‏ فَتَمَارَيَا حَتَّى ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا فَنَزَلَ فِي ذَلِكَ ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ حَتَّى انْقَضَتْ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب المغازي) (ޢަބްދުﷲ ބިން އައްޒުބައިރު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދެއް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައެވެ. ދެން އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަމީރަކަށް އަލްޤަޢުޤާޢު ބިން މަޢުބަދު ހަދާށެވެ. އަދި ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އަލްއަޤްރަޢު ބިން ޙާބިސް އަމީރަކަށް ހަދާށެވެ. އެހިނދު އަބޫބަކްރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވެވަޑައިގަތުން ނޫން މަޤްޞަދެއް ކަލޭގެފާނުގެ ނެތެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ކަލޭގެފާނާ ޚިލާފުވާކަށް ގަސްތުނުކުރައްވަމެވެ. ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޑުފުޅު ގަދަވަންދެން އެބޭކަލުން ޒުވާބުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ‏{يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُقَدِّمُوا۟}‏ ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއާޔަތް ނިމެންދެނެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4367) عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ، قَالَ كَادَ الْخَيِّرَانِ أَنْ يَهْلِكَا ـ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ ـ رضى الله عنهما ـ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ..... قَالَ ابْنُ الزُّبَيْرِ فَمَا كَانَ عُمَرُ يُسْمِعُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ هَذِهِ الآيَةِ حَتَّى يَسْتَفْهِمَهُ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އިބްނު އަބީ މުލައިކާ ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. މާތް ބޭކަލުން ކަމުގައިވާ އަބޫބަކްރު رضي الله عنه އާއި ޢުމަރު رضي الله عنه ހަލާކުނުވީ ކިރިޔާއެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ ވަފުދު އައި ވަގުތު ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި އެ ދޭބަކުން އަޑުފުޅު ގަދަކުރެއްވީއެވެ.... ދެން ޙަދީޘުގެ ބާކީ ގެންނެވުމަށްފަހު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. (އެއަށްފަހު ރަސޫލު ﷲ ﷺ ތަންކޮޅެއް އަޑުގަދަކޮށް ވިދާޅުވަން އެދިވަޑައިގަންނަވަންޖެހޭ ވަރަށް ޢުމަރު رضي الله عنه އަޑު މަޑުކުރައްވާ ކަމުގައި ވިއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 368) މިއީ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ އަދަބުވެރިކަން ހުރި ގޮތުގައެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ـ رضى الله عنه ـ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم افْتَقَدَ ثَابِتَ بْنَ قَيْسٍ، فَقَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَنَا أَعْلَمُ لَكَ عِلْمَهُ‏.‏ فَأَتَاهُ فَوَجَدَهُ جَالِسًا فِي بَيْتِهِ مُنَكِّسًا رَأْسَهُ، فَقَالَ مَا شَأْنُكَ فَقَالَ شَرٌّ، كَانَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ، وَهْوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ‏.‏ فَأَتَى الرَّجُلُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَالَ كَذَا وَكَذَا‏.... فَرَجَعَ الْمَرَّةَ الآخِرَةَ بِبِشَارَةٍ عَظِيمَةٍ، فَقَالَ ‏ "‏ اذْهَبْ إِلَيْهِ فَقُلْ لَهُ إِنَّكَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، وَلَكِنْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب المناقب، باب علامات النبوة في الإسلام) (އަނަސް ބިން މާލިކް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ޘާބިތު ބިން ޤައިސް رضي الله عنه ފެނިވަޑައިނުގެން ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ދެން މީހަކު ދެންނެވިއެވެ. ތިމަން، ކަލޭގެފާނަށް އޭނާގެ ޚަބަރު އަންގައިދީފާނަމެވެ. ދެން އޭނާ އަށް ޘާބިތު رضي الله عنه ފެނުނީ ގޭގައި އިސްދަށަށް ޖަހައިގެން އިންދައެވެ. ދެން އޭނާ ބުންޏެވެ. ތިބާއަށް ކިހިނެއް ވީހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ބުންޏެވެ. ނުބައި ކަމެކެވެ. އޭނާ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އަޑުގަދަކޮށް އުޅުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ ހުރިހާ ޢަމަލު ވަނީ ބާޠިލުވެފައެވެ. އަދި އޭނާ ވާނީ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. ދެން އެމީހާ އައިސް ޘާބިތު رضي الله عنه ބުނި ވާހަކަތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ.....އެއަށްފަހު އޭނާ ޘާބިތު رضي الله عنه ގެ ގާތަށް އެނބުރި ދިޔައީ ނަބިއްޔާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރި ޚަބަރަކާއިގެންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާއަށް ޙަދީޡުކުރެއްވިއެވެ. އޭނާގެ ގާތަށް ގޮސް ބުނާށެވެ. ތިބާއީ ނަރަކަވެރިއެއް ނޫނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިބާ ވާހުށީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ.) (ޞަޙީޙުލް އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3613) އައްޠަބަރީގެ ރިވާޔަތުގައި އިތުރަށް އައިސްފައި ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އޭނާއަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. (ތަޢުރީފު ލިބިގެންވާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި ދިރިއުޅެ، ޝަހީދެއްގެ ގޮތުގައި މަރުވެ، ސުވަރުގެ ވަންނަން ތިބާ ނުރުހެން ހެއްޔެވެ؟) ދެން އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. މާތް ﷲ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ދެއްވި އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރަށް ރުހިއްޖައީމެވެ. އަދި އަހުރެން ދުވަހަކުވެސް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް އަހުރެންގެ އަޑު ނުއުފުލާހުށީމެވެ. ދެން، ޔަމާމާ ހަނގުރާމައިގެ ދުވަހު މުސައިލަމާ އަލްކައްޛާބާއި ހަނގުރާމަކޮށް އޭނާ ޝަހީދުވެއްޖެއެވެ. ދެން، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ މަޖިލީހުގައި އަޑުމަޑުކުރާ މީހުންނަށް ތަޢުރީފުކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ގެ رسول އާގެ އަރިހުގައި އެއުރެންގެ އަޑު މަޑުކުރާ މީހުންނީ އެއުރެންގެ ހިތްތައް اللَّه، امتحان ކުރައްވައި، تقوى ވެރިވުމަށް ފަހިކޮށްދެއްވި މީހުންނެވެ. އެއުރެންނަށް ފާފަފުއްސެވުމަކާއި، ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއްހުށްޓެވެ. (3)

