އެއީ ކަލޭގެފާނުންގެ ކުށްފާފައިގެ ތެރެއިން އިސްވެދިޔަކަންތަކާއި، ފަސްވެދިޔަ ކަންތަކުގެފާފަ، ކަލޭގެފާނަށް اللَّه ފުއްސަވައިދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ نعمة ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފުރިހަމަކޮށްދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަށް ކަލޭގެފާނަށް މަގުދެއްކެވުމަށްޓަކައެވެ. (2)

ކަލޭގެފާނު އަމިއްލަފުޅަށް އިޖްތިހާދު ކުރައްވައިގެން ކުރެއްވި ކަންކަމުގައި ކަލޭގެފާނަށް ކުރެއްވިފައިވާ ކުށްތައް ޢަފޫކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އަދި އިސްލާމްދީން މަތިވެރިކުރައްވައި، ހުރިހާ ދީނެއްގެ މައްޗަށް އެދީނަށް މަތިވެރިކަން ދެއްވައި، އެކަލާނގެ ނިޢުމަތް ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފުރިހަމަކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އަދި އިހުގެ ދީނަށް، ކަލޭގެފާނުގެ ބަފައިކަލުންގެ ދީންކަމުގައިވާ މަތިވެރި ޙަނީފިއްޔަތަށް ކަލޭގެފާނަށް މަގުދެއްކެވުމަށެވެ.

އަދި ގަދަފަދަވެގެންވާ نصر އަކުން ކަލޭގެފާނަށް نصر ދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. (3)

އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޢަދުއްވުންގެ މައްޗަށް ކަލޭގެފާނަށް ފުރިހަމަ ނަޞްރެއް ދެއްވުމަށެވެ. މާތް ﷲ ވަކިގޮތެއް ކަނޑައަޅުއްވާފައި ނުވާ ކަމެއްގައި އެކަލޭގެފާނު އިޖްތިހާދުކުރައްވައިގެން ކުރެއްވުނު ކުށަށް "ފާފަ" އޭ ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ އެކަލޭގެފާނުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ނިސްބަތްކުރައްވާފައެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ މާތް ﷲ އަށް އުރެދިވަޑައިގަންނަވާފާނޭކަމަށް، ނުވަތަ އުރެދުމުގެ ނިޔަތުގައި އެކަލޭގެފާނު ފާފައެއް ކުރައްވަފާނޭކަމަށް އަހަރުމެން ޤަބޫލުކޮށްގެން ނުވާނެއެވެ. އެހެނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ ވަނީ ފާފަތަކުން މަޢުޞޫމުކުރައްވާފައެވެ. އަދި މަޢުޞޫމުކަމަކީ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ސިފަފުޅެކެވެ. އެކަލޭފާނު ބައެއް ކަންކަމުގައި އިޖްތިހާދުކުރެއްވީއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ބައެއްކަންކަން ރަނގަޅުކަމުގައި މާތް ﷲ ނިންމެވިއިރު، ބައެއް ކަންކަމުގައި އެކަލޭގެފާނަށް ކުށްކުރެއްވިފައިވާކަން މާތް ﷲ ވަނީ އަންގަވާފައެވެ. އޭގެތެރޭގައި ބަދުރު ހަނގުރާމައިގެ އަސީރުން އަތުން ފިދްޔައެއް ނަންގަވަން ނިންމެވުމާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ބޮޑުބޭބޭފުޅު އަބޫޠާލިބުގެ ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދިވަޑައިގަތުން ފަދަ ކަންކަން ހިމެނެއެވެ. އެފަދަ ކުށްތަކަށް އެކަލޭގެފާނުގެ މަޤާމަށް ބައްލަވާފައި ފާފަކަމުގައި ބެއްލެވީއެވެ. ވީމާ، މިކަމާމެދު ވިސްނުން ބެހެއްޓުން ރަނގަޅެވެ.

އެކަލާނގެއީ، مؤمن ންގެ ހިތްތަކަށް ހިތްހަމަޖެހުން ބާވައިލެއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެއީ އެއުރެންގެ إيمان ކަމުގެ މައްޗަށް، އެއުރެންނަށް إيمان ކަން އިތުރުވުމަށްޓަކައެވެ. އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ لشكر މިލްކުވެގެންވަނީ، اللَّه އަށެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (4)

އެކަލާނގެއީ، ޙުދައިބިއްޔާގެ ޞުލްޙައިގައި ހިނގި ކަންކަމުގެ ސަބަބުން، މުއުމިނުންގެ ހިތްތަކަށް ހަމަހިމޭންކަމާއި ހިތްހަމަޖެހުން ބާވައިލެއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެބައިމީހުން މާތް ﷲގެ މަގުގައި މަރުވުމަށް ބައިޢަތުއް ރިޟްވާންގައި ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބައިޢަތު ހިފާވަރަށް އެބައިމީހުންގެ ޔަޤީންކަމުގެ މައްޗަށް ޔަޤީންކަން އިތުރުކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ﴿وَلِلَّـهِ جُنُودُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ ۚ وَكَانَ ٱللَّـهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ އުޑުތަކާއި ބިމުގައި ވާހައި ތަކެއްޗެއްގެ ގުނައި ޢަދަދުނުކުރެވޭނޭ އަދި ބަލިނުކުރެވޭނޭ ލަޝްކަރުތައް މިލްކުވެގެންވަނީ މާތް ﷲއަށެވެ. މަލާއިކަތުންނާއި، ގަދަ ވަޔާއި، ބިންހެލުމާއި، ސުންނާފަތިކޮށްލާ ހޮނު ގުގުރިއާއި، ބިންގަނޑު ގަންބަވައިގަތުމާއި، ޣަރަޤުކުރެއްވުން އޭގެ ތެރޭގައި ހިމެނެއެވެ. އެކަލާނގެ ދީނުގެ ޢަދުއްވުންގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ބައެއްގެ މައްޗަށް އެ ލަޝްކަރުތައް ފޮނުއްވައެވެ. އެކަލާނގެއީ އެކަލާނގެ ޚަލްޤުތަކުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ހުރިހާ ކަމެއްގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެންމެ މަލާއިކަތަކު ފޮނުއްވި ނަމަވެސް އެބައިމީހުންގެ ދަނޑުބިންތަކާއި ތަނަވަސްކަން ނެތިކުރެއްވީހެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް ޖިހާދު ޝަރުޢުކުރެއްވިއެވެ. ދެކޮޅު ނުހެދޭ ޙުއްޖަތާއި، އެންމެ ފުރިހަމަ ޙިކްމަތް އެކަމުގައި އެކުލެވިގެން ވާތީއެވެ.

(އެއީ) مؤمن ފިރިހެނުންނާއި، مؤمن އަންހެނުން، އެކަލާނގެ ސުވަރުގެތަކަށް ވެއްދެވުމަށްޓަކައެވެ. އެތާނގެ ދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުރެތެވެ. އެތާނގައި، އެއުރެން ދެމިތިބޭގޮތުގައެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ކުށްފާފަތައް އެއުރެންގެ ކިބައިން ފުއްސެވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ބޮޑުވެގެންވާ ނަސީބު ލިބުމެއްކަމުގައި اللَّه ގެ حضرة ގައި އެކަންތައްވިއެވެ. (5)

އެބައިމީހުން ކިޔަމަންތެރިވެ މާތް ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރި ކަމަށްޓަކައި، އެތަނުގެ ގަނޑުވަރުތަކާއި ގެތަކުގެ ދަށުން ސުވަރުގޭގެ ކޯރުތައް ދެމޭ ފެހިކަން ގަދަ ބަގީޗާތަކަށް މުއުމިން ފިރިހެނުންނާއި އަންހެނުން ވެއްދުމަށްޓަކައެވެ. އެތަނުގައި އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބޭގޮތަށެވެ. ﴿وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ ۚ وَكَانَ ذَٰلِكَ عِندَ ٱللَّـهِ فَوْزًا عَظِيمًا﴾ އަދި އެބައިމީހުންގެ ކުށްތަކާއި ފާފަތައް ފުއްސަވައިދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ދެމިހުންނަނިވި އެ ނިޢުމަތަކީ، އެއަށްވުރެ މަތިވެރި ބާއްޖަވެރިކަމެއް ނެތް ބާއްޖަވެރިކަމެވެ. އެހެނީ، ސުވަރުގޭގެ ނިޢުމަތް ލިބުމަށް ފަހު އެނިޢުމަތާ އެއްވަރުގެ އެހެން ނިޢުމަތެއް ނުވެއެވެ.

އަދި منافق ފިރިހެނުންނާއި، منافق އަންހެނުންނާއި، شريك ކުރާ ފިރިހެނުންނާއި، شريك ކުރާ އަންހެނުންނަށް عذاب ދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އެއުރެންނީ، اللَّه އާމެދު ނުބައި ހީތައް ކުރާމީހުންނެވެ. ނުބައިގޮތް ދިމާވުންއޮތީ އެއުރެންގެ މައްޗަށެވެ. އަދި اللَّه އެއުރެންގެ މައްޗަށް ކޯފާލެއްވިއެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވިއެވެ. އަދި އެއުރެންނަށްޓަކައި ނަރަކަ ތައްޔާރުކުރެއްވިއެވެ. އެއީ ނުބައިވެގެންވާ ނިމިދިޔުމެކެވެ. (6)

އަދި ޖިހާދުކުރުމަށް ބަރުހެލިވި މުނާފިޤު އަންހެނުންނާއި ފިރިހެނުންނަށާއި، ﷲގެ ދީނާއި ހަނގުރާމަކުރާ މުޝްރިކު ފިރިހެނުންނާއި އަންހެނުންނަށް ޢަޛާބުދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. މުޝްރިކުންގެ މައްޗަށް މުނާފިޤުން އިސްކުރެއްވީ އެބައިމީހުން ނުރައްކަލާއި ގެއްލުން ކާފިރުންނަށްވުރެ ބޮޑުވެގެންވާތީއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއާ މެދު އެންމެ ނުބައިކޮށް ހީކުރި އެ މުނާފިޤުން ހީކުރީ، ރަސޫލާ ﷺ ޢުމްރާކުރެއްވުމަށް މައްކާއަށް ވަޑައިގަތުމަށް ނުކުންނެވުމަށްފަހު، އެކަލޭގެފާނާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން މަދީނާއަށް އެނބުރިވަޑައިނުގަންނަވާނެ ކަމުގައެވެ. ﴿عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ ٱلسَّوْءِ ۖ وَغَضِبَ ٱللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ ۖ وَسَآءَتْ مَصِيرًا﴾ މިއީ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކުރައްވާފައިވާ ދުޢާއެކެވެ. މާނައީ މުނާފިޤުން މުއުމިނުންނަށް ލިބޭނެ ކަމަށް ހީކޮށް އިންތިޒާރުކުރާ ނެތިދިއުމާއި ސުންނާފަތިވުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހުށްޓެވެ. އެބައިމީހުންގެ ކާފިރުކަމާއި މުނާފިޤުކަމުގެ ސަބަބުން މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކޯފާލައްވައި އެބައިމީހުންނަށް ލަޢުނަތްލެއްވިއެވެ. އަދި އާޚިރަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންނަށްޓަކައި އަނދައަނދައި ހުންނަ ގަދަފަދަ އަލިފާންގަނޑެއް ތައްޔާރުކުރެއްވިއެވެ. އެއީ ނަރަކައިގެ އަލިފާނެވެ. އެއީ މުނާފިޤުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ އަހުލުވެރިންގެ ނިމިދިއުމެއްގެ ގޮތުގައި ހާދަހާ ނުބައި ތަނެކެވެ.

އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ لشكر ތައް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. އަދި عزيز ވަންތަ، حكيم ވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (7)

ލަޝްކަރުގެ ވާހަކަ ތަކުރާރުކުރައްވާފައިވަނީ މާތް ﷲގެ ލަޝްކަރުތައް ބައެއް ފަހަރު ރަޙްމަތެއްގެ ގޮތުގައި ބާވައިލައްވާއިރު އަނެއްބައި ފަހަރު ޢަޛާބެއްގެ ގޮތުގައި ބާވައިލައްވާތީއެވެ. ކުރީގެ އާޔަތުގައި ލަޝްކަރުގެ ވާހަކަ ގެންނަވާފައިވަނީ ރަޙްމަތުގެ ލަޝްކަރުގެ ގޮތުގައެވެ. އެހެނީ، އެތާނގައި ދައްކަވާފައި ވަނީ މުއުމިނުންގެ ވާހަކައެވެ. މިތަނުގައި ލަޝްކަރުގެ ވާހަކަ ގެންނަވާފައި މިވަނީ ޢަޛާބުގެ ލަޝްކަރުގެ ގޮތުގައެވެ. އެހެނީ މިތަނުގައި ދައްކަވަނީ މުނާފިޤުންނާއި ކާފިރުންގެ ވާހަކައެވެ. މާތް ﷲއީ އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ބަދަލުހިއްޕަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެހެންކަމުން، އާޔަތް ނިންމަވާފައި ވަނީ ﴿عَزِيزًا حَكِيمًا﴾ މިބަސްފުޅުންނެވެ. އެއީ ބާރުވެރިކަމާއި ބަލިކުރެއްވުމުގެ މާނަ ދޭހަވާތީއެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އެތަނުގައި ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ ﴿عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ އެވެ. އެވާހަކަ އައިސްފައިވަނީ ޚަލްޤުކުރައްވައި ތަދުބީރުކުރެއްވުމުގެ ވާހަކައިގެ ތެރޭގައި ކަމުގައި ވާތީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ ހެކިވަނިވި ބޭކަލަކު ކަމުގައްޔާއި (مؤمن ންނަށް) އުފާވެރިކަމުގެ خبر ދެއްވައި، (كافر ންނަށް) ބިރުވެރިކަމުގެ خبر ދެއްވާ ބޭކަލަކު ކަމުގައެވެ. (8)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ ކަލޭގެފާނުގެ މަތިވެރި މަޤާމަށް ދެއްވާ ޝަރަފެއްގެ ގޮތުގައި ކަލޭގެފާނު ޚަލްޤުތަކުންގެ މައްޗަށް ހެކިވެވަޑައިގަތުމަށާއި، އީމާންކަމުގެ އަހުލުވެރިންނަށް ސުވަރުގޭގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރުދެއްވުމަށާއި، ކާފިރުކަމުގެ އަހުލުވެރިންނަށް ނަރަކައިގެ އިންޒާރުކުރެއްވުމަށެވެ. بشارة (އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު) ދެނީ ހެޔޮކަމެއްގެއެވެ. إنذار ދެނީ ނުބައިކަމަކަށެވެ.

(އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް إيمان ވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް نصر ވެރިވުމަށާއި، އެކަލާނގެއަށް މާތްކޮށްހިތުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް ހެނދުނާއި، ހަވީރު ތިޔަބައިމީހުން تسبيح ދެންނެވުމަށްޓަކައެވެ. (9)

މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ތަބަޢަވީ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވެ، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ތެދުކުރުމަށްޓަކައެވެ. ﴿وَتُعَزِّرُوهُ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ރަސޫލާ ﷺ އަށް ނަޞްރުދީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދީން ވަރުގަދަކުރުމަށްޓަކައެވެ. ﴿وَتُوَقِّرُوهُ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް އިޙްތިރާމުކޮށް ޤަދަރުކުރުމަށްޓަކައެވެ. ﴿وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾ މި ޢިބާރާތުގައި ﴿هُ﴾ ގެ ޟަމީރު ނިސްބަތްވަނީ މާތް ﷲއަށެވެ. މާނައީ އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިސްލާމްކަމުގެ ނިޢުމަތް ދެއްވިކަމަށްޓަކައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ހެނދުނާއި ހަވީރު ތަސްބީޙަ ކިއުމަށްޓަކައެވެ. ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި ހިތް މާތް ﷲއާ ގުޅިފައި ހުރުމަށްޓަކައެވެ. ދެން ބައިޢަތުގެ، އެބަހީ ބައިޢަތުއްރިޟްވާންގެ، މަތިވެރިކަން ހާމަކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނަށް بيعة ހިފާމީހުން بيعة ހިފާކަންކަށަވަރީ اللَّه އަށެވެ. اللَّه ގެ يدقدرة ފުޅުވަނީ، އެއުރެންގެ އަތްތަކަށްވުރެ މަތީގައެވެ. ފަހެ، عهد އުވާލައިފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާ عهد އުވައިލާކަންކަށަވަރީ، އޭނާގެ އަމިއްލަ نفس ގެ މައްޗަށެވެ. އަދި އެކަމެއްގެ މައްޗަށް އެމީހަކު اللَّه އަށް ވެފައިވާ عهد ފުއްދައިފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، اللَّه އެމީހަކަށް ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމަ ދެއްވާނެތެވެ. (10)

މި ބައިޢަތު ހިފީ ޙުދައިބިއްޔާގައެވެ. އެއީ މާތް ﷲގެ މަގުގައި މަރުވުމަށް އަޞްޙާބުބޭކަލުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބައިޢަތު ހިފި ހިނދުގައެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބައިޢަތު ހިފުން އެއީ މާތް ﷲއަށް ބައިޢަތު ހިފުން ކަމުގައި އެކަލާނގެ ބަޔާންކުރައްވާފައިވާތީ، އެ ބައިޢަތު ވެފައިވަނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ލިބިވަޑައިގަތް މަތިވެރި ޝަރަފަކަށެވެ. މާނައީ: ކަލޭގެފާނަށް ބައިޢަތު ހިފި މީހުން ބައިޢަތު ހިފީ މާތް ﷲއަށްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނީ ކަލޭގެފާނަކީ އެކަލާނގެ ދީން މީސްތަކުންނަށް އިއްވަވަން ވަޑައިގެންނެވި ސަފީރެކެވެ. ﴿يَدُ ٱللَّـهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾ ބައިޢަތު ހިފި ވަގުތު މާތް ﷲގެ އަތްޕުޅު ވަނީ އެބައިމީހުންގެ އަތްތަކުގެ މަތީގައެވެ. ފަހެ، އަޞްހާބުބޭކަލުން އެބޭކަލުންގެ އަތްޕުޅުތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަތްޕުޅުގައި ބޭއްވެވިއިރު، އެބޭކަލުން މާތް ﷲއަށް ބައިޢަތު ހިފިފަދައެވެ. އެހެނީ، ރަސޫލުﷲ ﷺ މެދުވެރިކޮށް ޙަޤީޤަތުގައި ބައިޢަތު ހިފީ މާތް ﷲއަށެވެ. މިތާނގައި މިވަނީ ވަރަށް ފުރިހަމަ ތަޝްބީހެކެވެ. އަހަރުމެން وَجْهُهُ قَمَرٌ (އޭނާގެ މޫނަކީ ހަނދެކެވެ.) އަދި كَلَامُهُ دُرٌّ (އޭނާގެ ވާހަކަތަކަކީ ރަންމުތެކެވެ.) ބުނާ ފަދައިންނެވެ. ދެން، އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿فَمَن نَّكَثَ فَإِنَّمَا يَنكُثُ عَلَىٰ نَفْسِهِۦ ۖ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِمَا عَـٰهَدَ عَلَيْهُ ٱللَّـهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ ފަހެ، ބައިޢަތުގެ ޢަހުދު އުވާލައިފި މީހާ ދަންނާށެވެ. އެ އުވައިލުމުގެ ގެއްލުން ހުރީ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށެވެ. އަދި ބައިޢަތުގެ ޢަހުދު ފުއްދައިފި މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ އޭނާއަށް މަތިވެރިވެގެންވާ ނިޢުމަތް ދެއްވާނެއެވެ. އެއީ ނިޢުމަތާއި، ދެމި ތިބުމުގެ ގޮވަތި ކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއެވެ. حدّثنا يَزِيدُ بْنُ أَبِي عُبَيْدٍ، عَنْ سَلَمَةَ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ بَايَعْتُ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم ......... فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَا مُسْلِمٍ، عَلَى أَىِّ شَىْءٍ كُنْتُمْ تُبَايِعُونَ يَوْمَئِذٍ قَالَ عَلَى الْمَوْتِ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب الجهاد والسير، باب البيعة في الحرب ألّا يفرّوا) (ސަލަމާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ޔަޒީދު ބްނު އަބީޢުބައިދާ ރިވާކުރެއްވިއެވެ. ސަލަމާ رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން ގަސްދޮށުގައި ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބައިޢަތު ހިފީމެވެ. ދެން ތިމަން ސަލަމާ رضي الله عنه އަށް ދެންނެވީމެވެ. ތިޔަބޭކަލުން އެކަލޭގެފާނަށް ބައިޢަތު ހިއްޕެވީ ކޮންކަމަކަށް ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މަރުވުމަށެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 2960) މި ބައިޢަތުގެ ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެންނެވީ ޢުމުރާއަށް ކަމަށާއި، އެކަލޭގެފާނު ހަނގުރާމަކުރައްވަން ބޭނުންފުޅު ނުވާކަން އެންގެވުމަށް އެކަލޭގެފާނު ޢުޘްމާން ބިން ޢައްފާން رضي الله عنه މައްކާގެ އަހުލުވެރިންގެ ގާތަށް ފޮނުއްވުމުން، އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ހިފެހެއްޓިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކޮށްފިކަމުގެ ޚަބަރު މުސްލިމުންނަށް ލިބެނެވެ. އެހިނދު މުޝްރިކުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމުގެ މައްޗަށް ބައިޢަތު ހިފުމަށް ރަސޫލުﷲ ﷺ މުސްލިމުންނަށް ގޮވައިލެއްވިއެވެ. ދެން އެބައިމީހުން މަރުވުމަށް އެކަލޭގެފާނަށް ބައިޢަތު ހިފިއެވެ. މި ބައިޢަތު ހިފީ ޙުދައިބިއްޔާގައި ހުރި ގަހެއްގެ ދަށުގައެވެ. އެ ބައިޢަތަށް ނަންދެވުނީ ބައިޢަތުއްރިޟްވާން އެވެ. އެކަމާ ބެހޭގޮތުން ﴿لَّقَدْ رَضِىَ ٱللَّـهُ عَنِ ٱلْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ ٱلشَّجَرَةِ﴾ (ހަމަކަށަވަރުން، ގަސްދޮށުގައި އެއުރެން ކަލޭގެފާނަށް ބައިޢަތު ހިފާހިނދު، އެ މުއުމިންތަކުންނާމެދު اللَّه ރުހިވޮޑިގެންފިއެވެ.) މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. މިދަތުރުގައި މުނާފިޤުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އާއެކު ނުނުކުމެއެވެ. އެބައިމީހުން ޤަތުލުވެދާނެތީ ބިރުންނެވެ. އަދި ރަސޫލުﷲ ﷺ އާ އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުންނާ މެދު އެބައިމީހުން ހީކުރީ އެބޭލަކުން އެނބުރި މަދީނާއަށް ވަޑައިނުގަންނަވާނެ ކަމުގައެވެ. އެބައިމީހުން ނުނުކުތް ސަބަބާ، އެބައިމީހުން އެކަމަށް ދައްކާނެ އުޒުރުތައް ރަސޫލުﷲ ﷺ އެނބުރިވަޑައިގަތުމުގެ ކުރިން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރެއްވިއެވެ. މިއީ ޤުރްއާނުގެ "ޣައިބީ" މުޢުޖިޒާތެކެވެ. އެބައިމީހުން މުސްތަޤްބަލުގައި ކުރާނެ ކަމެއް ކުރިން އަންގަވާފައި ވާތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

