ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حق ގޮތުގައި ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފޮތް ބާވައިލެއްވީމެވެ. ފަހެ، اللَّه އަށް دين خالص ކުރާ حال، ކަލޭގެފާނު އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަން ކުރައްވާށެވެ! (2)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް މި ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެފޮތް ބާވައިލެއްވީ ދެކޮޅު ނުހެދޭނޭ ދަލީލާއި، އަލިގަދަ ނޫރާއެކުގައެވެ. ފަހެ ކަލޭގެފާނުގެ މަތިވެރިވަންތަ، ކީރިތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަމާއި، ކިޔަމަންތެރިކަން ޚާލިޞްކުރާ ޙާލު އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރައްވާށެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޢަމަލުން މާތް ﷲގެ ވަޖުހުފުޅު މެނުވީ އެދިވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ.

ދަންނާށެވެ! خالص ވެގެންވާ دين ވަނީ اللَّه އަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހީތެރިންތަކެއް ހިފިމީހުން ބުނޫއެވެ. اللَّه ގެ حضرة އަށް ތިމަންމެން ކުއްތަންކޮށްދިނުމަށްމެނުވީ، ތިމަންމެން އެތަކެއްޗަކަށް (އެބަހީ: ބުދުތަކަށް) އަޅުކަމެއް ނުކުރަމުއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން އެކަމާމެދު خلاف ވެގެންއުޅޭ ކަންތަކާދޭތެރޭގައި اللَّه، އެއުރެންގެ މެދުގައި حكم ކުރައްވާނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ދޮގުހަދާ كافر އަކަށް اللَّه ތެދުމަގެއް ނުދައްކަވާނެތެވެ. (3)

ألا އަކީ ހޭލައްވާލުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ ލަފުޒެކެވެ. މާނައީ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ހޭއަރައި ތިބޭށޭވެ. ފަހެ، ޝިރުކާއި ދެއްކުންތެރިކަމުން ސާފުވެ ޚާލިޞްވެގެންވާ ދީން ވަނީ މާތް ﷲއަށްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ވަޖުހުފުޅަށް ޚާލިޞްކޮށް ކުރެވޭ އަޅުކަމެއް މެނުވީ އެކަލާނގެ ޤަބޫލުނުކުރައްވައެވެ. މާތް ﷲ ފިޔަވައި ބުދުތަކަށާއި ހިލަތަކަށް އަޅުކަންކުރި މީހުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. އަހަރުމެން މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށް ކުއްތަން ކޮށްދީ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަހަރުމެންނަށް ޝަފާޢަތްތެރިވުމަށް މެނުވީ އަހަރުމެން އެތަކެއްޗަށް އަޅުކަން ނުކުރަމެވެ. ﴿إِنَّ ٱللَّـهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِى مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ۗ إِنَّ ٱللَّـهَ لَا يَهْدِى مَنْ هُوَ كَـٰذِبٌ كَفَّارٌ﴾ ދީނުގެ މައްސަލައިގައި އެބައިމީހުން ދެބަސްވީ ކަންކަމާމެދު، ޤިޔާމަތްދުވަހު ޚަލްޤުތަކުންގެ މެދުގައި މާތް ﷲ ނިޔާ ކަނޑައަޅުއްވާނެއެވެ. ދެން، މުއުމިނުން ސުވަރުގެއަށް ވައްދަވައި، ކާފިރުން ނަރަކައަށް ވައްދަވާނެއެވެ. މާތް ﷲއާ މެދު ހަދައިގެން ދޮގު ވާހަކަދައްކާ، ކާފިރުކަމާއި މަގުފުރެދުމުން ހިތްފުރިފައިވާ މީހަކަށް މާތް ﷲ ހިދާޔަތާއި ހެޔޮކަމަށް ތައުފީޤުނުދެއްވާނެއެވެ. .... އެބައިމީހުން ހެއްދެވީ ކާކުތޯއާއި، އުޑުތަކާއި ބިން ހެއްދެވީ ކާކުތޯ އެބައިމީހުންނާ ސުވާލުކުރެވިއްޖެނަމަ، އެބައިމީހުން ފާޅުގައި ބުނާނެއެވެ. ޚަލްޤުކުރައްވަނީ މާތް ﷲއެވެ. އެބައިމީހުން ބުދުތަކަށް އަޅުކަންކުރަމުން ދާއިރުވެސް، އަދި ބައެއްމީހުން މަލާއިކަތުންނަށް އަޅުކަންކުރަމުން ދާއިރުވެސް އެބައިމީހުން ބުނަމުން ދެއެވެ. އަހަރުމެން މާތް ﷲއަށް ކުއްތަންކޮށްދިނުމަށް މެނުވީ އަހަރުމެން އެތަކެއްޗަށް އަޅުކަން ނުކުރަމެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުންގެ ތަލްބިޔާގައި އެބައިމީހުން ކިޔަމުން ދިޔައީ މިފަދައިންނެވެ. "لَبَّيْكَ لاَ شَرِيْكَ لَكَ، إِلاَّ شَرِيْكًا هُوَ لَكَ، تَمْلِكُهُ وَمَا مَلَكَ" (އިބަރަސްކަލާނގެއަށް އިޖާބަދީފީމެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ޝަރީކަކު ނުވެއެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއަށްވާ އެންމެ ޝަރީކަކު ފިޔަވައެވެ. އެ ޝަރީކާއި އޭގެ މިލްކުގައިވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް މިލްކުވެވޮޑިގެން ވަނީ އިބަރަސްކަލާނގެއަށެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 1185) މިއީ ވިސްނުން ކޮށިކަމާއި މޮޔަކަމުގެ އިންތިހާއެވެ. ޚަލްޤުކުރައްވާ، ކުޅަދުންވަންތަ ފަރާތަކީ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެކަން އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކުރާއިރު، އެބައިމީހުން އަޅުކަންކުރަނީ އެބައިމީހުންނަށް ފައިދާއެއް އަދި ގެއްލުމެއްވެސް ދިނުމުގެ ކުޅަދާނަ ކަމެއް ނެތް ތަކެއްޗަށެވެ.