އަދަބުވެރިވުމުގެ ގޮތުން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހުގައި އަޑު މަޑުކުރާ މީހުން ދަންނާށެވެ. އެބައިމީހުންނީ އެކަލާނގެ ރުއްސެވުމަށް އެބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ޚާލިޞްކުރައްވައި، ތަޤްވާވެރިކަމަށް އަހުލުވެރިވެރިކުރައްވައި އެހިތްތަކަށް ތަޤްވާރިކަން ވައްދަވައި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ އަށް ޤަދަރުކުރާ ހިތްތަކެއް ކަމުގައި ލެއްވި މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަދަބުވެރިކަމަށްޓަކައި އެބައިމީހުންނަށް ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެތަކުގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ދަރުމަ ހުއްޓެވެ. އަލްޙާފިޡު އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "ޢިލްމުވެރިން ދެކެވަޑައިގަންނަވަނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ޤަބުރު ކައިރީގައި އަޑު ގަދަކުރުމަކީވެސް މަކުރޫހަ ކަމެއް ކަމުގައެވެ. އެބޭފުޅުން ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ދިރިހުންނެވިއިރު އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި އަޑުގަދަކުރުން މަކުރޫހަވީ ފަދައިން، އެކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވުމަށް ފަހު އެކަލޭގެފާނުގެ ޤަބުރު ކައިރީގައި އަޑުގަދަކުރުން މަކުރޫހަވާނެއެވެ. އެހެނީ އެކަލޭގެފާނަކީ ދިރިހުންނެވިޔަސް އަދި އަވަހާރަވެފައި ވިޔަސް އިޙްތިރާމުކޮށް ޤަދަރުކުރަން ޖެހޭ ބޭކަލެކެވެ. އަމީރުލް މުއުމިނީން ޢުމަރު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން އަހަރުމެން ކުރިން ރިވާކުރި ޙަދީޘެއްގައި ވާނެއެވެ. ރަސޫލާ ﷺ ގެ މިސްކިތްކޮޅުގައި ދެމީހެއްގެ އަޑުގަދަ ވާތީ އެކަލޭގެފާނަށް އިވިވަޑައިގެން އެ ދެމީހުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގެން ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަ ދެމީހުން ތިބިތަނެއް ތިޔަ ދެމީހުންނަށް އެނގޭ ހެއްޔެވެ؟ ދެ މީހުން ތިޔަ ތިބީ ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ މިސްކިތްކޮޅުގައެވެ. ދެން ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ތިޔައީ ކޮން ތަނެއްގެ ދެމީހުން ހެއްޔެވެ؟ އެ ދެމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ޠާއިފުގެ ދެމީހުންނެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔައީ މަދީނާގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިންވާ ދެމީހުންނަމަ، ތަދުވާވަރަށް ދެމީހުންގެ ގައިގާ ތެޅުއްވީމުހެވެ." (އިބްނުކަޘީރްގެ ވާހަކަ ނިމުނީ) އަހުރެން ބުނަމެވެ. މާތް ﷲ ޢުމަރު އަށް ރުއްސުން ލައްވާށިއެވެ. ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު މީސްތަކުންގެ ކަންކަން ހިންގެވީ ނަބީކަމުގެ އަދަބާއެކުގައެވެ. އަދި މުސްލިމުންނަށް އަދަބު ދަސްކޮށްދެއްވީ ރަސޫލާ ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަހުލުބައިތުންގެ ހާޒިރުގައެވެ. ދެން، ނަބީކަމުގެ މަޤާމުގެ ޤަދަރު ނޭނގޭ އަނިޔާވެރި އަޢުރާބީންގެ ގޯސް ވާހަކަ ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ހަމަކަށަވަރުން، (ކަލޭގެފާނުގެ) ކޮޓަރިކޮޅުތަކުގެ ބޭރުން ކަލޭގެފާނަށް ގޮވައި ދަންނަވާ މީހުންކުރެ ގިނަމީހުންނަކަށް ނުވިސްނެތެވެ. (4)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނުގެ ޠާހިރު އަނބިއަނބިކަނބަލުންގެ ގަނޑުވަރުތަކުގެ ބޭރުން ކަލޭގެފާނަށް ގޮވައިލާ މީހުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އޭގެ ތެރެއިން ގިނަ މީހުންނީ ނުވިސްނާ މީހުންނެވެ. ވިސްނުމުގެ ނަތީޖާއަކީ ރިވެތި އަދަބާއި، ބޮޑެތި މީހުންނާއި މުޚާޠަބުކުރާއިރު އެބައިމީހުންގެ މަޤާމަށް ރިޢާޔަތްކުރުމެވެ. ވީއިރު، ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ސާހިބާގެ މަޤާމަށް ކިހާވަރަކަށް ވިސްނަންޖެހޭނެ ހެއްޔެވެ؟

އަދި ކަލޭގެފާނު އެއުރެންގެގާތަށް ނުކުމެވަޑައިގަންނަވަންދެން އެއުރެން ކެތްކުރިނަމަ، އެގޮތް އެއުރެންނަށް މާހެޔޮކަން ބޮޑުވީސްކަން ކަށަވަރެވެ. اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (5)

ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ނުކުމެވަޑައިގެން އެބައިމީހުންނާ ވާހަކަފުޅުދައްކަވަންދެން، އެބައިމީހުން ކެތްކުރިނަމަ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަދި މީސްތަކުންގެ ގާތުގައި އެބައިމީހުންނަށް އެގޮތް މާ ފުރިހަމަ ވެފައި ރަނގަޅުވީހެވެ. ކަން އެހެން ހުރުމާއެކުވެސް އަދަބު ކުޑަކުރި އެބައިމީހުން ތައުބާވެ ރުޖޫޢަވެއްޖެނަމަ، މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތާއި އެކަލާނގެ ފާފަފުއްސެވުން އެބައިމީހުނަށް ނުލިބި ނުދާނެއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲއީ ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، މުސްލިމުން މިމަތިވެރި އަދަބަށް ރިޢާޔަތްކުރަމުން އައިސްފައި ވެއެވެ. އެހެނީ، ޢިލްމުވެރިންނާއި ޝައިޚުންގެ އަރިހުން ޢިލްމު ލިބިގަންނައިރު އެބައިމީހުން އެކަންކުރަނީ އަދަބުވެރިކަމާއެކުގައެވެ. އިތުބާރުހުރި ޙަދީޘު ޢިލްމުވެރިއެއްކަމުގައިވާ އަބޫ ޢުބައިދު ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން ދުވަހަކުވެސް ޢިލްމުވެރިޔަކު އޭނާ ނުކުންނަވާ ގަޑީގައި ނުކުންނަވަންދެން އޭނާގެ ދޮރުކޮޅުގައި ޓަކިނުޖަހަމެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. عَنْ زَيْد بْن أَرْقَم، قَالَ: جَاءَ أُنَاس مِنْ الْعَرَب إِلَى النَّبِيّ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ بَعْضهمْ لِبَعْضٍ: اِنْطَلِقُوا بِنَا إِلَى هَذَا الرَّجُل، فَإِنْ يَكُنْ نَبِيًّا فَنَحْنُ أَسْعَد النَّاس بِهِ، وَإِنْ يَكُنْ مَلَكًا نَعِشْ فِي جَنَاحه ; قَالَ: فَأَتَيْت النَّبِيّ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأَخْبَرْته بِذَلِكَ، قَالَ: ثُمَّ جَاءُوا إِلَى حُجَر النَّبِيّ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَجَعَلُوا يُنَادُونَهُ. يَا مُحَمَّد، فَأَنْزَلَ اللَّه عَلَى نَبِيّه صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: {إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَك مِنْ وَرَاء الْحُجُرَات أَكْثَرهمْ لَا يَعْقِلُونَ} (جامع البيان في تفسير القرآن، لابن جرير الطبري، تفسيرة سورة الحجرات) (ޒައިދު ބްނު އަރްޤަމް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަރިއަހަށް އައެވެ. ދެން އެމީހުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ބުންޏެވެ. އަހަރުމެން އޭނާގެ ގާތަށް ދަމާ ހިނގާށެވެ. ފަހެ، އޭނާ ނަބިއްޔަކަށް ވެއްޖެނަމަ، އޭނާމެދު އެންމެ އުފާވާ ބަޔަކު ކަމުގައި އަހަރުމެން ވާނެއެވެ. އޭނާއީ މަލާއިކަތަކަށް ވެއްޖެނަމަ އޭނާގެ ފިޔައިގައި އަހަރުމެން ދިރިއުޅޭނީއެވެ. ރާވީ ވިދާޅުވިއެވެ. ދެން އަހުރެން ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައިސް އަހުރެން އެވާހަކަ ދެންނެވީމެވެ. ރާވީ ވިދާޅުވިއެވެ. ދެން އެބައިމީހުން އިތުރު އެކަލޭފާނުގެ ކޮޓަރިކޮޅުތަކުގެ ކައިރިއަށް އައިސް އޭ މުޙައްމަދު! އޭ ކިޔައި އެކަލޭގެފާނަށް ގޮވަން ފެށިއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَآءِ ٱلْحُجُرَ‌ٰتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ތަފްސީރުއްޠަބަރީ، ޙަދީޘު: 24531) ދެން މާތް ﷲ މިވަނީ ދޮގުތެދު ބަލައި ޙަޤީޤަތް ހޯދުމަކާނުލައި އެކެއްގެ ކިބައިން އަނެކެއްގެ ކިބަޔަށް ޚަބަރު ނަގުލުނުކުރުމަށާއި، ނުފެތުރުމަށް އަންގަވައި އިންޒާރުކުރައްވާފައެވެ. ވަކީން ޚާއްޞަކޮށް އެޚަބަރު އައީ ފާސިޤެއްގެ ފުށުން ކަމުގައި ވާނަމައެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެގާތަށް فاسق އަކު خبر އަކާއިގެން އަތުވެއްޖެނަމަ، އޭގެ ދޮގުތެދުބަލައި، حقيقة ހޯދާށެވެ! (އެއީ) ނޭނގިތިބެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބަޔަކަށް ގެއްލުންދެވިދާނެތީއެވެ. ފަހެ، އެހެންވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރިކަންތަކުގެ މައްޗަށް ހިތާމަކުރާ ބަޔަކުކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވެދާނެތެވެ. (6)

މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމައަށް ފާފަވެރިންނާއި ފާސިޤުންގެ ކިބައިން އަންނަ ޚަބަރުގެ ދޮގުތެދު ތިޔަބައިމީހުން ބަލާށެވެ. އަދި އެ ޚަބަރުގެ ޞައްޙަކަން ޔަޤީންކުރާށެވެ. ކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ނޭނގި ތިބެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ފަރާތުން ބަޔަކަށް ގެއްލުމެއް ލިބި، ތިޔަބައިމީހުން އެ ކުރި ކަންތަކުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ހިތާމަކުރަން ޖެހިދާނެތީއެވެ. މާތް ﷲ ފާސިޤުގެ ވާހަކަ ޚާއްޞަކޮށް ގެންނަވާފައި ވަނީ އޭނާއަކީ ދޮގު ހެދުން ގާތް މީހަކަށް ވާތީއެވެ. "وَمَا آفَةُ الْأَخْبَارِ إَلاَّ رُوَاتُهَا" (ޚަބަރުތަކުގެ މުޞީބާތް ކަމުގައި އެޚަބަރުތައް ގެނެސްދޭ މީހުން މެނުވީ ނުވެއެވެ.) ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ބަނުލް މުޞްޠަލަޤް ވަންހައިގެ މީހުންގެ އަތުން ޒަކާތް ނެގުމަށް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަލްވަލީދު ބްނު ޢުޤްބާ رضي الله عنه ފޮނުއްވިއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އޭނާ އަންނަ ޚަބަރު ލިބުމުން، އެކަމުގެ އުފަލުގައި އޭނާއަށް މަރްޙަބާ ކިއުމަށް ނުކުތެވެ. ދެން، އޭނާ ހީކުރީ އެބައިމީހުން އުޅެނީ އޭނާ ޤަތުލުކުރަން ކަމަށެވެ. އެހެންވެ، އޭނާ އެނބުރި ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައިސް ދެންނެވިއެވެ. އެބައިމީހުން ޒަކާތް ދިނުމުން މަނާވެގެންފިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އުޅުނީ އަހުރެން ޤަތުލުކުރާށެވެ. އެހިނދު ރަސޫލުﷲ ﷺ ކޯފާވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން ބައެއް މީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ދެންނެވިއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (މުސްނަދު އަޙްމަދު، ޖ: 30، ޞ: 403، ޙަދީޘު: 18459) ދެން، ކަމެއްގެ ތެދު ޙަޤީޤަތް ހާމަނުވަނީސް އެކަމާމެދު ގޮތެއް ނިންމަން އަވަސްވެނުގަތުމަށް އަންގަވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި اللَّه ގެ رسول އާ ހުންނެވިކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! ކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން ގިނަކަންތަކުގައި އެކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔަމަންވެވަޑައިގަންނަވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުން ލިބިއްޖައީހެވެ. އަދި އެހެނެއްކަމަކު اللَّه، ތިޔަބައިމީހުން إيمان ކަމަށް ލޯބިޖައްސަވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އެ إيمان ކަން ޒީނަތްތެރިކުރެއްވިއެވެ. އަދި كافر ކަމާއި، فاسق ކަމާއި، އުރެދުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހުންތެރިކުރެއްވިއެވެ. އެއުރެންނީ، ހަމަ ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ މީހުންނެވެ. (7)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ހަވާނަފުސަށް ތަބަޢަވުމުން މަޢުޞޫމުވެގެންވާ، މަތިވެރި ރަސޫލާ ﷺ ހުންނެވިކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ، ބާޠިލު ވާހަކައެއް ދެއްކުމުން ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ އެވާހަކަ އެކަލޭގެފާނަށް އެންގެވުމުން ތިޔަބައިމީހުން ބޭޒާރުވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ބުނާ ގިނަ ވާހަކަތަކުގައި އެކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔަމަންވެވަޑައިގެންފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދައްޗާއި އުނދަގޫ ކުރިމަތިވީހެވެ. އޭގެ ނަތީޖާއަކަށް ވާނީ ހަލާކެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް މާތްކޮށްހިތައި އިޙްތިރާމްކުރާށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރަނގަޅު ގޮތް އެކަލޭގެފާނު ބޮޑަށް ދެނެވަޑައިގަންނަވައެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ އޯގާތެރިކަން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ބޮޑެވެ. ޢަރަބި ބަހުގައި العنت އަކީ ހަލާކުވެ ނެތިދިއުމެވެ. މާނައީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަތި އުނދަގުލާއި ހަލާކު ކުރިމަތިވީހެވެ. ﴿وَلَـٰكِنَّ ٱللَّـهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ ٱلْإِيمَـٰنَ وَزَيَّنَهُۥ فِى قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ ٱلْكُفْرَ وَٱلْفُسُوقَ وَٱلْعِصْيَانَ ۚ أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلرَّٰشِدُونَ﴾ އެހެނެއްކަމަކު މާތް ﷲގެ އިޙްސާންވަންތަކަމުންނާއި އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ރައްކާތެރިކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ނޫރުން އަލިކުރެއްވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އީމާންކަމަށް ލޯބިޖެއްސެވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ގާތުގައި ހުރިހާ އެއްޗަކަށްވުރެ އަގުބޮޑު އެއްޗަކަށް އީމާންކަން ވަންދެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އީމާންކަން ޒީނަތްތެރިކުރެއްވިއެވެ. އަދި ކާފިރުކަމާއި، ފާފަވެރިކަމާއި، ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުރުހުންތެރިކުރެއްވިއެވެ. ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلرَّٰشِدُونَ﴾ މި މަތިވެރި ސިފަތައް ލިބިގެންވާ މީހުންނީ، ހެޔޮކަންތަކަށާއި، ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގުން ހިނގުމަށް ތައުފީޤު ލިބިގެންވާ، ތެދުމަގުގައި ތިބި މީހުންނެވެ.