أعرابى ންގެ ތެރެއިން ހަނގުރާމަޔަށްނުގޮސް ފަސްޖެހުނުމީހުން ކަލޭގެފާނަށް ދަންނަވާނެތެވެ. ތިމަންމެންގެ މުދާތަކާއި، ތިމަންމެންގެ أهل ވެރިން ތިމަންމެން ހަނގުރާމަޔަށް ދިޔުން مشغول ކޮށްފިއެވެ. ފަހެ، ތިމަންމެންގެ ފާފަފުއްސެވުމަށް ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގެންދެއްވާށެވެ! އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައި ނުވާއެއްޗެއް، އެއުރެންގެ ދޫތަކުން ބުނެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަންފާއަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، اللَّه ގެ حضرة ން އެއްވެސްކަމެއް މިލްކުވެގެންވަނީ، ތިޔަބައިމީހުންކުރެ ފަހެ، ކާކަށްހެއްޔެވެ؟ އަދި ކިއެއްތަ! ތިޔަބައިމީހުންކުރާ عمل ތައް މޮޅަށްދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (11)

ޙުދައިބިއްޔާގެ އަހަރު ކަލޭގެފާނާއެކު ނުނުކުމެ ފަސްޖެހުނުމީހުން ކަލޭގެފާނު އެނބުރިވަޑައިގަތުމުން ދަންނަވާނެއެވެ. އަހަރުމެންނަށް ކަލޭގެފާނާއެކު ނުނުކުމެވުނީ ދަރިންނާ މުދާ އަހަރުމެން މަޝްޣޫލުކުރުމުންނެވެ. އެހެންކަމުން، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަހަރުމެންގެ ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވުން އެދި ދަންނަވާށެވެ. އަހަރުމެން ނުނުކުމެ ފަސްޖެހުނީ އަހަރުމެންގެ އިޚްތިޔާރަކުން ނޫނެވެ. މަޖްބޫރުވެގެންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެވާހަކައިގައި އެބައިމީހުން ހަދަނީ ދޮގެވެ. އެބައިމީހުން ހާމަކުރަނީ ވަންހަނާކުރާ އެއްޗެއްގެ އިދިކޮޅެވެ. މިއީ ހުތުރުކަންބޮޑު މުނާފިޤުކަމެވެ. ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތަޤްދީރުގައި ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ކަމެއް، ފައިދާ ހުރި ކަމަކަށް ވިޔަސް، ނުވަތަ ގެއްލުން ހުރި ކަމަކަށް ވިޔަސް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ދުރުކުރާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ބަލިވެ ޤަތުލުވުމަށް އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ ނުވަތަ ނަޞްރާއި ޣަނީމާ ދެއްވަން އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ އެކަން ހުއްޓުވާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ ދެން އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އެބައިމީހުން ވަންހަނާކުރި އެއްޗެއް ހާމަކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި ކިއެއްތަ! ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރީ رسول އާއާއި، مؤمن ން އެއުރެންގެ أهل ވެރިންގެ ގާތަށް ދުވަހަކުވެސް އެނބުރިވަޑައި ނުގަންނަވާނެކަމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އެކަން ޒީނަތްތެރިކުރެއްވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނުބައިހީތައް ހީކުރީމުއެވެ. އަދި ގެއްލި ހަލާކުވެގެންވާ ބަޔަކުކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުންވީމުއެވެ.(12)

އަދި ކިއެއްތަ ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރީ މުޙައްމަދު ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން މަދީނާއަށް ދުވަހަކުވެސް އެނބުރިވަޑައިނުގަންނަވާނެ ކަމަށެވެ. އަދި މުޝްރިކުން އެބޭކަލުންގެ އެއްވެސް ބޭކަލަކު ބާކީނުކޮށް ޤަތުލުކޮށް ހުސްކޮށްލާނެ ކަމަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ނުކުތުމަށް ފަސްޖެހުނީ އެހެންވެގެންނެވެ. ﴿وَزُيِّنَ ذَٰلِكَ فِى قُلُوبِكُمْ وَظَنَنتُمْ ظَنَّ ٱلسَّوْءِ وَكُنتُمْ قَوْمًۢا بُورًا﴾ އަދި ޝައިޠާނާ އެ މަގުފުރެދުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޒީނަތްތެރިކޮށް ދެއްކިއެވެ. އަދި ރަސޫލާ ﷺ އާއި މުއުމިނުން މަދީނާއަށް އެނބުރި ނުދާނެކަމުގެ، އަދި އިސްލާމްދީނަށް ދެން ބާރެއް ނުލިބޭނެކަމުގެ ނުބައި ހީ ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރިއެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ކޯފާއާއި ޢުޤޫބާތް ޙައްޤުވެ، ގެއްލި ހަލާކުވެގެންވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވީމުއެވެ.

އަދި اللَّه އަށާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް إيمان ނުވާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ كافر ންނަށްޓަކައި އަނދައަނދާހުންނަ ނަރަކަ ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ. (13)

އެމީހެއްގެ އީމާންކަމުގައި އިޚްލާޞްތެރި ނުވެ، އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތި މާތް ﷲއާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ޤަބޫލުނުކުރި މީހާ ދަންނާށެވެ. އޭނާގެ ކާފިރުކަމާއި މުނާފިޤުކަމުގެ ޖަޒާގެ ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނަރަކައިގެ އަނދައަނދާ ހުންނަ އަލިފާން ތައްޔާރުކުރެއްވީމެވެ.

އަދި އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ ވެރިކަންވަނީ اللَّه އަށެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ފާފަފުއްސަވަތެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް عذاب ދެއްވަތެވެ. އަދި ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، رحيم ވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ.(14)

އުޑުތަކާއި ބިމުގައި ވާހައި ތަކެއްޗެއް މިލްކުކުރައްވައި، އެތަކެއްޗާމެދު އިރާދަކުރައްވާ ގޮތަކަށް ހައްދަވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އިންސާނާގެ ޢަމަލާ ގުޅޭގޮތުން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ރަޙުމަތްލައްވައި، އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ޢަޛާބުދެއްވައެވެ. މިތަނުގައި މިވަނީ ރަސޫލުﷲ ﷺ އެބައިމީހުންގެ ފާފަ ފުއްސަވަން އެދިވަޑައިގަތުމަށް އެބައިމީހުން ކުރާ އުއްމީދު ބޭކާރުކަން އަންގަވާފައެވެ.

غنيمة ތަކެއް އަތުލުމަށްޓަކައި، غنيمة ތަކަކަށް (އެބަހީ: ހަނގުރާމަޔަށް) ތިޔަބައިމީހުން ހިނގައްޖެނަމަ، ހަނގުރާމަޔަށް ނުގޮސް ފަސްޖެހުނުމީހުން ބުނާހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ފަހަތުން ތިމަންމެން ދިޔުމަށް ތިމަންމެން ދޫކޮށްލާށެވެ! އެއުރެން އެދެނީ، اللَّه ގެ ބަސްފުޅު ބަދަލުކުރުމަށެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިމަންމެންގެ ފަހަތުން ތިޔަބައިމީހުން އައިސްގެންނުވާނެއެވެ. މީގެކުރިން اللَّه އަންގަވާފައިވަނީ އެފަދައިންނެވެ. ދެން އެއުރެން ބުނާނެތެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންމެންނާ حسد ވެރިވަނީއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! ދާދިކުޑަކޮށް މެނުވީ އެއުރެންނަކަށް ނުވިސްނެތެވެ. (15)

މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޢުދުކުރެއްވި ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާތައް ނަގަން ތިޔަބައިމީހުން ދާން ފެށުމުން ޙުދައިބިއްޔާއަށް ދާން ނުނުކުމެ ފަސްޖެހުނު މީހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބުނާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނާއެކު ޚައިބަރަށް ގޮސް އެރަށުގެ މީހުންނާ ހަނގުރާމަކޮށް ޖިހާދުގައި ބައިވެރިވުމަށް އަހަރުމެން ދޫކޮށްލާށެވެ. ﴿يُرِيدُونَ أَن يُبَدِّلُوا۟ كَلَـٰمَ ٱللَّـهِ ۚ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا كَذَٰلِكُمْ قَالَ ٱللَّـهُ مِن قَبْلُ﴾ އެބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ ޙުދައިބިއްޔާގައި ބައިވެރިވި މީހުން މައްކާއާއި ހަމައަށް ނުގޮސް، ޙުދައިބިއްޔާގެ ޞުލްޙައަށް ފަހު މަދީނާއަށް އެނބުރި އައީތީ، ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާތައް އެހެން އެއްވެސް ބަޔަކަށް ނުދެއްވައި އެބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަކުރައްވަން މާތް ﷲ ކުރެއްވި ވަޢުދު އުވާލާށެވެ. ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އަހަރުމެންގެ ފަހަތުން އައިސްގެން ނުވާނެއެވެ. އަދި އެ ޣަނީމާއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުލިބޭނެއެވެ. ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާ ލިބޭނީ ޙުދައިބިއްޔާއަށް ދިޔަ ބަޔަކަށްކަން މާތް ﷲ ވަނީ ކުރިން ނިންމަވާފައެވެ. ﴿فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا ۚ بَلْ كَانُوا۟ لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ ދެން، އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބުނާނެއެވެ. ތިޔައީ މާތް ﷲ އެންގެވި ގޮތެއް ނޫނެވެ. އަދިކިއެއްތަ، އަހަރުމެން ޣަނީމާގައި ބައިވެރިވެދާނެތީ ތިޔަބައިމީހުން އަހަރުމެންނަށް ޙަސަދަވެރިވަނީއެވެ. ޙަޤީޤަތަކީ އެބައިމީހުންނަށް ޣަނީމާއާއި މަންފާ ފިޔަވައި އެހެން އެއްޗެއް ނޭނގެއެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުގެ ނިޢުމަތުގެ އަގެއްވެސް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގެއެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ހިޖުރައިން ހަވަނަ އަހަރު ޙުދައިބިއްޔާއިން އެނބުރިވަޑައިގެންފައި، ބައިޢަތުއްރިޟްވާންގެ ބައިވެރިންނަށް ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާތައް ޚާއްސަކުރައްވާފައިވާކަމުގެ ވަޢުދުކުރެއްވިއެވެ. ޙުދައިބިއްޔާގެ ޞުލްޙައިގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންނަށް ގެއްލިދިޔަ އެއްޗެއްގެ ބަދަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ޚައިބަރު ފަތަޙަކުރެއްވީ މުސްލިމުން ޙުދައިބިއްޔާއިން އެނބުރި އައުމުގެ އެއްމަސް ފަހުންނެވެ. އެއީ ޣަނީމާ ގިނައިން ލިބެން އޮތް ރަށެކެވެ. ޙުދައިބިއްޔާއަށް ނުގޮސް ތިބި މީހުން އެބައިމީހުންނާއެކު ދާން ބޭނުންވީ އެހެންވެގެންނެވެ. ޖިހާދުކުރަން ލޯބިކުރާތީއެއް ނޫނެވެ. ހަމަ ޣަނީމާގެ ދަހިވެތިކަމުގައެވެ. ދެން، އެބައިމީހުންކުރެ އެއްވެސް މީހަކަށް އެކަލޭގެފާނާއެކު ޚައިބަރަށް ދިއުމުގެ ހުއްދަ ނުދެއްވުމަށް މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ އަށް އަމުރުކުރެއްވިއެވެ. އެ މަނާކުރެއްވުމަކީ މާތް ﷲ ކުރެއްވި ޢަދުލުވެރި ޙުކުމްފުޅެކެވެ. އެހެނީ، ޙުދައިބިއްޔާއަށް ދާން ފަސްޖެހުނު މީހުންގެ ޖަޒާއަކީ އެބައިމީހުން މަޙްރޫމުކުރުމެވެ. ކިޔަމަންވި މީހުންގެ ޖަޒާއަކީ އެބައިމީހުންނަށް ޣަނީމާ ލިބުމެވެ. އަދި ޣަނީމާ އެބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަވެގެން ވުމެވެ. ދެން މިއަންނަނީ މުނާފިޤުންގެ ހިތްތަކުގައި ފޮރުވިފައިވާ ކަންކަމުން ފަރުދާނަގާނޭ އެހެން އިމްތިޙާނެއްގެ ވާހަކައެވެ. އެބައިމީހުން ޖިހާދަށް ޝައުޤުވެރިވޭތޯ ނުވަތަ އެބައިމީހުން ދަހިވެތިވަނީ ހަމައެކަނި ޣަނީމާ މުދަލަށް ތޯއެވެ؟ އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

أعرابى ންގެ ތެރެއިން ހަނގުރާމަޔަށް ނުގޮސް ފަސްޖެހުނުމީހުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ގަދަފަދަވެގެންވާ ބާރެއްގެ ވެރިބަޔަކުގެ ގާތަށް ދިޔުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލައްވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށެވެ. ނުވަތަ އެއުރެން ކިޔަމަންވެ إسلام ވުމަށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ކިޔަމަންވާނަމަ، ރިވެތިވެގެންވާ ދަރުމަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް اللَّه ދެއްވާނެތެވެ. އަދި މީގެކުރިން ތިޔަބައިމީހުން ފުރަގަސްދިން ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން ފުރަގަސްދޭނަމަ، ވޭންދެނިވި عذاب އަކުން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް عذاب ދެއްވާނެތެވެ. (16)

އަޢުރާބީންގެ ތެރެއިން ޙުދައިބިއްޔާއަށް ނުގޮސް ފަސްޖެހުނު މީހުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ގަދަފަދަ ވެގެންވާ ބަޔަކާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލައްވާނެއެވެ. އެއީ ނަބީކަމަށް ދަޢުވާކުރި މުސައިލަމާ އަލްކައްޛާބުގެ ޤައުމު ކަމުގައިވާ ބަނޫ ޙަނީފާއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުން ނެތިކޮށްލަންދެން، ނުވަތަ އެބައިމީހުން އިސްލާމްވަންދެން ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރާނެއެވެ. ފަސްޖެހުނު މީހުންގެ ގޮތުގައި ތަކުރާރުކޮށް އެބައިމީހުން ސިފަކުރައްވާފައި ވަނީ އެބައިމީހުންގެ އެޢަމަލުގެ ނުބައިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ، އެހެނީ، ރަސޫލުﷲ ﷺ އާއެކު ނުކުތުމަށް ފަސްޖެހުމަށްވުރެ ބޮޑު ނުބައިކަމެއް ވާނޭހެއްޔެވެ؟ ﴿فَإِن تُطِيعُوا۟ يُؤْتِكُمُ ٱللَّـهُ أَجْرًا حَسَنًا ۖ وَإِن تَتَوَلَّوْا۟ كَمَا تَوَلَّيْتُم مِّن قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމައަށް ނުކުތުމަށް ކުރައްވާފައިވާ އަމުރުފުޅަށް ތިޔަބައިމީހުން ކިޔަމަންވެއްޖެނަމަ، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދުނިޔޭގައި ނަޞްރާއި ޣަނީމާ މުދާ ދެއްވައި، އާޚިރަތުގައި އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަތުމާއި ސުވަރުގެ ދެއްވާނެއެވެ. އަދި ކުރިންވެސް ފަސްޖެހުނު ފަދައިން ހަނގުރާމައަށް ނުކުތުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ފަސްޖެހިއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަރަކައިގެ ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބު އެކަލާނގެ ދެއްވާނެއެވެ.

ކަނުމީހާގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އަދި ކޮރުމީހާގެ މައްޗަކަށްވެސް ކުށެއްނެތެވެ. އަދި ބަލިމީހާގެ މައްޗަކަށްވެސް ކުށެއްނުމެނެތްމެއެވެ. اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް ކިޔަމަންވާމީހާ، އެތާނގެ ދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުންނަ ސުވަރުގެތަކަށް، އެކަލާނގެ އެމީހާ ވައްދަވާނެތެވެ. އަދި ފުރަގަސްދީފި މީހާޔަށް ވޭންދެނިވި عذاب އަކުން އެކަލާނގެ عذاب ދެއްވާނެތެވެ. (17)

ޖިހާދަށް ނުނުކުމެ މަޑުކުރުމުން ކަނުމީހާގެ މައްޗަކަށް، ކޮރުމީހާގެ މައްޗަކަށް އަދި ބަލި މީހާގެ މައްޗަކަށް ކުށެއް އަދި ޢުޤޫބާތެއް ނެތެވެ. އެބައިމީހުންގެ ކިބައިގައި ހުރި، އެންމެންނަށް ފެންނަ އުޒުރުތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ. ފަހެ، ކަނުމީހާއާއި، ކޮރުމީހާގެ އުޒުރަކީ ދާއިމީ އުޒުރެވެ. ބަލިމީހާގެ އުޒުރަކީ ވަގުތީ އުޒުރެކެވެ. އޭނާ ބަލިން ފަސޭހަވެ އޭނާގެ ސިއްހަތު ރަނގަޅުވުމުން އޭނާގެ އުޒުރު ފިލައިދިޔައީއެވެ. މާތް ﷲ އެއްވެސް ނަފުސަކަށް އެނަފުސާ އެކަށީގެންވާ ވަރަށް މެނުވީ ތަކުލީފު ނުޖައްސަވައެވެ. މާތް ﷲގެ އަމުރުފުޅަށާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަމުރުފުޅަށް ކިޔަމަންވާ މީހާ، އެތަނުގެ ގަނޑުވަރުގެ ދަށުން ސުވަރުގޭގެ ކޯރުތައް ހިނގަހިނގާ ހުންނަ ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެއަށް މާތް ﷲ އެމީހާ ވައްދަވާނެއެވެ. އަދި ދުނިޔޭގެ ފަނާވެދަނިވި ޙަޔާތުގެ ދަހިވެތިކަމުގެ ސަބަބުން ޖިހާދަށް ނުކުތުމަށް ފަސްޖެހުނު މީހާއަށް މާތް ﷲ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ދެއްވާނެއެވެ. ދުނިޔޭގައި އޭނާ ނިކަމެތިކުރައްވައިގެންނެވެ. އަދި އާޚިރަތުގައި ނަރަކަައަށް ވައްދަވައިގެންނެވެ. ދެން މިއަންނަނީ މާތް ﷲ އެ ބައިޢަތަށާއި، އެ ބައިޢަތުގެ އަހުލުވެރިންނަށް ބަރަކާތް ލެއްވި ބައިޢަތުއްރިޟްވާންގެ ވާހަކައެވެ. މާތް ﷲ ގެ ދީނަށް ނަޞްރުދިނުމަށް އެބައިމީހުންގެ ނަފުސުތައް ވިއްކާލާފައި ވާތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

ހަމަކަށަވަރުން، ގަސްދޮށުގައި އެއުރެން ކަލޭގެފާނަށް بيعة ހިފާހިނދު، އެ مؤمن ތަކުންނާމެދު اللَّه ރުހިވޮޑިގެންފިއެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައިވާ ކަންތައް އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވެތެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ އެއުރެންގެ މައްޗަށް ހިތްހަމަޖެހުން ބާވައިލައްވައި އަދި ޖަޒާއެއްގެ ގޮތުގައި ގާތްވެގެންވާ فتح އެއް އެއުރެންނަށް ދެއްވިއެވެ. (18)

މާތް ﷲގެ މަގުގައި މަރުވުމަށް ރަސޫލާ ﷺ އަށް ބައިޢަތު ހިފި މުއުމިނުންނަށް ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲ ރުހިވޮޑިގެންފިއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ވަނީ ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަތުން ކާމިޔާބުކޮށްފައެވެ. ﴿لَّقَدْ رَضِىَ ٱللَّـهُ﴾ އެކަލާނގެ ވަނީ ބައިޢަތު ހިފި ތަންވެސް ކަނޑައަޅުއްވާފައެވެ. އެއީ ގަސްދަށުގައެވެ. އަދި އެ ބައިޢަތަށް ރޫޙުލް ޤުދުސް ޖިބްރީލު عليه السلام ހާޒިރުވެވަޑައިގަތެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިޢަތުގެ ވާހަކަ މިވަނީ ބަޔާންކުރަނިވި ފޮތުގައި ލިޔެވިފައެވެ. އެއީ ހާދަހާ މާތް ބައިޢަތެކެވެ. އަދި ހާދަހާ މަތިވެރި ދަރުމައެކެވެ. ﴿فَعَلِمَ مَا فِى قُلُوبِهِمْ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައިވާ ތެދުވެރިކަމާއި، ވަފާތެރިކަން އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެން، އެކަލާނގެ އެބައިމީހުން ބައިޢަތު ހިފިވަގުތު އެބައިމީހުންނަށް ހިތްހަމަޖެހުމާއި، ނަފުސުގެ ހަމަޖެހުން ދެއްވިއެވެ. އެއީ މަރުވުމަށް ހިފި ބައިޢަތަކަށް ވާތީއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ އީމާންތެރިކަމަށްޓަކައި، އެބައިމީހުންނަށް ޖަޒާގެ ގޮތުގައި ސުވަރުގެ ދެއްވިއެވެ. އަދި ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާ ދެއްވިއެވެ.