اللَّه ދަރިކަލަކު ހިއްޕެވުމަށް އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، އެކަލާނގެ ހައްދަވާ ތަކެތީގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ އެއްޗެއް خيار ކުރައްވައިފީހެވެ. އެކަލާނގެ ހުސްطاهر ވަންތަކަމާއެވެ! އެކަލާނގެއީ، އެއްކައުވަންތަ، ބާރުވެރިވަންތަ، اللَّه އެވެ. (4)

މިއާޔަތުގައި މިވަނީ މަލާއިކަތުންނަކީ މާތް ﷲގެ ދަރިދަރިކަނބަލުން ކަމުގައި މުޝްރިކުން ކުރާ ދަޢުވާއާއި، ޢީސާ عليه السلام އަކީ މާތް ﷲގެ ދަރިކަލަކު ކަމުގައި ނަޞާރާއިން ބުނާ ބުނުން ބާޠިލުކުރައްވާފައެވެ. މާނައީ މާތް ﷲ ދަރިކަލަކު ހިއްޕެވުމީ ވެދާނެ ކަމެއް ކަމަށް ބެއްޔަސް އެކަލާނގެ އިޚްތިޔާރުކުރެއްވީހީ އެކަލާނގެ ނެތުމުގެ ތެރޭން އުފައްދަވައި ޚަލްޤުކުރެއްވި ކޮންމެސް މަޚްލޫޤެކެވެ. އެހެނީ އަނބިކަނބަލަކު އެކަލާނގެއަށް ދަރިމައިވެގެން އެކަލާނގެއަށް ދަރިކަލަކު ލިބުމަކީ މުސްތަޙީލު ކަމެކެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲ އާ އެއްފަދަ، އެކަލާނގެއާ އެއްވައްތަރު އަދި އެކަލާނގެއާ ހަމަހަމަ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް ދަރިކަލަކު ވީނަމަ އެދަރިކަލަކު ވާނީ އެކަލާނގެއާ އެއްބާވަތެއްގެ ދަރިކަލަކަށެވެ. އެކަލާނގެއަކަށް ވަކި ބާވަތެއް ނުވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފަދަ އެހެންފަރާތެއް ނުވެއެވެ. އެހެންކަމުން ދެން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿سُبْحَـٰنَهُۥ ۖ هُوَ ٱللَّـهُ ٱلْوَٰحِدُ ٱلْقَهَّارُ﴾ އަނިޔާވެރިން ބުނާ ވާހަކަތަކުން މާތް ﷲ ހުސްޠާހިރުވަންތަވެވޮޑިގެންވެއެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެއީ އެފަދަ އެހެން ފަރާތެއް ނުވާ، އެއްކައުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ﴿ٱلْقَهَّارُ﴾ އެކަލާނގެއީ މަތިވެރިވަންތަކަމާ ކީރިތިވަންތަކަމާއެކު އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުންގެ މައްޗަށް ބާރުވެރިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވާފައިވާ ގޮތުގައި ދަރި ވާނީ އޭނާގެ ބައްޕައާ އެއްބާވަތެއްގެ ކުއްޖަކަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަކީ ވަކިބާވަތެއްވާ ރަސްކަލާނގެއެއް ނޫނެވެ. ދެން އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަކަމާއި، ވޮޑިގެންވުމުގެ ދަލީލު ގެންނަވަމުން ވަޙީކުރައްވަނީ

އެކަލާނގެ އުޑުތަކާއި، ބިން حق ގޮތުގައި ހެއްދެވިއެވެ. އެކަލާނގެ ދުވާލުގެ މައްޗަށް ރޭގަނޑު އޮޅައިލައްވަތެވެ. އަދި ރޭގަނޑުގެ މައްޗަށް ދުވާލު އޮޅައިލައްވަތެވެ. އަދި އިރާއިހަނދު خدمة ތެރިކުރެއްވިއެވެ. އެއިންކޮންމެ އެއްޗެއްމެ ކަނޑައެޅިގެންވާ މުއްދަތަކަށް ހިނގާނެތެވެ. ދަންނާށެވެ! އެކަލާނގެއީ، عزيز ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (5)