(އެއީ) اللَّه ގެ حضرة ންވާ فضل ވަންތަވެރިކަމަކާއި، نعمة އެކެވެ. اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (8)

އެއީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ވާ ފަޟްލުވަންތަކަމަކާއި، ދީލަތިވަންތަކަމެކެވެ. އެކަލާނގެއީ ތެދުމަގުގެ އަހުލުވެރިން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، އެކަލާނގެ ތަދުބީރުކުރެއްވުމުގައްޔާއި، ކަންކަންކުރެއްވުމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން، މާތް ﷲ އަންގަވާފައި މިވަނީ ދޮގު ޚަބަރުގެ ނަތީޖާއަކަށް އަރައިރުންވުމާއި ހަނގުރާމަ ވެދާނެކަމުގައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

مؤمن ންގެ ދެބަޔަކު ތަޅައިފޮޅައިގެންފިނަމަ، ފަހެ، އެ ދެބައިމީހުންގެ ދެމެދު ތިޔަބައިމީހުން صلح ކުރާށެވެ! އޭގެތެރެއިން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް بغاوة ކޮށްފިނަމަ، އެ بغاوة ކުރިމީހުން اللَّه ގެ أمر ފުޅަށް رجوع ވެއްޖައުމަށްދާނދެން އެއުރެންނާ ހަނގުރާމަކުރާށެވެ! ފަހެ، އެއުރެން رجوع ވެއްޖެނަމަ، ފަހެ، عدل ވެރިގޮތުން އެދެބައިމީހުންގެ ދެމެދު صلح ކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން عدل ވެރިވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، عدل ވެރިންދެކެ اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެންވެތެވެ. (9)

ތިޔަބައިމީހުންގެ މުސްލިމް އަޚުންގެ ތެރެއިން ދެބަޔަކު ހަނގުރާމައާއި ދިމާއަށް ލެނބޭތަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެނިއްޖެނަމަ، އެދެބައިމީހުން އެކުވެރިކޮށް ޞުލްޙަކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން މަސައްކަތްކުރާށެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ޙުކުމް ބަލައިގަތުމަށް އެދެބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލާށެވެ. އަދި އޭގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކު ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވެ، އަނިޔާވެރިކަމާއި، ނުކިޔަމަންތެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ގޮސްފިނަމަ، ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވި އެބައިމީހުންނާ ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަކުރާށެވެ. ﴿حَتَّىٰ تَفِىٓءَ إِلَىٰٓ أَمْرِ ٱللَّـهِ ۚ فَإِن فَآءَتْ فَأَصْلِحُوا۟ بَيْنَهُمَا بِٱلْعَدْلِ وَأَقْسِطُوٓا۟ ۖ إِنَّ ٱللَّـهَ يُحِبُّ ٱلْمُقْسِطِينَ﴾ އެބައިމީހުން ހަމަމަގަށް އެނބުރިއައިސް ކީރިތި ﷲގެ ޙުކުމްފުޅަށް ރުހެންދެނެވެ. އެބައިމީހުން އެނބުރި އައިސް ހަނގުރާމަ ހުއްޓާލައިފިނަމަ، އެ ދެބައިމީހުންގެ ދެމެދުގައި، އެއްވެސް ފަރާތަކަށް އަނިޔާވެރިވުމެއް ނެތި، ޢަދުލުވެރިކަމާއެކު ޞުލްޙަކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުރިހާ ކަމަކާއި ހުރިހާ ޙުކުމެއްގައި ޢަދުލުވެރިވާށެވެ. ފަހެ، ކޮންމެ ބަޔަކަށް އެބައިމީހުންގެ ޙައްޤު ފުރިހަމައަށް ދޭ ޢަދުލުވެރިންދެކެ މާތް ﷲ ލޯބިވެވޮޑިގެން ވެއެވެ. މިއާޔަތްތައް ބާވައިލެއްވީ ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ ދުވަސްވަރުގައި ހިނގި އަރައިރުމަކާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. عن أنس ـ رضى الله عنه ـ قَالَ قِيلَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم لَوْ أَتَيْتَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُبَىٍّ‏.‏ فَانْطَلَقَ إِلَيْهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم وَرَكِبَ حِمَارًا، فَانْطَلَقَ الْمُسْلِمُونَ يَمْشُونَ مَعَهُ، وَهْىَ أَرْضٌ سَبِخَةٌ، فَلَمَّا أَتَاهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ إِلَيْكَ عَنِّي، وَاللَّهِ لَقَدْ آذَانِي نَتْنُ حِمَارِكَ‏.‏ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الأَنْصَارِ مِنْهُمْ وَاللَّهِ لَحِمَارُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَطْيَبُ رِيحًا مِنْكَ‏.‏ فَغَضِبَ لِعَبْدِ اللَّهِ رَجُلٌ مِنْ قَوْمِهِ فَشَتَمَا، فَغَضِبَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَصْحَابُهُ، فَكَانَ بَيْنَهُمَا ضَرْبٌ بِالْجَرِيدِ وَالأَيْدِي وَالنِّعَالِ، فَبَلَغَنَا أَنَّهَا أُنْزِلَتْ ﴿وَإِن طَآئِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ٱقْتَتَلُوا۟ فَأَصْلِحُوا۟ بَيْنَهُمَا ۖ ﴾ ‏‏(صحيح البخاري، كتاب الصلح، باب ما جاء في الإصلاح بين الناس) (އަނަސް رضي الله عنه ގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ އަށް ދެންނެވުނެވެ. ކަލޭގެފާނު ޢަބްދުﷲ ބިން އުބައްޔު (މުނާފިޤުކަމަށް މަޝްހޫރު) ގެ ގާތަށް ވަޑައިގަންނަވާނެނަމައެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު ނުކުމެވަޑައިގެން ހިމާރަކަށް ސަވާރުވެވަޑައިގަތެވެ. އަދި މުސްލިމުން ވެސް އެކަލޭގެފާނާއެކު ދިޔައެވެ. ދެން، އޭނާގެ ގާތަށް ރަސޫލުﷲ ﷺ ވަޑައިގަތުމުން އޭނާ ބުންޏެވެ، ކަލޭގެފާނު އަހުރެންނާ ދުރަށް ޖެހިވަޑައިގަންނަވާށެވެ. މާތް ﷲ ގަންދީ ބުނަމެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ ޙިމާރުގެ ނުބައި ވަހުން އަހުރެންނަަށް އުނދަގޫ ވެއެވެ. އެހިނދު އަންޞާރީންގެ ތެރެއިން މީހަކު ބުންޏެވެ. މާތް ﷲ ގަންދީ ބުނަމެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ޙިމާރުގެ ވަސް ކަލޭގެ ގައިގެ ވަހަށްވުރެ މާ ރަނގަޅެވެ. ދެން، ޢަބްދުﷲ ގެ މީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކު ރުޅި އައެވެ. ދެން އެ ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކަށްޓަކައި އޭނާގެ އެކުވެރިން ރުޅިގަދަވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ މައްޗަށް އަތް އިސްކުރިއެވެ. އަދި ކަދުރު ރުކުގެ އޮށިންނާއި، އަތުންނާއި، ފައިވާނުން ތެޅިއެވެ. ފަހެ، އަހަރުމެންނަށް އިވިފައިވާ ގޮތުގައި ﴿وَإِن طَآئِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ٱقْتَتَلُوا۟ فَأَصْلِحُوا۟ بَيْنَهُمَا ۖ ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އެބައިމީހުންނާބެހޭ ގޮތުންނެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 2691 | ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 1799)