އަދި އެއުރެންނަށް ލިބޭނެ ގިނަ غنيمة މުދާތައްވެސްމެއެވެ. عزيز ވަންތަ، حكيم ވަންތަ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (19)

އަދި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ގެ ދޫފުޅުމަތިން އެބައިމީހުންނަށް ޚައިބަރުގެ ޔަހޫދީން އަތުން ޣަނީމާގެ ގޮތުގައި ނެގޭ ގިނަ މުދާތަކެއް ދެއްވާނެކަމަށް ވަޢުދުކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނަށް ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި ޢިއްޒަތާއި، ނަޞްރާއި، މަތިވެރިކަން ލިބުނެވެ. ﴿وَكَانَ ٱللَّـهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾ އެކަލާނގެއީ ކުރައްވާކަންކަމުގައި ޢަޒީޒުވަންތަ، ތަދުބީރުކުރެއްވުމާއި، ކަންކަން ނިންމެވުމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭނެ ގިނަ غنيمة މުދާތަކެއް، ތިޔަބައިމީހުންނަށް اللَّه وعد ކުރައްވާފައިވެއެވެ. ފަހެ، މިކަންތައް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ އަވަސްކޮށްދެއްވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން މީސްތަކުންގެ އަތްތައް (އެބަހީ: އުނދަގޫތައް) ދުރުކުރެއްވިއެވެ. އަދި (مؤمن ންނަށް نصر ލިބޭނެކަމުގެ) ހެތްކެއްކަމުގައި އެކަން ވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަކަށް މަގުދެއްކެވުމަށްޓަކައެވެ. (20)

މުއުމިނުންނޭވެ! މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ޖިހާދުކޮށް ކެތްތިރިވީކަމަށްޓަކައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގިނަ ފަތަޙަތަކާއި، ގިނަގުނަ ޣަނީމާ މުދާތަކެއް ވަޢުދުކުރައްވާފައި ވެއެވެ. އެގޮތުން، ބުރަ މަސައްކަތާއި ހަނގުރާމައާއި ނުލައި، އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކަށް ބިރުވެރިކަން ވައްދަވައިގެން، އެންމެފަހުން، އެބައިމީހުން ކިއްލާތައް ހުޅުވައި އަމާންދިނުމުން، ޚައިބަރުގެ ޣަނީމާތައް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަވަސްކޮށްދެއްވިއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ގިނަ ޣަނީމާ މުދަލުގެ މުރާދަކީ ޤިޔާމަތާ ޖެހެންދެން ލިބޭ ޣަނީމާ މުދަލެވެ. އެއީ މާތް ﷲ މި މުޙައްމަދިއްޔަ އުއްމަތަށް ޙަލާލުކުރައްވާފައިވާ ތަކެއްޗެވެ. ﴿وَكَفَّ أَيْدِىَ ٱلنَّاسِ عَنكُمْ﴾ މާނައީ ނުބައިކަމާއިގެން މީސްތަކުންގެ އަތްތައް ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމައަށް އައުން ހުއްޓުވައިލެއްވިއެވެ. އޭގެ މުރާދަކީ ޚައިބަރުގެ ޔަހޫދިންނަށް ވާގިދިނުމަށް އައި އެބައިމީހުންގެ ބައިވެރިން ކަމުގައިވާ ބަނޫ އަސަދާއި ޣަޠަފާންގެ ޤަބީލާތަކެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކަށް ބިރުވެރިކަން ވެއްދެވުމުން، އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނާ ހަނގުރާމަނުކޮށް އެނބުރި ދިޔައީއެވެ. ﴿وَلِتَكُونَ ءَايَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَٰطًا مُّسْتَقِيمًا﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާއި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންނާ ދެމެދު ޙުދައިބިއްޔާގައި ހިނގި ކަންކަމީ، އެއިން ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާގެ ތެދުވެރިކަމާއި، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ރޭއްވެވި ޞުލްޙައަކީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެވާއި ފައިދާ ހުރި ކަމެއްކަން ދެނެގަނެވޭނޭ ސާފުކަން ބޮޑު ޢަލާމާތަކަށް ވުމަށެވެ. އަދި ދުނިޔޭގެ ޢިއްޒަތާއި އާޚިރަތުގެ ބާއްޖަވެރިކަމަށް ވާޞިލުކޮށްދޭ ސީދާމަގަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގުދެއްކެވުމަށެވެ.

އަދި އެކަމުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަދާނަވެގެންނުވާ އެހެންކަމެއްވެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އެކަން ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ކޮންމެކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (21)

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުލިބޭ އެހެން ޣަނީމާއެކެވެ. އެއީ މައްކާ ފަތަޙަކުރުމެވެ. އެރަށް ހިފުމަކީ ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަމަކަށް ނުވެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުންނާއި، ދީލަތިވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެރަށް ފަތަޙަކޮށްދެއްވިއެވެ. އަދި ޣަނީމާއެއްފަދައިން އެރަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހިފަހައްޓަވައިދެއްވިއެވެ. އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުން އެރަށް ހިއްޕަވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހިބަކުރެއްވިއެވެ. މިއާޔަތުގައި އިޝާރާތްކުރައްވަނީ މައްކާ ފަތަޙަކުރެއްވުމަށެވެ. މައްކާ ފަތަޙަކުރެވުނީ ހިޖުރައިން އަށްވަނަ އަހަރުގައެވެ. މުޝްރިކުން ޢަހުދު އުވާލުމުން ރަސޫލުﷲ ﷺ ދިހަހާސް މުޖާހިދުންނާއެކު އެރަށަށް ވެދެވަޑަތުމުންނެވެ. އެރަށުގައި ހަނގުރާމައެއް ނުހިނގައެވެ. މާތް ﷲ މުޝްރިކުންގެ ހިތްތަކަށް ބިރުވެރިކަން ވެއްދެވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. މައްކާ ފަތަޙަވުމުން ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ލަޝްކަރަށް އެންމެ ބޮޑު ނަޞްރު ލިބިގެން ދިޔައެވެ.

كافر ވިމީހުން، ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރިނަމަ، އެއުރެން ފުރަގަސްދީ އެނބުރި ހިނގައްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. ދެން އެއުރެންނަކަށް އެހީތެރިޔަކުވެސް، އަދި نصر ވެރިޔަކުވެސް ނުފެންނާނެތެވެ. (22)

އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާ އިތުރު ނިޢުމަތެއްގެ ވާހަކައެވެ. މައްކާގެ ކާފިރުންނާ ތިޔަބައިމީހުންނާ ދެމެދު ޞުލަޙަނުވެ ހަނގުރާމަ ހިނގިނަމަ، މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރުދެއްވީހެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުގައި ސާބިތުނުވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިމަތީގައި ބަލިވީހެވެ. ދެން އެބައިމީހުންނަށް އެހީތެރިވެ، ނަޞްރުދީ، އެބައިމީހުންގެ ކަންކަން ބަލަހައްޓާނެ ފަރާތެއް އެބައިމީހުންނަށް ނުވީހެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ ވޮޑިގެންވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރު ލިއުއްވާފައެވެ.

(އެއީ) މީގެކުރިންވެސް اللَّه އެކަލާނގެ (އަޅުތަކުންނާމެދު) ކަންހިންގަވާފައިވާ ގޮތެވެ. އަދި اللَّه ކަންހިންގަވާގޮތަށް ބަދަލެއް އަންނާތީ ކަލޭގެފާނަކަށް ފެނިވަޑައެއް ނުގަންނަވާނެތެވެ. (23)

އެއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިން އިސްވެދިޔަ އުއްމަތްތަކާ މެދުވެސް މާތް ﷲ ކަންކުރައްވާފައިވާ ގޮތެވެ. އެއީ، އެކަލާނގެ ވަލިއްޔުންނަށް ނަޞްރުދެއްވައި، ޢަދުއްވުން ނިކަމެތިކުރެއްވުމެވެ. ﴿كَتَبَ ٱللَّـهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا۠ وَرُسُلِىٓ﴾ (اللَّه ކަނޑައަޅުއްވައި ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެއާއި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަސޫލުން (އެއުރެންގެ މައްޗަށް) ގަދަވެގަންނަ ހުށީމުއެވެ.) އެކަލާނގެ ކަންހިންގަވާ ގޮތަށް ބަދަލެއް އައުމެއް ނުވެއެވެ. އެއީ ކާފިރުން ބަލިކުރެއްވުމާއި މުއުމިނުންނަށް ނަޞްރުދެއްވުމެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން، އެއުރެންގެ އަތްތައް (އެބަހީ: އުނދަގޫތައް) ދުރުކުރެއްވީ އެކަލާނގެއެވެ. އަދި مكة ގެ ތެރޭގައި، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ބާރުވެރިކުރެއްވުމަށްފަހުގައި، އެއުރެންގެ ކިބައިން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތްތައް (އެބަހީ: ހަނގުރާމަކުރުން) ދުރުކުރެއްވީވެސް އެކަލާނގެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ކަންތައް، މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (24)

އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމާއި، ތަދްބީރުކުރެއްވުމުން މައްކާގެ މުޝްރިކުންގެ އަތްތައް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތްތައް އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ދުރުކުރެއްވިއެވެ. ﴿بِبَطْنِ مَكَّةَ﴾ ގެ މުރާދަކީ މައްކާގެ ކައިރީގައި އޮންނަ ޙުދައިބިއްޔާ އެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކާމިޔާބު ލިބި، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފުރިހަމަ ބާރާއި ގަދަކަން ލިބި، ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުން ހައްޔަރުކުރުމަށް ފަހުގައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާއި ބެހޭގޮތުން އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَنَّ ثَمَانِينَ، رَجُلاً مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ هَبَطُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مِنْ جَبَلِ التَّنْعِيمِ مُتَسَلِّحِينَ يُرِيدُونَ غِرَّةَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَأَصْحَابِهِ فَأَخَذَهُمْ سَلَمًا فَاسْتَحْيَاهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ ‏﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ‏﴾ (صحيح مسلم، كتاب الجهاد والسير، باب قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: {وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ} الآيَةَ)‏ (އަނަސު ބްނު މާލިކު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. މައްކާގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން ހަތިޔާރުއަޅައިގެން ތިބި އަށްޑިހަ މީހުން އައްތަންޢީމު ފަރުބަދައިގެ މަތިން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް ދާން ފޭބިއެވެ. އެންމެފަހުން އެބައިމީހުން ޙުދައިބިއްޔާއަށް އައެވެ. އެބައިމީހުން ބޭނުންވީ ބާރުގެ ބޭނުންކޮށްގެން ރަސޫލާ ﷺ އަށް ގެއްލުން ދޭށެވެ. ދެން، އެކަލޭގެފާނު ސުލްހަވެރިގޮތުގައި އެބައިމީހުން ހައްޔަރުކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ޤަތުލުނުކުރައްވައި ދޫކޮށްލެއްވިއެވެ. އެހިނދު މާތް ﷲ ‏﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ‏﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 1808)