އުޑުތަކާއި ބިމުގެ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއީ އެކަލާނގެއެވެ. އުޑުތައް އޭގެ އުސްކަމާއެކު، އަދި ބިން އޭގައިވާ ފަރުބަދަތަކާ، އަޑިތަންތަނާ، އެތަނުގައި ވާ ޢަޖާއިބެއް ފަދަ މަޚްލޫޤުންނާ، އުފެއްދުންތެރިކަމުގެ ފުރިހަމަ މިސާލުތަކާއެކު ހެއްދެވީ އެކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ދުވާލުގެ މައްޗަށް ރޭގަނޑު އޮޅައިލައްވައެވެ. އަދި ރޭނގަޑުގެ މައްޗަށް ދުވާލު އޮޅައިލައްވައެވެ. އެބަހީ ރޭގަނޑު އައިސް ދުވާލުގެ އަލި ފޮރުވައިލައެވެ. އަދި ދުވާލުގެ އަލިކަން އައިސް މީހަކު ހެދުމެއް ލުމުން އޭނާގެ ހަށިގަނޑު ފޮރުވޭ ފަދައިން، ރޭގަނޑުގެ އަނދިރިކަން ފޮރުވައިލައެވެ. ﴿وَسَخَّرَ ٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ ۖ كُلٌّ يَجْرِى لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ۗ أَلَا هُوَ ٱلْعَزِيزُ ٱلْغَفَّـٰرُ﴾ އަދި މާތް ﷲ އިރާއި ހަނދު އަޅުތަކުންނަށް ޚިދުމަތްތެރި ކުރެއްވިއެވެ. މިދުނިޔޭގެ ޙަޔާތް ނިމެންދެން، އެބަހީ ޤިޔާމަތް ވަންދެން އެއިން ކޮންމެ އެއްޗެއްވެސް އޭގެ ފަލަކުގައި ދައުރުވޭވޭ ހުންނާނެއެވެ. ޤިޔާމަތް އައުމުން ހަނދު މުޅިން އަނދިރިވެ އިރުގެ އަލިކަން ކެނޑިގެން ހިނގައިދާނެއެވެ. ﴿يُكَوِّرُ ٱلَّيْلَ عَلَى ٱلنَّهَارِ﴾ މިއީ ޢަޖާއިބެއް ފަދަ ޢިބާރާތެކެވެ. އޭގައި އައިސްފައިވަނީ ފުރިހަމަ ޢިލްމީ ޙަޤީޤަތެކެވެ. އެއީ އިރާ ދިމާވާގޮތަށް ހުރެ ބިން ދައުރުވާ ކަމެވެ. ވީއިރު، އިރާއި ދިމާއަށް ހުންނަ ފަޅި ވާނީ ދުވާލަށެވެ. ދުނިޔެއަކީ ވަށް އެއްޗަކަށް ވުމުން އަލި ސިފަކުރެވުނީ އޭގައި ވަށްކޮށް އޮޅައިލެވިފައިވާ އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ދުނިޔެ ދަނީ މެދުކެނޑުމެއް ނެތި ދައުރުކުރަމުން ކަމުގައިވާތީ، އިރާއި ދިމާއަށް ހުންނަ ފަރާތް ނޫން އަނެއް ފަރާތް ދާނީ އަބަދުވެސް އަނދިރިވަމުންނެވެ. ބިން ވަށް އެއްޗަކަށްވާތީ އަނދިރިކަންވެސް ފެތުރެމުންދާނީ ވަށްކޮށެވެ. މިގޮތަށް، މެދުކެނޑުމެއް ނެތް ދައުރުވުމެއްގައި، ދުނިޔޭގެ ވަށްކަމާއި ގުޅޭގޮތަށް ރެއާއި ދުވާލު ބަދަލުވަމުން ދެއެވެ. ވަށްކޮށް ހުރި ގުއްބައެއްގެ މަތީގައި އަހަރުމެން ފަރުދާއެއް އަޅައިފިނަމަ އެފަރުދާވެސް އޮންނާނީ ވަށްކޮށެވެ. މިއާޔަތަކީ އެއިން އަހަރުމެންގެ ޢިލްމުވެރިން (އޭގެ ތެރޭގައި އިބްނު ތައިމިއްޔާ ވެސް ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ) ދުނިޔެއަކީ ވަށް އެއްޗެއް ކަމަށް ދަލީލު ނަންގަވާ އާޔަތެކެވެ. އަހުރެންގެ ފޮތް حركة الأرض ودورانها حقيقة علمية أثبتها القرآن (ބިމުގެ ހަރަކާތްކުރުމާއި ދައުރުވުން ޤުރްއާނުން ސާބިތުކޮށްދޭ ޢިލްމީ ޙަޤީޤަތެއް) ބަލާށެވެ. އިންސާނާ ފަޒާއަށް ގޮސް ދުނިޔެ ވަށައި ބުރުޖަހާ ޒަމާނެއްގައި މިޒަމާނުގެ ސައިންސުން ހޯދާފައިވާ ޢިލްމީ ޙަޤީޤަތްތައް އެފޮތުގައި ވެއެވެ. ދެން މިއަންނަނީ އިންސާނާ ހެއްދެވުމުގެ ވާހަކައެވެ. އެކަމަކީ އެންމެ ބޮޑު އެއް ޢަޖާއިބެވެ.

އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހެއްދެވީ، އެއް نفس އަކުންނެވެ. (އެއީ آدم ގެފާނެވެ.) ދެން އެ نفس ން އެކަލޭގެފާނުގެ އަނބިކަނބަލުން (حوّاء ގެފާނު) ހެއްދެވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި، نعم ސޫފީގެ އަންހެން ފިރިހެން އަށެތި އުފެއްދެވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންގެ ބަނޑުގައި ތިން އަނދިރިކަމެއްގެ ތެރޭގައި، އެއްއުފެއްދެވުމަކަށްފަހު، އަނެއްއުފެއްދެވުމަކުން، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހައްދަވަތެވެ. އެއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރި اللَّه އެވެ. ވެރިކަންވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި إله އަކުނުވެއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން (އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުން ފިޔަވައި) އެނބުރިދަނީ ކޮންފަދައަކުން ހެއްޔެވެ؟ (6)

އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ހެއްދެވީ އެއް ނަފްސަކުންނެވެ. އެއީ އިންސާނުންގެ ބައްޕާ އާދަމު عليه السلام އެވެ. ދެން އެ ނަފްސުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަނބިކަނބަލުން ޙައްވާގެފާނު ހެއްދެވިއެވެ. އިންސާނުން ހެއްދެވީ އެއް ނަފްސަކުންކަން އަންގަވާފައި ވަނީ، އެ ނަފްސު އޭގެ އަންހެން، ފިރިހެން ދެވައްތަރު އެއް ސިފަތަކެއްގެ މައްޗަށް އެކުލެވޭ ގޮތަށް ހެއްދެވުމުގައިވާ އިލާހީ ކުޅަދުންވަންތަކަން ހާމަކުރެއްވުމެވެ. މިކަމުން ދެބަސްނުވެވޭ ގޮތުގައި އިޝާރާތްކުރަނީ އިންސާނުން އުފައްދަވައި ފަރުމާކުރެއްވުން ގުޅެނީ އެއް އަޞްލަކާ ކަމަށެވެ. ﴿وَأَنَّهُۥ خَلَقَ ٱلزَّوْجَيْنِ ٱلذَّكَرَ وَٱلْأُنثَىٰ * مِن نُّطْفَةٍ إِذَا تُمْنَىٰ﴾ (އަދި ރަޙިމުގެ ތެރެއަށް މަނިފޮދެއް އެޅޭއިރު އެއިން ފިރިހެން އަންހެން ދެބާވަތް ހެއްދެވީވެސް އެކަލާނގެއެވެ.) ފަހެ، މިފުރިހަމަ އުފެއްދެވުން ހެކިތަކުގެ ހެކި، އަދި މުޢުޖިޒާތްތަކުގެ މުޢުޖިޒާތް ކަމުގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ ﴿وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْأَنْعَـٰمِ ثَمَـٰنِيَةَ أَزْوَٰجٍ﴾ އަދި އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ފައިދާއާއި މަސްލަޙަތަށް ޓަކައި އޭގެ މަސްކައިއުޅޭ ނަޢަމްސޫފި (ޖަމަލު، ގެރި، ބަކަރި، ކަންބަޅި ބަކަރި) ހެއްދެވިއެވެ. އެއިން ކޮންމެ ޖަނަވާރެއްގެ އަންހެން ވައްތަރާއި ފިރިހެން ވައްތަރު ހެއްދެވިއެވެ. މުޖާހިދު ވިދާޅުވިއެވެ. "ޖަމަލުގެ ދެވައްތަރެވެ. އަންހެން ޖަމަލާއި، ފިރިހެން ޖަމަލެވެ. ގެރީގެ ދެވައްތަރެވެ. އަންހެން ގެރިއާއި ފިރިހެން ގެރިއެވެ. ކަންބަޅި ބަކަރީގެ ދެވައްތަރެވެ. އަންހެން ކަންބަޅިއާއި، ފިރިހެން ކަންބަޅިއެވެ. އަދި ބަކަރީގެ ދެވައްތަރެވެ. އަންހެން ބަކަރިއާއި، ފިރިހެން ބަކަރިއެވެ." މި ޖަނަވާރުތައް ހެއްދެވުން އެއީ ބާވައިލެއްވުންކަމުގައި ﴿وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْأَنْعَـٰمِ﴾ ވަޙީކުރެއްވީ މިތަކެތި ހައްދަވަން މެދުވެރިކުރައްވަނީ އެކަލާނގެ ރަޙްމަތުން އުޑުން ވެއްސަވާ ވާރޭކަމުގައި ވާތީއެވެ. ފަހެ، ވާރޭ ވެހުމުން ހުއި އަދި ދަނޑުގޮވާން ހެދެއެވެ. ދެން ނަޢަމްސޫފި ވިނައާއި ހުއި ކައިގެން ފަލަވެ ބޮޑުވެއެވެ. ވާރޭ ނުވާނަމަ ނަޢަމްސޫފިވެސް އަދި އިންސާނުންވެސް ދިރި ނުތިބީހެވެ. ﴿يَخْلُقُكُمْ فِى بُطُونِ أُمَّهَـٰتِكُمْ خَلْقًا مِّنۢ بَعْدِ خَلْقٍ فِى ظُلُمَـٰتٍ ثَلَـٰثٍ ۚ ذَٰلِكُمُ ٱللَّـهُ رَبُّكُمْ لَهُ ٱلْمُلْكُ﴾ އަދި އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހައްދަވައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޢަޖާއިބެއް ފަދަ އެއް މަރްޙަލާއިން އަނެއް މަރްޙަލާއަށް ބަދަލު ކުރައްވައެވެ. ނުޠުފާއަކުން، ގަނޑު ލޭކޮޅަކަށެވެ. ދެން އެއްފަހަރުން ހަފާލެވޭވަރުގެ މަސްކޮޅަކަށެވެ. ދެން މައްޗަށް މަސްއަރާފައިވާ ކަށްޓަށެވެ. ދެން ގުނަވަންތައް ހަމަ، ފުރިހަމަ އިންސާނަކަށެވެ. އިންސާނާގެ އަޞްލު ކަމުގައިވާ މަނި އެއީ އެކައްޗެކެވެ. ﴿مَّا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّـهِ وَقَارًا * وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا﴾ (ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ ޢަޡަމަތްތެރިކަމަށް އިޢުތިޤާދު ނުކުރަނީ ކީއްވެގެންހެއްޔެވެ؟ * ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހެއްދެވީ، ތަފާތު މަރްޙަލާތަކަކުންނެވެ.) ވީއިރު އިންސާނާ އުފެއްދެވުން އެއީ އަޖާއިބުތަކުގެ އަޖާއިބު ކަމުގައި ނުވޭހެއްޔެވެ. ﴿وَفِىٓ أَنفُسِكُمْ ۚ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾ (އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކުގައިވެސްމެއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނައި ނުބަލަނީ ހެއްޔެވެ؟) މިއާޔަތުގައި އިޝާރާތްކުރައްވާފައިވާ ތިން އަނދިރިކަމަކީ، ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި، ބަނޑުގެ އަނދިރިކަމާއި، ރަޙިމްގެ އަނދިރިކަމާއި، ކުއްޖާ އޮންނަ ދުލީގެ އަނދިރިކަމެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިޒަމާނުގެ ސައިންސަށް ވަނީ ޤުރްއާނުގެ މުޢުޖިޒާތް ހޯދިފައެވެ. އެއީ، ކުއްޖާބޭރުން ލެވިފައި ހުންނަ ދުލީގައި ތުނިތުނި ތިން ދުލިފަށް ހުންނަ ކަމެވެ. އެއީ ކުއްޖާގެ ބޭރުން ލެވިފައިވާ ދުލިތަކެވެ. ހަމަ ލޮލަށް އެއް ދުލީގެ ގޮތުގައި ފެނުނަސް އެއީ المنباري، الخربون އަދި اللفائفي މި ތިން ދުއްޔެވެ. އެބައިމީހުންނަށް މި ޙަޤީޤަތް ހާމަވީ ވަރަށް ފުރިހަމަ ތަޙްލީލުތަކަށް ފަހުގައެވެ. ޤުރްއާނުގައި އެ ދުލިތަކަކީ އަނދިރިތަކެއް ކަމުގައި އައިސްފައި ވަނީ ދުއްޔަކީ ކުއްޖާއާ ހަމައަށް އަލި އައުމަށް އެޅޭ ހުރަހަކަށް އަދި ފަރުދާއަކަށް ވާތީއެވެ. ފަހެ، މިޒަމާނުގެ ސައިންސްގައި އެއީ ދުލިތަކެކެވެ. އަނެއްކޮޅުން އެއީ އަނދިރިކަމާއި، ފަރުދާތަކެކެވެ. ފަހެ، މުޙައްމަދު ﷺ އަކީ އެނެޓޮމީގެ ޢިލްމުގެ ތަފްޞީލުތައް ދެނެވަޑައިގަންނަވާ އޮޕަރޭޝަން ޑޮކްޓަރެއް ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ މި ފޮތަކީ ސިއްރާއި، އެންމެ ބޮޑަށް ފޮރުވިފައިވާ ތަކެތި ދެނެވޮޑިގެންވާ، ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ފޮތެއް ހެއްޔެވެ؟ 1985 ގައި ޤާހިރާގައި އޮތް ކޮންފަރެންސްގައި، މި ޢިލްމީ ޙަޤީޤަތްތަކަކީ އެއާ ބެހޭގޮތުން ސާދަސަތޭކައަށްވުރެ ގިނަ އަހަރުކުރިން ޤުރްއާނުގައި އައިސްފައިވާ ވާހަކަ ކަމާއި، ޤުރްއާނުގައި މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَـٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَـٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَـٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ ٱللَّـهُ أَحْسَنُ ٱلْخَـٰلِقِينَ﴾ (ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ މަނިތިކި، ގަނޑުލޭކޮޅަކަށް ހެއްދެވީމެވެ. ދެން އެ ގަނޑުލޭކޮޅު، މަސްކޮޅަކަށް ހެއްދެވީމެވެ. ދެން އެ މަސްކޮޅު، ކަށްޓަށް ހެއްދެވީމެވެ. ދެން އެ ކަށީގައި މަސްލެއްވީމެވެ. ދެން އެހެންއުފެއްދެވުމަކުން އެ އިންސާނާ އުފެއްދެވީމެވެ. ފަހެ، އެންމެފުރިހަމައަށް ތަކެތި ހައްދަވާ اللَّه، މަތިވެރިވެވޮޑިގެންވެއެވެ.) ގައި އައިސްފައިވާ ކުއްޖާ ހެދި ބޮޑުވުމުގެ މަރްޙަލާތައް މިޒަމާނުގެ ސައިންސުން އެބައިމީހުންނަށް އެނގުނު ތަކެއްޗާ އެއްވެސް ތަފާތެއް ނެތްކަމާއި، އެބައިމީހުން މިޒަމާނުގެ އާލާތްތަކާއި ޢިލްމީ ހޯދުންތަކުގެ ޒަރީޢާއިން ދެނެގަތް ޢިލްމީ ޙަޤީޤަތްތަކާއި ޤުރްއާނުގައި ހުރި ވާހަކަތައް އިސްތަށްޓެއްގެ މިންވަރަށްވެސް ތަފާތުނުވާކަން އެނގުމުން ގިނަ ޑޮކްޓަރުންތަކެއް އިސްލާމްކަން އިޢުލާންކުރިއެވެ. ﴿لَآ إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ فَأَنَّىٰ تُصْرَفُونَ﴾ އަޅުކަންކުރުން ޙައްޤުވެގެންވަނީ، އިސްވެދިޔަ މިސާލެއްނެތި އެންމެހާ ތަކެތި ހެއްދެވި ޚާލިޤުވަންތަ އެ ކަލާނގެއަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަ އަޅުކަންކުރަނީ ހިލަތަކާއި ގަސްތަކަށް ކަމުގައި ވިޔަސް، އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ޙައްޤުވެގެން އަޅުކަމެއް ވެވޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. ވީއިރު، އިސްވެދިޔަ މިސާލެއްނެތި ހެއްދެވި، ޚާލިޤުވަންތަ، ޙިކުމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުން އެނބުރި ދަނީ ކޮންފަދައަކުން ހެއްޔެވެ؟