مؤمن ން ވާކަންކަށަވަރީ، أخ ންތަކެއް ކަމުގައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދެ أخ ން ދެމެދު ތިޔަބައިމީހުން صلح ކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް تقوى ވެރިވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް رحمة ލެއްވުމަށްޓަކައެވެ. (10)

މުއުމިނުންނަކީ އަޚުންތަކެއް ކަމުގައި މެނުވީ ނުވެއެވެ. އެބައިމީހުން އެއްބަޔަކަށް ހަދާފައި ވަނީ އިސްލާމްކަމާއި އީމާންކަމުގެ ގުޅުމެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ޢަދާވާތްތެރިކަމާއި، ރުޅިވެރިކަން އޮވެގެން ނުވާނެއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މުސްލިމް އަޚުންގެ މެދުގައި ތިޔަބައިމީހުން ޞުލްޙަކުރާށެވެ. އަދި ޝައިޠާނާއަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ފަސާދަ އުފެއްދިޔަ ނުދޭށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅުތަކަށް ބޯލަނބައި، އެކަލާނގެ ނަހީކުރެއްވި ކަންތަކުން ދުރުހެލިވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ ރަޙްމަތް ލިބުމަށާއި، އެކަލާނގެ ރުއްސެވުން ލިބުމާއި، ސުވަރުގެ ވަނުމުގެ ބާއްޖަވެރިކަން ލިބުމަށްޓަކައެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ފިރިހެނުންގެ އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ފުރައްސާރަ ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އެހެނީ އެ ފުރައްސާރަކުރި މީހުންނަށްވުރެ، އެ ފުރައްސާރަކުރެވުނު މީހުން މާހެޔޮކަން ބޮޑުކަމުގައި ވެދާނެތެވެ. އަދި އަންހެނުންގެ އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ފުރައްސާރަ ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އެހެނީ އެ ފުރައްސާރަކުރި މީހުންނަށްވުރެ، އެފުރައްސާރަކުރެވުނު މީހުން މާހެޔޮކަންބޮޑުކަމުގައި ވެދާނެތެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށް عيب ނުކިޔާށެވެ! (އެބަހީ: އެކަކު އަނެކަކަށް عيب ނުކިޔާށެވެ!) އަދި އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ނުރުހޭކަހަލަ لقب ތަކުން ނުގޮވާށެވެ! إيمان ވުމަށްފަހު فاسق ވުމުގެ ނަން ލިބުމަކީ، ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އަދި (އެކަންތަކުން) توبة ނުވި މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންނީ، ހަމަ އަނިޔާވެރިންނެވެ. (11)

މުއުމިނުން ފިރިހެނުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކު ނިކަމެތިކޮށް، އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ފުރައްސާރަނުކުރާށެވެ. ފަހެ، ފުރައްސާރަވެވުނު މީހުންނީ، ފުރައްސާރަކުރި މީހުންނަށް ވުރެ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި މާތް އަދި ހެޔޮކަން ބޮޑު ބަޔަކަށް ވެދާނެއެވެ. އަދި މުއުމިން އަންހެނުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ފުރައްސާރަ ނުކުރާށެވެ. ފަހެ، ފުރައްސާރަވެވުނު މީހުންނީ ފުރައްސާރަކުރި މީހުންނަށްވުރެ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ހެޔޮކަން ބޮޑު ބަޔަކަށް ވެދާނެއެވެ. ކޮންމެ މީހަކަށްވެސް ކަރާމާތްތެރިކަން ލިބިގެންވެއެވެ. އެހެންކަމުން މުއްސަނދި މީހާ ފަޤީރު މީހާއަށް، ގަދަފަދަ މީހާ ބަލިކަށި މީހާއަށް، ރިވެތި އަންހެންމީހާ ހުތުރު އަންހެންމީހާއަށް، އަދި ޒުވާން އަންހެންމީހާ، މުސްކުޅި އަންހެންމީހާއަށް ފުރައްސާރަ ނުކުރާށެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި މިންގަނޑަކީ ތަޤްވާވެރިކަމެވެ. ޙަސަބާއި ނަސަބެއް ނޫނެވެ. ﴿وَلَا تَلْمِزُوٓا۟ أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا۟ بِٱلْأَلْقَـٰبِ ۖ بِئْسَ ٱلِٱسْمُ ٱلْفُسُوقُ بَعْدَ ٱلْإِيمَـٰنِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔައެއްގެ އުނިސިފަތަކުގެ ވާހަކަ ނުދައްކާށެވެ. އަދި ޢައިބު ކިޔައި، ޤަދަރުކުޑަނުކުރާށެވެ. ފަހެ، މުއުމިނުންނީ އެއް ނަފުސެއް ފަދަ ބައެކެވެ. މުއުމިނަކު އަނެއް މުއުމިނާއަށް ޢައިބު ކިއުމުން ޢައިބު އެ ކިޔެނީ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށެވެ. އަދި އަނެކާ ނުރުހޭ ހުތުރު ލަޤަބުތަކުން ތިޔަބައިމީހުން ނުގޮވާށެވެ. މިސާލަކަށް މީހަކާ ދިމާއަށް ތުނބުޅި މަތިމަސް ނުފަޅާ މީހާއޭ ނުވަތަ ކޮރުމީހާއޭ ގޮވުމެވެ. ނުވަތަ މަކުނެކޭ، ހިމާރެކޭ ގޮވުމެވެ. މިފަދަ ކަންކަމުގެ ސަބަބުން ގުޅުން ގޯސްވެ، ރުޅިވެރިކަން އުފެދޭނެއެވެ. ﴿بِئْسَ ٱلِٱسْمُ ٱلْفُسُوقُ بَعْدَ ٱلْإِيمَـٰنِ﴾ މުއުމިން މީހާ މުއުމިނެއްގެ ގޮތުގައި ހުރެފައި ފާސިޤަކަށް ވުމަކީ ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ހުތުރު ލަޤަބުތަކުން ގޮވަމުކީ ފާސިޤުކަމެއް ކަމާއި، އެކަމާއި އީމާންކަން އެއްކުރުމަކީ ޝަރުޢީ ގޮތުން ހުތުރުކަމެއް ކަމުގައި ބެލެވޭކަމެއްކަން ދޭހަވެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށް ޢައިބު ނުކިޔާށެވެ. އޭރުން ތިޔަބައިމީހުން ފާސިޤުން ކަމުގައި ވެދާނެެއެވެ. މި ނުބައި އަޚްލާޤު ދޫކޮށް ތައުބާނުވި މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އޭނާ ވަނީ އަމިއްލަ ނަފުސު މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ހުށަހަޅައި އަމިއްލަ ނަފުސަށް އަނިޔާވެރިވެފައެވެ. ﴿وَلَا تَلْمِزُوٓا۟ أَنفُسَكُمْ﴾ އޭ ވަޙީކުރެއްވީ މުއުމިނުންނަކީ އެއް ނަފުސެއް ފަދަ ބައެއްކަމާއި، އަނެކާގެ އުނި ސިފަތަކުގެ ވާހަކަދައްކައި، އަނެކާ ނިކަމެތިކޮށްލުމީ ތިމާގެ އަމިއްލަ ނަފުސުގެ އުނިކަމުގެ ވާހަކަދައްކައި، ނިކަމެތިކޮށްލުން ފަދަ ކަމެއްކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ހީގެތެރެއިން ގިނަކަންތަކާ ދުރުވެގަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ބައެއް ހީއަކީ ފާފައެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަކު އަނެކަކަށް ޖާސޫސް ނުކުރާށެވެ! އަދި އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް غيبة ނުބުނާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެކަކުވެސް އޭނާގެ أخ އާގެ މަސް މުޅަކޮށް ކެއުމަށް ލޯބިކުރާނެ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަމަކަށް ނުރުހޭނޫއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް تقوى ވެރިވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން توبة قبول ކުރައްވާ رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (12)