އެއުރެންނީ، كافر ވެ، އަދި حرمة ތެރިވެގެންވާ މިސްކިތުން ތިޔަބައިމީހުން އެއްކިބާކުރި މީހުންނެވެ. އަދި ގެފުޅަށް ހަދިޔާކުރެވޭ ތަކެތި، އެތަކެތި ކަތިލަންވާ ހިސާބަށް ދިޔަނުދީ ހިފެހެއްޓި މީހުންނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގި އެއުރެން قتل ކުރެވިދާފަދަ، (ގޮތެއްގައިތިބި) مؤمن ފިރިހެނުންނާއި، مؤمن އަންހެނުންތަކެއް ނެތްނަމަ (އެ ދަނޑިވަޅުގައި مكة فتح ކުރެއްވުމުގެ إذن ދެއްވީހެވެ.) ފަހެ، އެފަދަގޮތެއް މެދުވެރިވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގުމަކާނުލައި، އެއުރެންގެ ސަބަބުން، (އެބަހީ: قتل ކުރެވިދާފަދަ ގޮތެއްގައިތިބި مؤمن ންގެ ސަބަބުން) ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަލާމާތް ލިބިދާނެތެވެ. އެއީ اللَّه އިރާދަކުރައްވާ މީހަކު އެކަލާނގެ رحمة ގެތެރެޔަށް ވެއްދެވުމަށްޓަކައެވެ. އެއުރެންނަށް ވަކިވެގެންވާނަމަ، ވޭންދެނިވި عذاب އަކުން އެއުރެންގެ ތެރެއިން كافر ވި މީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ عذاب ދެއްވީމުހެވެ. (25)

އެބައިމީހުންނީ ޙަޤީޤަތުގައި އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުން ޙައްޤު ފާފަވެރި ކާފިރުންނެވެ. އެއީ، ތިޔަބައިމީހުން ޢުމްރާ އަދާކުރަން އަލްމަސްޖިދުލް ޙަރާމަށް ވަނުމާއި، ﴿مَعْكُوفًا﴾ މައްކާގައި ކަތިލުމަށް ޚާއްޞަކުރެވިގެން ހަދްޔު ގެނައުމަށް އެބައިމީހުން ހުރަސް އެޅީތީއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ހަދްޔުގެ ގޮތުގައި ހަތްދިހަ ބަދަނާ ގެންނެވިއެވެ. (ބަދަނާ އަކީ މައްކާގައި ކަތިލުމަށް ގެނެވޭ ޖަމަލު ނުވަތަ ގެރިއެވެ.) މިހަދްޔު ދެވެނީ ޙަރަމްގެ ފަޤީރުންނަށެވެ. މައްކާގެ މުޝްރިކުން މުސްލިމުންނަށް ހުރަސް އަޅައި ހަދްޔު ވެސް ވެއްދުން މަނާކުރިއެވެ. މިއީ ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައިވެސް ބޮޑު ފާފައެއް ކަމުގައި ބެލެވޭ ކަމެކެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އެބައިމީހުން ގޮތްދޫނުކުރުމާއި، އަމިއްލަ މަސްލަހަތު އިސްކޮށް ފާފަވެރިކަމާއި އަނިޔާވެރިކަން ކުރިއަށް ނެރުނެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން މިއަހަރު މައްކާއަށް ވަދެގެން ނުވާނެއެވެ. ﴿وَلَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَنِسَآءٌ مُّؤْمِنَـٰتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ﴾ މައްކާގެ ޖައްބާރު ކާފިރުންނަށް ބިރުން އެބައިމީހުންގެ އިސްލާމްކަން ފޮރުވައިގެން ކާފިރުންގެ ތެރޭގައި އުޅެމުންދާ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުން ވަކިކުރަން ނޭނގޭ ނިކަމެތި މުސްލިމު ފިރިހެންނުންނާއި އަންހެނުން މައްކާގައި ތިބި ހިނދު، ﴿أَن تَطَـُٔوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌۢ بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަން ނޭނގި އެބައިމީހުން ޤަތުލުކުރެވި، އެކަމުގެ ސަބަބުން ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑު ފާފައެއް އުފަލަން ޖެހިދާނެތީ ނޫންނަމަ.. މިތަނުގައި لَوْلَا ގެ ޖަވާބު މިވަނީ އުނިކުރައްވާފައެވެ. މާނައަކަށް ވާނީ މުޝްރިކުންނާއި ހަނގުރާމަކޮށް މައްކާއަށް ވަނުމުގެ ހުއްދަ އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވީހެވެ. އަދި މުޝްރިކުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގަދަކަން ދެއްވީހެވެ. ﴿لِّيُدْخِلَ ٱللَّـهُ فِى رَحْمَتِهِۦ مَن يَشَآءُ ۚ لَوْ تَزَيَّلُوا۟ لَعَذَّبْنَا ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ މުޝްރިކުންގެ ތެރެއިން މާތް ﷲ ތެދުމަގުދައްކަވަން އިރާދަކުރައްވާ ބަޔަކު އިސްލާމްދީނަށް ވެއްދެވުމަށެވެ. މުސްލިމުން މުޝްރިކުންނާއި ވަކިވެ އެބައިމީހުންނާއި ދުރުވެއްޖެނަމަ، މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ކަމުގައިވާ ކާފިރުންނަށް، ޤަތުލުވުމާއި، ހައްޔަރުވުމާއި، ރަށުންބޭރުކޮށްލެވުން ހިމެނޭހެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބުދެއްވީމުހެވެ.

كافر ވިމީހުން، އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގެ ތެރެޔަށް ބޮޑާކަން ވައްދައިފި ހިނދެވެ. އެއީ ޖާހިލީޒަމާނުގެ ބޮޑާކަމެވެ. ފަހެ، اللَّه، އެކަލާނގެ رسول އާގެ މައްޗަށާއި، مؤمن ތަކުންގެ މައްޗަށް، އެކަލާނގެ حضرة ން ހިތްހަމަޖެހުން ބާވައިލެއްވިއެވެ. އަދި تقوى ގެ كلمة، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ލާޒިމުކުރެއްވިއެވެ. އެއުރެން އެ كلمة އަށް حق ކަން ބޮޑުވެފައި، އަދި އެ كلمة ގެ أهل ވެރިންކަމުގައިވޫއެވެ. ކޮންމެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ. (26)

މުޝްރިކުންގެ ހިތްތަކަށް ބޮޑާކަމުގެ ސަބަބުން ޖާހިލައްޔަތުގެ ތަޢައްޞުބު ވަދެ، ތިޔަބައިމީހުން ޢުމްރާގެ އަޅުކަން އަދާކުރަން މައްކާއަށް ވަނުން އެބައިމީހުން މަނާކޮށް، އަދި އެއްބަސްވުމުގައި بسم الله الرحمن الرحيم ލިއުމަށާއި، محمد رسول الله ލިއުމަށް ދެކޮޅުހަދައި، ކަލޭގެފާނުގެ ނަންފުޅާއި، ކަލޭގެފާނުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ނަންފުޅު ޖައްސަވާށޭ ބުނި ހިނދުއެވެ. ﴿فَأَنزَلَ ٱللَّـهُ سَكِينَتَهُۥ عَلَىٰ رَسُولِهِۦ وَعَلَى ٱلْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ ٱلتَّقْوَىٰ﴾ އެހިނދު މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ހިތްޕުޅަށާއި، މުއުމިނުންގެ ހިތްތަކަށް ހިތްހަމަޖެހުމާއި، ކެތްތެރިކަމާއި، ހިމޭންކަން ބާވައިލެއްވިއެވެ. އަދި މުޝްރިކުންގެ މައްޗަށް ވެރިވި ފަދައިން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޖާހިލިއްޔަތުގެ ތަޢައްޞުބު ވެރިނުވެއެވެ. އަދި އެއްކައުވަންތަކުރުމުގެ ކަލިމަ لَا إِلهَ إِلاَّ اللهُ ގެ މަތީގައި އެބައިމީހުން ސާބިތުކުރައްވައި، ޞުލްޙައިގެ މުޢާހަދާގެ ޝަރުޠުތައް ހުރީ މުސްލިމުންގެ ޙައްޤުތަކަށް އުނިކަންލިބި އެބައިމީހުންނަށް އަނިޔާވެރިވެވޭ ގޮތަށް ކަމަށް ވުމާއެކުވެސް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބޯލަނބައި، އެކަލޭގެފާނަށް ކިޔަމަންވުމުގެ މަތީގައި އެބައިމީހުން ސާބިތުކުރެއްވިއެވެ. ﴿وَكَانُوٓا۟ أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا ۚ وَكَانَ ٱللَّـهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمًا﴾ އަދި މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން އެމާތްކަމަށް ޙައްޤުވެރިކަން ބޮޑުވެފައި، އެކަމުގެ އަހުލުވެރިން ކަމުގައި ވިއެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ ވަނީ އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިސް ބޭކަލުން ކަމުގައި ވުމަށް އެބޭކަލުން ޚާއްޞަކުރައްވައި، އެކަލާނގެ ދީނަށް އެބޭކަލުން ހޮއްވަވާފައެވެ. ފަހެ، އެބޭކަލުންނީ ހެޔޮކަމާއި ވަފާތެރިކަމުގެ އަހުލުވެރިންނެވެ. އަދި މާތްކަމުގެ އަހުލުވެރިން އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވަނީ މާތް ﷲއެވެ. އެހެންކަމުން އެކަލާނގެ އެބޭކަލުން ކިޔަމަންތެރިކަމާއި، ރަސޫލުﷲ ﷺ ރުހިވަޑައިގަތް ގޮތް ޤަބޫލުކުރުމުގެ މަތީގައި ސާބިތުކުރެއްވިއެވެ. عَنْ حَبِيبِ بْنِ أَبِي ثَابِتٍ .......... قَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَيْفٍ اتَّهِمُوا أَنْفُسَكُمْ فَلَقَدْ رَأَيْتُنَا يَوْمَ الْحُدَيْبِيَةِ ـ يَعْنِي الصُّلْحَ الَّذِي كَانَ بَيْنَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَالْمُشْرِكِينَ ـ وَلَوْ نَرَى قِتَالاً لَقَاتَلْنَا، فَجَاءَ عُمَرُ فَقَالَ أَلَسْنَا عَلَى الْحَقِّ وَهُمْ عَلَى الْبَاطِلِ أَلَيْسَ قَتْلاَنَا فِي الْجَنَّةِ وَقَتْلاَهُمْ فِي النَّارِ قَالَ ‏"‏ بَلَى ‏"‏‏.‏ قَالَ فَفِيمَ أُعْطِي الدَّنِيَّةَ فِي دِينِنَا، وَنَرْجِعُ وَلَمَّا يَحْكُمِ اللَّهُ بَيْنَنَا‏.‏ فَقَالَ ‏"‏ يَا ابْنَ الْخَطَّابِ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ وَلَنْ يُضَيِّعَنِي اللَّهُ أَبَدًا ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (ޙަބީބު ބްނު އަބީޘާބިތުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ސަހްލު ބްނު ޙުނައިފް ވިދާޅުވިއެވެ. ޙުދައިބިއްޔާގެ ދުވަހު (އެބަހީ ރަސޫލުﷲ ﷺ އާއި މުޝްރިކުންނާ ދެމެދު ވެވުނު ޞުލްޙަ) އަހަރުމެންގެ ކަންތައް އަހުރެން ދުށީމެވެ. އަހަރުމެންނަށް ހަނގުރާމަކުރަން ފެނުނުނަމަ އަހަރުމެން ހަނގުރާމަކުރީމުހެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނަށް ދެންނެވިއެވެ. ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. އަހަރުމެން ޙައްޤުގެ މަތީގައި ތިބި އިރު އެބައިމީހުން ތިބީ ކާފިރުކަން މަތީގައި ނޫންތޯއެވެ؟ އަހަރުމެންގެ ތެރެއިން ޤަތުލުވީ މީހުން ސުވަރުގޭގައި ވީއިރު، އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަރުވީ މީހުން ތިބީ ނަރަކައިގައި ނޫންތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ކަންހުރީ އެހެންނެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه ދެންނެވިއެވެ. ވީއިރު، އަހަރުމެން އަހަރުމެންގެ ދީނަށް ނިކަމެތިކަން ދެނީ ކީއްވެތޯވެ؟ އެބަހީ މާތް ﷲ އަހަރުމެން ދެބައިމީހުންގެ ދެމެދުގައި ގޮތެއް ކަނޑަނައަޅުއްވަނީސް އަހަރުމެން އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކޮށް، އެބައިމީހުންގެ ޝަރުޠުތައް ޤަބޫލުކޮށް އަހަރުމެން އެނބުރިދަނީ ކީއްވެތޯއެވެ؟ އެހިނދު ރަސޫލުﷲ ﷺ ހަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. އޭ އިބްނުލް ޚައްޠާބެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންކަލޭގެފާނީ މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ އެވެ. އެކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނު ގެއްލެނިނުކުރައްވާނެއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް އަލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 367) ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ކިޔަމަންވުމުގެ ގޮތުން މުސްލިމުން ޞުލްޙައިގެ ޝަރުޠުތައް ޤަބޫލުކުރިއެވެ. އެކަމުން ހުރިހާ ހެވަކާއި ފައިދާއެއް ލިބުނީ މުސްލިމުންނަށެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، އެކަލާނގެ رسول އާއަށް ހުވަފެންފުޅު ސީދާކުރައްވައި، حق ގޮތުގައި ތެދުކޮށްދެއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އިރާދަކުރެއްވިނަމަ ތިޔަބައިމީހުން أمان ކަމާއެކުގައި، حرمة ތެރިވެގެންވާ މިސްކިތަށް ވަންނާނެކަން ކަށަވަރެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޯތައް ބާލާ حال ގައި، އަދި ކުރުކޮށް ކޮށާ حال ގައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަތުމަކާވެސް ނުލައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގޭކަންތައް އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ފަހެ، އޭގެ ކުރިން ގާތުގައިވާ فتح އެއް އެކަލާނގެ ދެއްވާހުށްޓެވެ. (27)