ތިޔަބައިމީހުން كافر ވާނަމަ، ފަހެ اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިންދުރުވެ، ފުދިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އަޅުން كافر ވުމަކަށް އެކަލާނގެ ނުރުއްސަވަތެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން شكر ކުރާނަމަ، އެކަލާނގެ އެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރުހިވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި ފާފަވެރި އެއްވެސް نفس އެއް އެހެން نفس އެއްގެ ފާފައެއް ނުއުފުލާނެތެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން رجوع ވާހުށީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة އަށެވެ. ފަހެ، އޭރުން ތިޔަބައިމީހުން ކޮށްއުޅުނު عمل ތަކުގެ خبر، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ އަންގަވާނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެއީ، ހިތްތަކުގައިވާހާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (7)

މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ވޮޑިގެންވާކަން ޤަބޫލުކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދެކޮޅު ހަދައި، އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަކަމަށް އިންކާރުކުރާނަމަ، ފަހެ ތިޔަބައިމީހުންނާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޅުކަން ފިޔަވައި އެކަލާނގެ ފުދިވޮޑިގެން ވެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެއަށް އެއްވެސް ގެއްލުމެއް ނުދެވޭނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އަޅުތަކުން އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަން ޤަބޫލުނުކުރުމަކީ އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާނޭ، ޤަބޫލު ނުކުރައްވާނޭ ކަމެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވާނަމަ، އެކަމަށް އެކަލާނގެ ލޯބިވެވޮޑިގެން އެކަން ޤަބޫލުކުރައްވާނެއެވެ. އަދި އެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޘަވާބު ދެއްވާނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވުމަކީ ދެދުނިޔޭގެ ބާއްޖަވެރިކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކާމިޔާބުވާނޭ ސަބަބެވެ. އެކަމުން މާތް ﷲ އެއްވެސް ފައިދާއެއް ލިބިވޮޑިގަތުމަކަށް ނޫނެވެ. ﴿مَّا يَفْعَلُ ٱللَّـهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَءَامَنتُمْ ۚ وَكَانَ ٱللَّـهُ شَاكِرًا عَلِيمًا﴾ (ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުކޮށް، އީމާންވީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބުދެއްވުމުން اللَّه ކުރައްވާނީ ކޮންކަމެއްހެއްޔެވެ؟ (އެބަހީ: އެފަދަ މީހުންނަށް اللَّه ޢަޛާބުނުދެއްވާނެކަން ކަނޑައެޅުއްވުމެވެ.) ޝުކުރު ޤަބޫލުކުރައްވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ކަލަކުކަމުގައި اللَّه ވޮޑިގެންވެއެވެ.) މާތް ﷲ މިއާޔަތުގައި އަންގަވާފައި މިވަނީ އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުކުރާ މީހާގެ ޝުކުރުކުރުމާއި، ކާފިރުވާ މީހާގެ ކާފިރުވުން އެކަލާނގެއަށް ހަމަހަމައެވެ. ކިޔަމަންވާ މީހާގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުން އެކަލާނގެއަށް ލިބޭނޭ ފައިދާއެއް ނެތެވެ. އަދި އުރެދޭ މީހާގެ އުރެދުމުން އެކަލާނގެއަށް ލިބޭނޭ ގެއްލުމެއް ނެތެވެ. އަދިކިއެއްތަ ފައިދާއާއި ގެއްލުން ލިބޭނޭ ބަޔަކީ އަޅުތަކުންނެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ކޮންމެ އިންސާނަކަށް އޭނާގެ ޢަމަލަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ. ﴿مَّنْ عَمِلَ صَـٰلِحًا فَلِنَفْسِهِۦ ۖ وَمَنْ أَسَآءَ فَعَلَيْهَا﴾ (ޞާލިޙު ޢަމަލެއްކޮށްފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެކަމުގެ ދަރުމަހުރީ އެމީހާގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށެވެ. އަދި ނުބައި ޢަމަލެއްކޮށްފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެކަމުގެ ހަލާކުހުރީ، ހަމަ އެ ނަފްސުގެ މައްޗަށެވެ.) ދެން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۗ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ۚ إِنَّهُۥ عَلِيمٌۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ﴾ ފާފަކުރާ ނަފްސެއް އެހެން ނަފްސެއްގެ ފާފަ ނުއުފުލާނެއެވެ. ކޮންމެ އިންސާނަކަށް ވެސް އަދަބު ދެވޭނީ އޭނާ ކުރި ކަމަކަށެވެ. އަދި ކޮންމެ އިންސާނަކަށް ޢުޤޫބާތް ދެވޭނީ އޭނާގެ ފާފައަށެވެ. ދެން އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުން އެނބުރި ދިއުން ވަނީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. ދެން އެބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކަށް އެކަލާނގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. ހިތްތަކުގައި ވަންހަނާ ވެފައިވާހާ ކަންކަމާއި، އިންސާނުންގެ ސިއްރުތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވާފައި ވަނީ އިންސާނާގެ ތަބީޢަތަކީ މާތް ﷲގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، ނިޢުމަތަށް ދެކޮޅުހެދުމާއި، ޤަބޫލުނުކުރުން ކަމުގައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

އިންސާނާއަށް އުނދަގުލެއްޖެހޭހިނދު (އެކަމެއް ފިއްލަވާތޯ) އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة އަށް رجوع ވެ دعاء ކުރެތެވެ. ދެން، އޭނާއަށް نعمة އެއް ދެއްވައިފިނަމަ، އެފަރާތަކަށް އޭނާ دعاء ކޮށް އުޅުނުފަރާތް (އެބަހީ: اللَّه) ހަނދާން ނައްތައިލައެވެ. އަދި اللَّه އަށް شريك ންތަކެއްލައެވެ. އެއީ އެކަލާނގެ މަގުން (މީހުން) ފުރެއްދުމަށެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ކަލޭގެ ތިޔަ كافر ކަމާއެކު ކުޑަދުވަސްކޮޅަކަށް ދުނިޔޭގައި އަރާމުކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭވަނީ ނަރަކައިގެ أهل ވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. (8)