މުއުމިނުންނަށް ތުހުމަތު ކުރުމުންނާއި، އެބައިމީހުންނާ މެދު ކުށްހީކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުން ދުރުހެލިވާށެވެ. ގިނަ ހީ ކަމަށް ވަޙީކުރައްވާފައިވަނީ މުއުމިނުން ހުރިހާ ހީތަކުންވެސް ރައްކާތެރިވުމަށް ބާރުއެޅުއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ފަހެ، ތުހުމަތު ކުރުމަށް އަވަސްވެނުގަންނާށެވެ. އަދި ރަނގަޅަށް ބަލައި ޙަޤީޤަތް ހޯދާށެވެ. އެހެނީ، ބައެއް ކުށް ހީތައް އެއީ ކުށެކެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ބޮޑު ފާފައެކެވެ. އަދި ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ .... وَلاَ تَجَسَّسُوا، وَلاَ تَحَاسَدُوا، .... وَلاَ تَبَاغَضُوا......" (صحيح البخاري، كتاب الأدب، بَابُ مَا يُنْهَى عَنِ التَّحَاسُدِ وَالتَّدَابُرِ) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހީއާމެދު ރައްކާތެރިވެ ތިބޭށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ބައެއް ހީތަކަކީ ފާފައެވެ. ފަހެ ހީއަކީ އެންމެ ދޮގުވެރި ވާހަކައެވެ.......އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޖާސޫސް ނުކުރާށެވެ. އަދި އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ޙަސަދަވެރި ނުވާށެވެ....... އަދި އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ރުޅިނުވާށެވެ........) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 6064) ޢުމަރު رضي االله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. (ތިބާގެ މުއުމިން އަޚާގެ ފަރާތުން ބޭރުވި ބަހަކާމެދު ހެޔޮކޮށް މެނުވީ ހީނުކުރާށެވެ. އަދި އެބަހުގެ ހެޔޮ މާނައެއް ނެގޭނެ އެއްވެސް ގޮތެއް ފެންނަންޏާ، އެއިން ނުބައި މާނައެއް ނުނަގާށެވެ.) ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا۟ وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން މުސްލިމުންގެ ފޮރުވިފައިވާ ކަންކަން ހޯދަން ނުއުޅޭށެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ކުށް ހޯދަން ނުއުޅޭށެވެ. އަދި އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ނެތިނުބައި ނުކިޔާށެވެ. ﴿أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّـهَ ۚ إِنَّ ٱللَّـهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ އެކަކުވެސް އޭނާގެ މަރުވެފައިވާ މުސްލިމް އަޚާގެ މުޅަމަސް ކެއުމަށް ލޯބިކުރާނެހެއްޔެވެ؟ އެހެންކަމުން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚާގެ މުޅަމަސް ކެއުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހޭ ފަދައިން އޭނާގެ ޣީބަ ބުނުމަށްވެސް ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހޭށެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ޢުޤޫބާތަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ތައުބާވާށެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެއީ ތަނަވަސް ރަޙްމަތުގެވެރި، ތައުބާވެ ރުޖޫޢަވާ މީހުންނަށް ގިނަގިނައިން ތައުބާލައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ޣީބަބުނުމުގެ ހުތުރުކަމަށާއި، އެކަމުގެ ނުބައިކަން ބޮޑުކަމަށް ޤުރްއާނުގައި ޖައްސަވާފައި މިވަނީ ވަރަށް ފުރިހަމަ ބިރުވެރި މިސާލެކެވެ. އެ ބިރުވެރި މިސާލު އަހަރުމެން ތަސައްވަރުކޮށްލަމާ ހިނގާށެވެ. މަރުވެފައިވާ މީހެއްގެ ހަށިގަނޑު ކައިރީގައި އިށީނދެގެން އިން މީހެކެވެ. އޭނާ އެހަށިގަނޑުގެ މަސް ނޮޅައިގެން ރޮލާ ކަނީއެވެ. އަނެއްކޮޅުން މަރުފައި އޮތީ އިންސާނަކަށް ވީތީ އޭނާގެ އަޚެކެވެ. ޙަޤީޤަތުގައި ބިރުވެރިކަން އޭގެ އެންމެ ނުބައި ގޮތުގައި ފެނިގެންދާ، އިންސާނީ ނަފުސު ފަކުރު ގަންނަ މިސާލެކެވެ. އޭގެ ޚުލާޞާއަކީ މިއީއެވެ. އެއީ އިންސާނެއްގެ މަހެވެ. ފިހެފައިވާ ކަންބަޅިއެއްގެ މަހެއް ނޫނެވެ. އެމީހެއްގެ މަސް އޭނާ އެ ކާ މީހާއަކީ އޭނާގެ މުސްލިމް އަޚާއެވެ. އެނާ އެ ކާ މަހަކީ ރޯނުފިލުވާ ހުރި މުޅަމަހެވެ. ހާދަހާ ހުތުރުކަން ބޮޑު ނުބައި ޢަމަލެއްގެ މިސާލެކެވެ. ޣީބަބުނާ މީހުންގެ ކަރު ބުރިކޮށްލާވަރުގެ ބިރުވެރިކަން ބޮޑު މިސާލެކެވެ.

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހެއްދެވީ، ފިރިހެނަކާއި، އަންހެނެއްގެ ކިބައިންނެވެ. (އެބަހީ: آدم ގެފާނާއި، حوّاء ގެފާނުގެ ކިބައިންނެވެ.) އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ތަފާތު قوم ތަކަށާއި، قبيلة ތަކަށް ލެއްވީ، ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް تعارف ވުމަށްޓަކައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ގެ حضرة ގައި ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެންމެ މާތްކަންބޮޑީ، ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެންމެ تقوى ވެރި މީހާއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، خبير ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (13)