ރަސޫލުﷲ ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން އަމާންކަމާއެކު ޢުމްރާ އަދާކުރެއްވުމަށް މައްކާއަށް ވަދެވަޑައިގެން، އެއްބަޔަކު ބޯބާލައި، އަނެއް ބަޔަކު ބޯ ކުރުކޮށް ކޮށައި ޢުމްރާގެ އަޅުކަންކުރައްވާތީ އެކަލޭފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތް ހުވަފެން މާތް ﷲ ސީދާކުރައްވައި، އެކަން ޙައްޤު ގޮތުގައި ތެދުކޮށްދެއްވިއެވެ. ﴿لَا تَخَافُونَ ۖ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا۟ فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَٰلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ ތިޔަބައިމީހުން މައްކާއަށް ވަންނައިރުވެސް އަދި ޠަވާފުކުރާއިރުވެސް، އަދި މައްކާއިން ނުކުންނައިރުވެސް ތިޔަބައިމީހުންގެ މުޝްރިކު ޢަދުއްވުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުނުގަންނަމުއެވެ. އަދި އެކަމުގައި މުސްލިމުންނަށް އޮތް ހެވާއި، ޙިކުމަތާއި، މަސްލަހަތުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގޭ ކަންކަން އެކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އަދި އޭގެކުރިން އަވަސް ފަތަޙައެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވިއެވެ. އެއީ ޙުދައިބިއްޔާގެ ޞުލްޙައެވެ. އެއަށް މާތް ﷲ ފަތަޙައޭ ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ އެމުއްދަތުގައި އިސްލާމްދީން އިތުރަށް ވަރުގަދަވުމަށް މާތް ﷲ ކަނޑައަޅުއްވާފައި ވާތީއެވެ. އެހެނީ، ހަނގުރާމަ ހުއްޓި ޞުލްހަ ޤާއިމުވުމުން ގިނަ އަދަދެއްގެ މީހުން އިސްލާމްދީނަށް ވަންނަން ފެށިއެވެ. ފަހެ، ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙުދައިބިއްޔާއަށް ވަޑައިގެންނެވީ އެއްހާސް ހަތަރުސަތޭކަ މީހުންނާއެކުގައެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު މައްކާ ފަތަޙަކުރުމުގެ ހަނގުރާމައަށް އޭގެ ދެއަހަރުފަހުން ވަޑައިގެންނެވިއިރު އެކަލޭގެފާނާއެކު ދިހަހާސް މީހުން ތިއްބެވެ. عَنِ الْبَرَاءِ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ تَعُدُّونَ أَنْتُمُ الْفَتْحَ فَتْحَ مَكَّةَ، وَقَدْ كَانَ فَتْحُ مَكَّةَ فَتْحًا، وَنَحْنُ نَعُدُّ الْفَتْحَ بَيْعَةَ الرُّضْوَانِ يَوْمَ الْحُدَيْبِيَةِ‏. (صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب غزوة الحديبية) (އަލްބަރާއު رضي الله عنه ގެ އަރިހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރެއްވިއެވެ. ”ތިޔަބައިމީހުން ފަތަޙަ ކަމުގައި ބަލަނީ މައްކާ ފަތަޙަކުރުމެވެ. މައްކާ ފަތަޙަކުރުމަކީވެސް ފަތަޙައެކެވެ. އަހަރުމެން ފަތަޙަ ކަމުގައި ބަލަނީ ޙުދައިބިއްޔާގައި ހިފި ބައިޢަތުއްރިޟްވާނެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4150) ދެން މިއާޔަތުގައި އިޝާރާތްކުރައްވާފައިވާ ހުވަފެނަށް ބަލާއިރު، މަދީނާގައި ހުންނަވަނިކޮށް ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ހުވަފެންފުޅުގައި ފެނިވަޑައިގަންނަވަނީ އެކަލޭގެފާނު އަޞްޙާބުބޭކަލުންނާއެކީ މައްކާއަށް ވެދެވަޑައިގެން ހިތްޕުޅު ހަމަޖެހުމާ، އަމާންކަމާއެކު ގެފުޅުގައި ޠަވާފުކުރައްވާ ތަނެވެ. ދެން ޢުމްރާއިން ނިމިވަޑައިގެން އިޙްރާމް ކަނޑުއްވާ ތަނެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެ ހުވަފެންފުޅުގެ ވާހަކަ އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަށް ކިޔައިދެއްވިއެވެ. ދެން ޙުދައިބިއްޔާގެ ޞުލްޙަ އަށްފަހު، އެއަހަރު ހުވަފެންފުޅު ސީދާ ނުވުމުން އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ހިތްޕުޅުތަކަށް އެކަމުގެ އަސަރުކުރިއެވެ. އެބޭކަލުންގެ ހިތްޕުޅުތަކަށް ކަންބޮޑުވުމާއި، ބިރުވެރިކަން ވަނެވެ. ދެން، އެބޭކަލުންނަށް އެހުވަފެންފުޅު ސީދާވާނެކަމާއި، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ހުވަފެންފުޅު ސީދާނުވެ ނުދާނެކަމާއި، އޭގެ ފަހަތުގައި ވަނީ ހަމައެކަނި އަލްމަސްޖިދުލް ޙަރާމަށް ވެދެވަޑައިގަތުން ނޫންކަމާއި، އެއަށްވުރެ މާ ބޮޑު ކަމެއް ކަމުގައިވާ މައްކާ ފަތަޙަކުރެއްވުންކަން އަންގަވައި މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ފަހެ، އެހުރިހާ ކަމެއް ޙަޤީޤަތަކަށް ވިއެވެ. ޞުލްޙައިގެ އެއްބަސްވުން ވެވުނީ ހިޖުރައިން ހަވަނަ އަހަރުއެވެ. ހަތްވަނަ އަހަރު އެބައިމީހުން ހިތްހަމަޖެހުމާއެކު ޢުމްރާގެ އަޅުކަން އަދާކުރިއެވެ. އަދި އަށްވަނަ އަހަރު މައްކާ ފަތަޙަކުރެވުނެވެ.

އެކަލާނގެއީ، ތެދުމަގާއި، حق دين އާއިގެން އެކަލާނގެ رسول އާ ފޮނުއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެއީ އެންމެހާ دين ތަކުގެ މައްޗަށް، އެ دين ފާޅުކުރައްވައި މަތިވެރިކުރެއްވުމަށްޓަކައެވެ. ހެކިވެ ވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ފުދެއެވެ. (28)

އެކަލާނގެއީ ފުރިހަމަ ހިދާޔަތާއި އަލިގަދަ ނޫރާއެކު، ބާއްޖަވެރިކަމާއި، ދިންނެވުމުގެ މަގަށް މީސްތަކުންނަށް މަގުދެއްކެވުމަށް އެކަލާނގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ ފޮނުއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ އިސްލާމްދީނާއިގެންނެވެ. ހުރިހާ ދީނެއްގެ މައްޗަށް އެ ދީން މަތިވެރި ކުރައްވައި، ހުރިހާ ސަމާވީ ޝަރީޢަތަކަށްވުރެ މައްޗަށް އެ ދީން އުފުއްލެވުމަށެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އަކީ މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ކަމަށާއި، އިސްލާމްދީނަކީ އަބަދުގެ އަބަދަށް އޮންނާނޭ މާތް ﷲގެ ދީން ކަމަށް ހެކިވެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި މާތް ﷲ ފުދެއެވެ.