މުޚާޠަބުކުރައްވާފައި ވަނީ އެންމެހާ އާދަމުގެދަރީންނަށެވެ. މާނައީ: އާދަމުގެ ދަރީންނެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހެއްދެވީ އެއް އަޞްލަކުންނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ވުޖޫދަށް ގެންނެވީ ބައްޕައަކާއި މަންމައެއްގެ ފަރާތުންނެވެ. އެހެންކަމުން ކާބަފައިންގެ ނަސަބުން ފަޚުރުވެރިވުމެއް ނެތެވެ. އަދި ހަސަބާއި ނަސަބަކީ ތަފާތު ކުރުމަށް ބެލޭ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެންމެންނަކީ އާދަމުގެ ދަރީންނެވެ. އާދަމު عليه السلام ހެއްދެވީ ވެލިންނެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ތަފާތު ޤައުމުތަކަށާއި، ޤަބީލާތަކަށް ލެއްވެވީ އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ތަޢާރަފުވެ ގުޅިގެން އުޅުމަށެވެ. ތަޅައިފޮޅައި ދެބަސްވުމަކަށް ނޫނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެންމެންނީ އިންސާނިއްޔަތުގައި އަޚުންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ބައްޕައަކީ އެކަކެވެ. މަންމައަކީ އެކަކެވެ. އެކަން ލާޒިމުކުރަނީ ތިޔަބައިމީހުން ދިރިއުޅުމުގައި އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ގުޅިގެން އުޅުމެވެ. ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّـهِ أَتْقَىٰكُمْ﴾ ހަމަކަށަވަރުން ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ އެންމެ މާތްކަން ބޮޑީ އެންމެ ތަޤްވާވެރިކަން ބޮޑު މީހާއެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ފަޚުރުވެރި ވަންޏާ ތަޤްވާވެރިކަމުގެ މައްޗަށް ފަޚުރުވެރިވާށެވެ. އަދި މާތް ﷲ ގެ ތިލަފަތުގައި ކުލައާއި، ޖިންސާއި، ހަސަބާއި، ނަސަބުގެ އެއްވެސް ބުރަދަނެއް ނެތެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެންމެ މުއްސަނދި މީހާއޭ، ނުވަތަ އެންމެ ބާރުގަދަ މީހާއޭ، ނުވަތަ ހަސަބުގެ ގޮތުން އެންމެ ޝަރަފުވެރި މީހާއޭ ވަޙީނުކުރައްވައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީ ﴿أَتْقَىٰكُمْ﴾ އެވެ. އެހެންކަމުން ޙަނީފީ ޝަރީޢަތުގެ ތިލަފަތުގައި ޤަބަލިއްޔަތާއި، ޤައުމިއްޔަތާއި، ޢުންޞުރިއްޔަތުގެ އެއްވެސް ބުރަދަނެއް ނުވެއެވެ. މަތިވެރި ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ މިބަސްފުޅު ކިހާ ފުރިހަމަ ހެއްޔެވެ؟ عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم خَطَبَ النَّاسَ يَوْمَ فَتْحِ مَكَّةَ فَقَالَ ‏"‏ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْكُمْ عُبِّيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ وَتَعَاظُمَهَا بِآبَائِهَا فَالنَّاسُ رَجُلاَنِ رَجُلٌ بَرٌّ تَقِيٌّ كَرِيمٌ عَلَى اللَّهِ وَفَاجِرٌ شَقِيٌّ هَيِّنٌ عَلَى اللَّهِ ........ قَالَ اللَّهُ‏:‏ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَـٰكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَـٰكُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓا۟ ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّـهِ أَتْقَىٰكُمْ ۚ إِنَّ ٱللَّـهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ (جامع الترمذي، كتاب تفسير القرآن عن رسول الله صلى الله عليه وسلم) (އިބްނު ޢުމަރު رضي الله عنهما ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. މައްކާ ފަތަޙަކުރެއްވި ދުވަހު ރަސޫލުﷲ ﷺ މީސްތަކުންނާ މުޚާޠަބުކުރައްވައި ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. މީސްތަކުންނޭވެ! މާތް ﷲ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ޖާހިލިއްޔަތުގެ ބޮޑާކަމާއި، ކާބަފައިންނާމެދު ފަޚުރުވެރިވުން ގެންދަވާފައެވެ. މީސްތަކުން ބެހެނީ ދެމީހަކަށެވެ. އެކަކީ މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުގައި މާތް، ހެޔޮލަފާ، ތަޤުވާވެރިއެކެވެ. އަނެކަކީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަގެއް ނެތް، އަބާއްޖަވެރިއެކެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّـهِ أَتْقَىٰكُمْ﴾ އެވެ.) (ޖާމިޢުއް ތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 3270) ﴿إِنَّ ٱللَّـهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ތެރެއިން ތަޤްވާވެރިންނާއި، އަބާއްޖަވެރިން އަދި ހެޔޮލަފާ މީހުންނާއި، ފާފަވެރިން އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތަކާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ހާލުގެ ޚަބަރު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އެއްބަޔަކަށްވުރެ އަނެއް ބަޔަކު މާތްކަން ކަށަވަރީ ތަޤުވާވެރިކަމުގެ ގޮތުންނެވެ. ހަސަބުގެ ގޮތަކުން ނޫނެވެ.

أعرابى ން ބުނޫއެވެ. ތިމަންމެން إيمان ވެއްޖައީމުއެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން إيمان އެއް ނުވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ތިމަންމެން ކިޔަމަންވެއްޖައީމުއޭ ބުނާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގެ ތެރެޔަކަށް إيمان ކަމެއް އަދި ނުވަދެތެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް ކިޔަމަންވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެعمل ތަކުން (އެބަހީ: އޭގެ ثواب ން) ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުނި ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (14)

މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. ވާރޭ ނުވެހި، ބިނގަނޑު ހަނަފަސްވެފައިވާ އަހަރެއްގައި އަޢުރާބީންގެ ބަޔަކު މަދީނާއަށް އައެވެ. ދެން އެބައިމީހުން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައިސް، އެބައިމީހުން އިސްލާމްވީކަމަށްޓަކައި ކަލަގޮވައި ވާހަކަދެއްކިއެވެ. އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ އަހަރުމެން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް މިއައީ އީމާންވެގެންނެވެ. އަދި އެވެނި މިވެނި ވަންހައެއްގެ ބަޔަކު ކަލޭގެފާނާ ހަނގުރާމަކުރި ފަދައިން އަހަރުމެން ހަނގުރާމަ ނުކުރަމުއެވެ. މިފަދައިން އެބައިމީހުންގެ ކަލަގޮވުން ކުރިއަށް ގެންދިޔައެވެ. ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (އަސްބާބުއްނުޒޫލް، އަލްވާޙިދީ، ޞ: 396) މާނައީ: އަޢުރާބީން އެބައިމީހުން އީމާންވީ ކަމަށް ދަޢުވާކުރިއެވެ. ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އަދި އީމާންނުވަމުއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހަމައެކަނި ޝަހާދަތުގެ ދެކަލިމަ ކީއެވެ. އެކަމުން އީމާންކަމެއް ނުއުފެދޭނެއެވެ. އެހެނީ، އީމާންކަމަކީ ހިތްހަމަޖެހުމާއެކު އެ ދެކަލިމައިގައި ވާއެއްޗެއް ތެދުކުރުމާއެކު ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއާމެދު ހިތުގައި ޔަޤީންކަން އޮތުމެވެ. އެހެނެއްކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން ބުނާށެވެ. ޤަތުލުވެދާނެކަމަށް ނުވަތަ ހައްޔަރުވެދާނެކަމަށް ބިރުން ތިމަންމެން މާތް ﷲގެ ޙުކުމަށް ބޯލަނބައިފީމެވެ. ﴿وَلَمَّا يَدْخُلِ ٱلْإِيمَـٰنُ فِى قُلُوبِكُمْ﴾ އެބަހީ އަދި އީމާންކަން ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތުގައި ސާބިތުވެ ހަރުލާފައި ނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އީމާންކަމުގެ ފޮނިރަހަ ލިބުނުނަމަ ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ކަލަނުގޮވީހެވެ. އިބްނުކަޘީރް ވިދާޅުވިއެވެ. އެ އަޢުރާބީންނަކީ (ބައެއް މީހުން ހީކުރި ފަދައިން) މުނާފިޤުންނެއް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ މުސްލިމުންކަން ކަށަވަރެވެ. އެބައިމީހުންގެ ހިތުގައި އަދި އީމާންކަން ވަރުގަދަ ނުވަނީއެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުން އަދަބުވެރިވުމަށް އެންގެވީއެވެ. އެއީ މުނާފިޤުންނަމަ ހަރުކަށިކަމާއެކު އެބައިމީހުން ފަޟީޙަތްކުރެއްވީހެވެ. ﴿وَإِن تُطِيعُوا۟ ٱللَّـهَ وَرَسُولَهُۥ لَا يَلِتْكُم مِّنْ أَعْمَـٰلِكُمْ شَيْـًٔا ۚ إِنَّ ٱللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށް ކިޔަމަންވެ، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެންނެވި ޝަރީޢަތުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހިފައިފިނަމަ، ﴿لَا يَلِتْكُم﴾ އެކަލާނގެ ތިޔަބައީމީހުންގެ ޢަމަލަތަކަށް އެއްވެސް އުނިކުރެއްވުމަކާ ނުލައި ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲއީ އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ ތަޤްވާވެރިވާ އަޅުންނަށް ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވައި ތަނަވަސް ރަޙްމަތްލައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

مؤمن ން ކަމުގައިވާކަން ކަށަވަރީ، اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް إيمان ވެ، ދެން (އެ إيمان ކަމާމެދު) شك ނުކުރާ މީހުންނެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މުދާތަކާއި، نفس ތަކުން اللَّه ގެ މަގުގައި جهاد ކުރިމީހުންނެވެ. އެއުރެންނީ، ހަމަ ތެދުވެރިންނެވެ. (15)

އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމާމެދު ފަޚުރުވެރިވުން ޙައްޤު ތެދުވެރި މުއުމިނުންނަކީ ފުރިހަމަ އީމާންކަމާ، ނުގުޑާ ޔަޤީންކަމާއެކު މާތް ﷲއާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ތެދުކުޅަ މީހުންކަން ކަށަވަރެވެ. ﴿ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا۟﴾ ދެން މުނާފިޤުން ފަދައިން އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމާމެދު ޝައްކުނުކޮށް، ޔަޤީންކަން ނުގުޑައި، ތެދުކުރުމާއި، ޔަޤީންކަންމަތީ ސާބިތުވެ ތިބި މީހުންނެވެ. ﴿وَجَـٰهَدُوا۟ بِأَمْوَٰلِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّـهِ ۚ أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلصَّـٰدِقُونَ﴾ އަދި މާތް ﷲގެ ދީނަށް ނަޞްރު ދިނުމަށް، އެކަލާނގެ ރުއްސެވުން އަދައިގެން، އެބައިމީހުންގެ މުދަލާއި ފުރާނަ ހޭދަކުރި މީހުންނެވެ، ފަހެ، އީމާންކަމުގެ ދަޢުވާގައި ތެދުވެރި، ޙަޤީޤީ މުއުމިނުންނަކީ އެއީއެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންތިބީ ކޮން دين އެއްގައިކަން اللَّه އަށް ތިޔަބައިމީހުން އަންގައިދެނީހެއްޔެވެ؟ އުޑުތަކުގައްޔާއި، ބިމުގައިވާހާކަމެއް اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެތެވެ. އަދި اللَّه އީ، ކޮންމެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (16)

އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލަށް ރުހިވޮޑިނުގެން، ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ރުހިވޮޑިނުގަތުމާއި، ދެރަކޮށްލެއްވުމުގެ ބަސްފުޅެކެވެ. މާނައީ: މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ޟަމީރާއި ހިތްތަކުގައި ފޮރުވިފައިވާ އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް އަންގައިދެނީހެއްޔެވެ؟ ޚަލްޤުތަކުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އުޑުތަކުގައި ވިޔަސް އަދި ބިމުގައި ވިޔަސް އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް ކަމެއް ވަންހަނާވެގެން ނުވެއެވެ. "أَتُخْبِرُوْنَ" (ތިޔަބައިމީހުން ޚަބަރުދެނީހެއްޔެވެ؟) ގެ ބަދަލުގައި ﴿أَتُعَلِّمُونَ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން އަންގައިދެނީ ހެއްޔެވެ؟) މި ޢިބާރާތް ބޭނުންކުރެއްވީ އެބައިމީހުން އިތުރަށް ދެރަކޮލެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. މާތް ﷲއަށް އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމާ ބެހޭގޮތުން އަންގައިދޭ މަޤާމެއްގައި އެބައިމީހުން ތިބިފަދައެވެ. އެއީ ޖާހިލުކަމުގެ އިންތިހާއެވެ.

އެއުރެން إسلام ވީކަމަށް ކަލޭގެފާނަށް އެއުރެން ކަލަގޮވަތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން إسلام ވީކަމަށްޓަކައި ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ތިޔަބައިމީހުން ކަލަނުގޮވާށެވެ! އަދި ކިއެއްތަ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް إيمان ކަމަށް މަގުދެއްކެވިކަމަށްޓަކައި اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދަރުމަވަންތަވެވޮޑިގެންވެތެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެރިން ކަމުގައިވާނަމައެވެ. (17)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! އެބައިމީހުން އިސްލާމްވީކަމަށް ކަލޭގެފާނަށް އެބައިމީހުން ކަލަގޮވައެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތައުފީޤުދެއްވައި އީމާންކަމަށް މަގުދެއްކެވިކަމަށްޓަކައި މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އިޙްސާންތެރިވެވޮޑިގަންނަވައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނީ ޙަޤީޤަތުގައިވެސް ޔަޤީންކަމާ އީމާންކަމުގެ އަހުލުވެރިންކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ބުނާ ބުނުމުގައި ތެދުވެރިނަމައެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ غيب ދެނެވޮޑިގެންވަނީ، اللَّه އެވެ. އަދި اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންކުރާ عمل ތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވެތެވެ. (18)

ތިޔަބައިމީހުންގެ އީމާންކަމުގެ ޙަޤީޤަތް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ މާތް ﷲ އެވެ. އުޑުތަކާއި ބިމުގެ ޣައިބު ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އަދި އަޅުތަކުންގެ ޢަމަލުތައް އެކަލާނގެ ބައްލަވައިވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެކަލާނގެއަށް ވަންހަނާވެގެންވާ އެއްވެސް ކަމެއް ނުވެއެވެ. އެހެންކަމުން، ސިއްރުގައްޔާއި ފާޅުގައި ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް އިޚްލާޞްތެރިވާށެވެ. ފަހެ، ސިއްރުތަކާއި، ފޮރުވިފައިވާ ކަންތަކާއި، ނިޔަތް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. ތެދުވެރިންނާއި ދޮގުވެރިން ވަކިކުރައްވަން އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ދިންނަވައި، ބާއްޖަވެރިވުމަށްޓަކައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކުގައި މާތް ﷲއަށް އިޚްލާޞްތެރިވާށެވެ.