محمد ގެފާނީ، اللَّه ގެ رسول އާއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައިވާ މީހުންނީ، كافر ންގެ މައްޗަށް ގަދަފަދަވެގެންވާ ބަޔެކެވެ. އެއުރެންގެ މެދުގައި، އޯގާވެރި رحمة ތެރިބަޔެކެވެ. اللَّه ގެ حضرة ން فضل ވަންތަވެރިކަމާއި، ރުއްސެވުން އެދޭ حال، ركوع ކޮށް سجدة ކޮށްއުޅޭ ބަޔަކުކަމުގައި، ކަލޭގެފާނު އެއުރެން ދެކެވަޑައިގަންނަވާނޫއެވެ. سجدة ގެ أثر ން، އެއުރެންގެ علامة އެއުރެންގެ މޫނުތަކުގައިވެއެވެ. އެއީ توراة ގައިވާ، އެއުރެންގެ مثال އެވެ. އަދި إنجيل ގައިވާ، އެއުރެންގެ مثال އޭގެ ކުދިނިރުތައް ފަޅުވާފައިވާ ގޮވާމެއްފަދައެވެ. ދެން އެ ގޮވާންގަސްތަކަށް ގަދަކަންދިނެވެ. ދެން އެ ގޮވާންގަސްތައް ފަލަވެ، އޭގެތަނޑުތަކުގެ މައްޗަށް ސީދާވެ ހެދެމުންދެއެވެ. ގޮވާންކުރާ ދަނޑުވެރިން عجائب ކޮށް حيران ކުރުވަމުންނެވެ. އެއުރެންދެކެ، كافر ން ރުޅިއެރުވުމަށްޓަކައެވެ. އެއުރެންގެ ތެރެއިން إيمان ވެ صالح عمل ތައް ކުޅަމީހުންނަށް ފާފަފުއްސެވުމަކާއި، ބޮޑުވެގެންވާ ދަރުމައެއް ދެއްވުމަށް اللَّه وعد ކުރައްވާފައިވެއެވެ. (29)

އެބޭކަލަކާ ހަމައިން މާތް ﷲ ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި، އަދި ހިދާޔަތާއި ޙައްޤު ދީނާއިގެން ފޮނުއްވި ބޭކަލަކީ މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އަދި މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނާއެކު ތިބުމަށް ހޮއްވަވާފައިވާ އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަކީ އެބައިމީހުންގެ ސިފަކަމުގައި، ގާތްތިމާގެ މީހުން ކަމުގައި ވިޔަސް، ކާފިރުންގެ މައްޗަށް ގަދަފަދަވުމާއި، ދުރު ހިލޭ މީހުން ކަމުގައި ވިޔަސް މުއުމިނުންނަށް އޯގާވެރިވުން ވާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއިން މީހެއްގެ ގައިގައި މުޝްރިކެއްގެ ހެދުން ނުބީހި ވޭތޯވެސް އެމީހުން ބަލާ ކަމުގައި ވިއެވެ. އަނެއްކޮޅުން އެއިން މީހަކާ މުސްލިމް އަޚަކު ދިމާވެއްޖެނަމަ ކޮނޑާ ކޮނޑު ޖައްސައި ސަލާމްކުރެއެވެ. އަދި އެއަޚާއާ އޯގާތެރިކަމާ، ހިތްތިރިކަމާއެކު މުޢާމަލާތްކުރެއެވެ. ﴿تَرَىٰهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ ٱللَّـهِ وَرِضْوَٰنًا﴾ އަޑުއަހާ މީހާއެވެ! އެބައިމީހުން ނަމާދުކުރާވަރު ގިނަކަމުން އެބައިމީހުން ރުކޫޢުގައި ތިބޭތީއާއި، ސަޖިދައިގައި ތިބޭތީ ތިބާއަށް ފެންނާނެއެވެ. އެބައިމީހުން ހެއްދެވީވެސް ހަމައެކަނި އަޅުކަންކުރުމަށްޓަކައި ކަހަލައެވެ. އެބައިމީހުންނީ ރޭގަނޑުގައި އަޅުވެރިންނެވެ. ދުވާލުގައި އަސްވާރުންނެވެ. އެބައިމީހުން އަޅުކަންކުރަނީ މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތާއި ރުއްސެވުން އަދައިގެންނެވެ. ﴿سِيمَاهُمْ فِى وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ ٱلسُّجُودِ﴾ ބަލާމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ފެންނާނެ ޢަލާމާތަކީ، އެބައިމީހުންގެ މޫނުމަތިން ފާޅުވާ ހޭލާ ރޭއަޅުކަމުގައި ތިބުމުގެ އަސަރެވެ. އެއީ އަޅުކަމުގެ ނޫރުން މޫނު އަލިވުމެވެ. އަދި މޫނުމަތިން ފެންނަ ހައިބަތާއި، މާތްކަމެވެ. މަންޞޫރު ވިދާޅުވިއެވެ. އަހުރެން އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ ދަރިވަރެއް ކަމުގައިވާ މުޖާހިދާ މިއާޔަތާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލުކުރީމެވެ. އެއީ މީހާގެ ދެލޮލުގެ ދެމެދުގައިވާ ފާހަގައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ނޫނެކެވެ. މީހެއްގެ ދެލޮލުގެ ދެމެދުގައި ބަކަރިއެއްގެ ކަކޫ ވަރު ފާހަގައެއް ހުރެފައި އޭނާއަކީ ހިލައަށް ވުރެ ހިތް ހަރު މީހަކު ކަމުގައިވެސް ވެދާނެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއީ މަޑުމޮޅިކަމާއި ކިޔަމަންތެރިކަމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ މޫނުމަތިން ފާޅުވާ ނޫރެކެވެ. ﴿ذَٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِى ٱلتَّوْرَىٰةِ﴾ އެއީ ތައުރާތުގައި އައިސްފައިވާ އެބައިމީހުންގެ ސިފައެވެ. އެބަހީ ކާފިރުންގެ މައްޗަށް ގަދަފަދަވުމާއި، މުއުމިނުންނަށް އޯގާތެރިވުމެވެ. އަދި ނަމާދާއި ސަޖިދަ ގިނަވުމާއި، އަޅުކަމާއި ކިޔަމަންތެރިކަމުގެ ނޫރުން މޫނު އަލިވެފައި ވުމެވެ. ﴿وَمَثَلُهُمْ فِى ٱلْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْـَٔهُۥ فَـَٔازَرَهُۥ فَٱسْتَغْلَظَ فَٱسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِۦ﴾ އަދި އިންޖީލުގައި އެބައިމީހުންގެ މިސާލު ﴿كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْـَٔهُۥ﴾ އޭގެ ކުދި ނިރުތައް ފަޅުވާފައިވާ ގޮވާމެއް ފަދައެވެ. ފަހެ އެއީ އަވަހަށް ހެދިގަތް ބަރަކާތްތެރި ގޮވާމެކެވެ. އަދި އެއަށް ބާރުލިބި، ގަދަކަން ލިބިފައިވާ ގޮވާމެކެވެ. ﴿فَـَٔازَرَهُۥ فَٱسْتَغْلَظَ﴾ އަދި އެ ގޮވާން ފަލަވެ ވަރުގަދަވާރަށް އެއަށް ގަދަކަން ދިނެވެ. ﴿فَٱسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِۦ﴾ ދެން ތަނޑުތައް ގަދަވެ އޭގެ މައްޗަށް ގޮވާން ސީދާވިއެވެ. އަދި އޭގައި އޮށްޓަރު އަޅައި ގިނަވިއެވެ. ﴿يُعْجِبُ ٱلزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ ٱلْكُفَّارَ﴾ އެ ގޮވާން ގަދަފަދަ ކަމުންނާއި، ގިނަކަމުންނާއި، ގަސްތައް ރަނގަޅު ކަމުން ދަނޑުވެރިން ޙައިރާންކުރިއެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ އަދުއްވުން ކަމުގައިވާ ކާފިރުން ރުޅި އެރުވިއެވެ...... މިއީ އިންޖީލުގައިވާ އެބައިމީހުންގެ މިސާލެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ޖައްސަވާފައިވާ ގޮވާމުގެ މިސާލެވެ. ނިރުތައް ހެދި ބޮޑުވެ ގަދަފަދަވެގެން ގޮސް އޭގެ ތަނޑުތައް ސީދާވެފައިވާ އަދި އޭގައި އޮށްޓަރު ނުކުމެ ފައްކާވެފައިވާ ގޮވާމުގެ މިސާލެވެ. ގޮވާމަކީ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ނިރުތަކަކީ އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނެވެ. އެބައިމީހުން މަދުބައެއްގެ ގޮތުގައި ތިބެފައި ގިނަ ވިއެވެ. ނިކަމެތި ބައެއްގެ ގޮތުގައި ތިބެފައި ގަދަފަދަ ވިއެވެ. އެންމެ ފަހުން ދީނުގެ ކަންތައް އެބައިމީހުންގެ ސަބަބުން ވަރުގަދަވިއެވެ. އިސްލާމްދީން ފަރުބަދައެއްހެން ސާބިތުވެ ހަރުލިއެވެ. އަދި ދުނިޔޭގެ ކަންކޮޅުތަކުގައި ހެޔޮކަމާއި، ނޫރު ފަތުރަމުން މުޅި ދުނިޔެއަށް ފެތުރުނެވެ. ބަޔާންކުރުން ފުރިހަމަ އަދި ރީތި މިސާލެކެވެ. އިންޖީލުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. (ބަޔަކު އަންނާނެއެވެ. ދަނޑެއްގައި ގޮވާން ހެދޭ ފަދައިން އެބައިމީހުން ގިނަވާނެއެވެ. އެބައިމީހުން ހެޔޮ ކަންތަކަށް އަމުރުކޮށް ނުބައި ކަންތައް ނަހީކުރާނެއެވެ.) ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަޞްޙާބުންގެ ކަންތައް ހުރީ އެފަދައިންނެވެ. އެބައިމީހުން މަދު ބައެއްގެ ގޮތުގައި ތިބެފައި ފަހުން ގިނަވިއެވެ. އަދި ނިކަމެތި ބައެއްގެ ގޮތުގައި ތިބެފައި ގަދަވެ، ވެރިންނަށް ވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ އީމާނާއި ޖިހާދާއި އިޚްލާޞްތެރިކަމުން ދުނިޔެ މިލްކުކުރިއެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުންނާ ބެހޭގޮތުން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަންނަނިވި ޙަދީޘުގައި ވާފަދައިންނެވެ. عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ لاَ تَسُبُّوا أَصْحَابِي، فَلَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ أَنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا مَا بَلَغَ مُدَّ أَحَدِهِمْ وَلاَ نَصِيفَهُ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب فضائل أصحاب النبى صلى الله عليه وسلم، باب قَوْلِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ لَوْ كُنْتُ مُتَّخِذًا خَلِيلاً ‏"‏ قَالَهُ أَبُو سَعِيدٍ) (އަބޫސަޢީދު އަލްޚުދްރީ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނަށް ބަދުބަސް ނުބުނާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކު އުޙުދު ފަރުބަދައިގެ މިންވަރަށް ރަން ހޭދަކުރި ކަމުގައި ވިޔަސް އެއިން ބޭކަލެއްގެ އަތްގޮށްޓެއްގެ މިންވަރު ނުވަތަ އޭގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައިވަރުވެސް ނުވާނެއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3673 އަދި ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 2540) މާތް ﷲ މިއާޔަތް ނިންމަވާލައްވާފައި ވަނީ މިބަސްފުޅުންނެވެ. ﴿وَعَدَ ٱللَّـهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًۢا﴾ މާނައީ: އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެތަކުގައި ފާފަފުއްސެވުމާއި މަތިވެރި ދަރުމަ ދެއްވުމަށް ވަޢުދުކުރެއްވިއެވެ. މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ވަޢުދާއި ޚިލާފުވެވޮޑިނުގަންނަވާނެއެވެ.