ކާފިރު އިންސާނާއަށް ހިތާމައެއް ނުވަތަ މުޞީބާތެއް ޖެހިއްޖެނަމަ، ނިކަމެތިވެ ދެރަވާ ޙާލު، އޭނާ ސަލާމަތްކޮށްދެއްވުން އެދި އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ދުޢާކުރެއެވެ. އަދި އޭނާ އެދުނުކަންތައް އޭނާއަށް ދެއްވައި އޭނާގެ މުޞީބާތް ދުރުކޮށްދެއްވުމުން، އޭނާ ނިކަމެތިކަމާއެކު ދުޢާކުރި އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މަތިން އޭނާ ހަނދާން ނެތެއެވެ. އަދި ފާފަކުރުމާއި ނުކިޔަމަންތެރިކަމާއި، ބުދަށް އަޅުކަންކުރުމަށް އެނބުރިދެއެވެ. ﴿وَجَعَلَ لِلَّـهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِۦ ۚ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا ۖ إِنَّكَ مِنْ أَصْحَـٰبِ ٱلنَّارِ﴾ އަދި އީމާންވާން އެދޭ މީހާ ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރަން ހުރަސްއެޅުމަށް ހިލައާއި އިންސާނުން މާތް ﷲގެ ޝަރީކުން ކަމުގައި ހަދައެވެ. އެބަހީ، އޭނާއަކީ (އަމިއްލައަށް) މަގުފުރެދިފައިވާ، އަދި (އެހެން މީހުން) މަގުފުރައްދާ މީހެކެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. މިފަނާވަނިވި ދުނިޔޭގެ ޙަޔާތުގެ އަރާމު ކަލޭ ލިބިގަންނާށެވެ. އަދި އެތަނުގައިވާ ތަކެތީގެ އުފާ ކުޑަ ވަގުތުކޮޅަކަށް ލިބިގަންނާށެވެ. ފަހެ ކަލޭގެ ނިމުން ވަނީ ނަރައަކަށެވެ. ކަލޭ އެތަނުގައި އަބަދަށް އޮންނާނެއެވެ. ﴿تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا﴾ ގައި އަމުރަކީ އިންޒާރާއި ވަޢީދުގެ ބަސްފުޅެކެވެ.

ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތަކުގައި (ނަމާދުކޮށް) سجدة ގައްޔާއި، قيام ގައި މަޑުމޮޅިވެ، آخرة ދުވަހަށް ބިރުވެތިވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ رحمة އަށް އެދޭމީހަކު (އެނޫންމީހަކާ) އެއްފަދަވާނެހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ދަންނަމީހުންނާއި، ނުދަންނަމީހުން ހަމަހަމަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ نصيحة ލިބިގަންނަކަން ކަށަވަރީ، ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނެވެ. (9)

ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާއެކު ނަމާދުކޮށް ތައުބާވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމުގައި ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތައް ހޭދަކުރާ، މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތާއި ރުއްސެވުމަށް އުއްމީދުކުރާ އަޅާއާއި، މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވި އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރިޔާ އެއްފަދަ ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ ސުވާލުގެ ޖަވާބު އުނިކުރައްވާފައި ވަނީ ވާހަކަ އެއަށް ދަލީލުކޮށްދޭތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ. މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަޅުވެރި ތަޤްވާވެރި މުއުމިން މީހާއާއި، އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރި ކާފިރު މީހާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކައާއި ވިއްދައިގެން ގެންނެވީ މާ ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މިސާލެކެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿هَلْ يَسْتَوِى ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُو۟لُوا۟ ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ދަންނަ މީހާއާއި ނުދަންނަ މީހާ ހަމަހަމަ ވާނެހެއްޔެވެ؟ އެފަދައިން، ކިޔަމަންތެރި މީހާއާއި އުރެދުންތެރި މީހާ، ތަޤްވާވެރިޔާއާއި، އަބާއްޖަވެރިޔާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. މި މިސާލުތަކުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލްކޮށް ނަސޭހަތް ލިބިގަންނަނީ ސަލާމަތް ބުއްދީގެ ވެރީންނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޢިލްމުގެ މާތްކަމަށް ތަޢުރީފުކުރައްވާފައެވެ. ޅެން ވެރިޔާގެ މިވާހަކައަކީ ހާދަހާ ރަނގަޅު ވާހަކައެކެވެ.

ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތަކުގައި (ނަމާދުކޮށް) سجدة ގައްޔާއި، قيام ގައި މަޑުމޮޅިވެ، آخرة ދުވަހަށް ބިރުވެތިވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ رحمة އަށް އެދޭމީހަކު (އެނޫންމީހަކާ) އެއްފަދަވާނެހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ދަންނަމީހުންނާއި، ނުދަންނަމީހުން ހަމަހަމަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ نصيحة ލިބިގަންނަކަން ކަށަވަރީ، ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނެވެ. (9)

ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާއެކު ނަމާދުކޮށް ތައުބާވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމުގައި ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތައް ހޭދަކުރާ، މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތާއި ރުއްސެވުމަށް އުއްމީދުކުރާ އަޅާއާއި، މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވި އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރިޔާ އެއްފަދަ ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ ސުވާލުގެ ޖަވާބު އުނިކުރައްވާފައި ވަނީ ވާހަކަ އެއަށް ދަލީލުކޮށްދޭތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ. މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަޅުވެރި ތަޤްވާވެރި މުއުމިން މީހާއާއި، އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރި ކާފިރު މީހާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކައާއި ވިއްދައިގެން ގެންނެވީ މާ ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މިސާލެކެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿هَلْ يَسْتَوِى ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُو۟لُوا۟ ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ދަންނަ މީހާއާއި ނުދަންނަ މީހާ ހަމަހަމަ ވާނެހެއްޔެވެ؟ އެފަދައިން، ކިޔަމަންތެރި މީހާއާއި އުރެދުންތެރި މީހާ، ތަޤްވާވެރިޔާއާއި، އަބާއްޖަވެރިޔާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. މި މިސާލުތަކުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލްކޮށް ނަސޭހަތް ލިބިގަންނަނީ ސަލާމަތް ބުއްދީގެ ވެރީންނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޢިލްމުގެ މާތްކަމަށް ތަޢުރީފުކުރައްވާފައެވެ. ޅެން ވެރިޔާގެ މިވާހަކައަކީ ހާދަހާ ރަނގަޅު ވާހަކައެކެވެ. فَفُزْ بِعِلْمٍ تَعِشْ حَيَاةً بِهِ أَبَدَا اَلنَّاسُ أَمْوَاتٌ وَأَهْلُ الْعِلْمِ أَحْيَاءُ (އެއިން ތިބާއަށް ދާއިމީ ޙަޔާތެއް ލިބޭ ޢިލްމެއް ތިބާ ކާމިޔާބުކުރާށެވެ. މީސްތަކުން ތިބީ މަރުވެފައެވެ. ދިރި ތިބީ ޢިލްމުގެ އަހުލުވެރިންނެވެ.)

ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތަކުގައި (ނަމާދުކޮށް) سجدة ގައްޔާއި، قيام ގައި މަޑުމޮޅިވެ، آخرة ދުވަހަށް ބިރުވެތިވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ رحمة އަށް އެދޭމީހަކު (އެނޫންމީހަކާ) އެއްފަދަވާނެހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ދަންނަމީހުންނާއި، ނުދަންނަމީހުން ހަމަހަމަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ نصيحة ލިބިގަންނަކަން ކަށަވަރީ، ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނެވެ. (9)

ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާއެކު ނަމާދުކޮށް ތައުބާވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމުގައި ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތައް ހޭދަކުރާ، މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތާއި ރުއްސެވުމަށް އުއްމީދުކުރާ އަޅާއާއި، މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވި އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރިޔާ އެއްފަދަ ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ ސުވާލުގެ ޖަވާބު އުނިކުރައްވާފައި ވަނީ ވާހަކަ އެއަށް ދަލީލުކޮށްދޭތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ. މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަޅުވެރި ތަޤްވާވެރި މުއުމިން މީހާއާއި، އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރި ކާފިރު މީހާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކައާއި ވިއްދައިގެން ގެންނެވީ މާ ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މިސާލެކެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿هَلْ يَسْتَوِى ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُو۟لُوا۟ ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ދަންނަ މީހާއާއި ނުދަންނަ މީހާ ހަމަހަމަ ވާނެހެއްޔެވެ؟ އެފަދައިން، ކިޔަމަންތެރި މީހާއާއި އުރެދުންތެރި މީހާ، ތަޤްވާވެރިޔާއާއި، އަބާއްޖަވެރިޔާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. މި މިސާލުތަކުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލްކޮށް ނަސޭހަތް ލިބިގަންނަނީ ސަލާމަތް ބުއްދީގެ ވެރީންނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޢިލްމުގެ މާތްކަމަށް ތަޢުރީފުކުރައްވާފައެވެ. ޅެން ވެރިޔާގެ މިވާހަކައަކީ ހާދަހާ ރަނގަޅު ވާހަކައެކެވެ.

ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތަކުގައި (ނަމާދުކޮށް) سجدة ގައްޔާއި، قيام ގައި މަޑުމޮޅިވެ، آخرة ދުވަހަށް ބިރުވެތިވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ رحمة އަށް އެދޭމީހަކު (އެނޫންމީހަކާ) އެއްފަދަވާނެހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ދަންނަމީހުންނާއި، ނުދަންނަމީހުން ހަމަހަމަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ نصيحة ލިބިގަންނަކަން ކަށަވަރީ، ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނެވެ. (9)

ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާއެކު ނަމާދުކޮށް ތައުބާވެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމުގައި ރޭގަނޑުގެ ވަގުތުތައް ހޭދަކުރާ، މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތާއި ރުއްސެވުމަށް އުއްމީދުކުރާ އަޅާއާއި، މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވި އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރިޔާ އެއްފަދަ ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ ސުވާލުގެ ޖަވާބު އުނިކުރައްވާފައި ވަނީ ވާހަކަ އެއަށް ދަލީލުކޮށްދޭތީއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާ ފަދައެވެ. މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އަޅުވެރި ތަޤްވާވެރި މުއުމިން މީހާއާއި، އަބާއްޖަވެރި ފާފަވެރި ކާފިރު މީހާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކައާއި ވިއްދައިގެން ގެންނެވީ މާ ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ މިސާލެކެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿هَلْ يَسْتَوِى ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُو۟لُوا۟ ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ދަންނަ މީހާއާއި ނުދަންނަ މީހާ ހަމަހަމަ ވާނެހެއްޔެވެ؟ އެފަދައިން، ކިޔަމަންތެރި މީހާއާއި އުރެދުންތެރި މީހާ، ތަޤްވާވެރިޔާއާއި، އަބާއްޖަވެރިޔާ ހަމަހަމަ ނުވާނެއެވެ. މި މިސާލުތަކުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލްކޮށް ނަސޭހަތް ލިބިގަންނަނީ ސަލާމަތް ބުއްދީގެ ވެރީންނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޢިލްމުގެ މާތްކަމަށް ތަޢުރީފުކުރައްވާފައެވެ. ޅެން ވެރިޔާގެ މިވާހަކައަކީ ހާދަހާ ރަނގަޅު ވާހަކައެކެވެ. فَفُزْ بِعِلْمٍ تَعِشْ حَيَاةً بِهِ أَبَدَا اَلنَّاسُ أَمْوَاتٌ وَأَهْلُ الْعِلْمِ أَحْيَاءُ (އެއިން ތިބާއަށް ދާއިމީ ޙަޔާތެއް ލިބޭ ޢިލްމެއް ތިބާ ކާމިޔާބުކުރާށެވެ. މީސްތަކުން ތިބީ މަރުވެފައެވެ. ދިރި ތިބީ ޢިލްމުގެ އަހުލުވެރިންނެވެ.)

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އޭ إيمان ވި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން تقوى ވެރިވާށެވެ! މިދުނިޔޭގައި ހެޔޮކޮށް ކަންތައްކުޅަމީހުންނަށް ހެޔޮދަރުމަހުށްޓެވެ. އަދި اللَّه ގެ ބިންވަނީ ތަނަވަސްވެގެންނެވެ. ކެތްތެރިންނަށް އެއުރެންގެ ދަރުމަ ދެއްވާހުށިކަން ކަށަވަރީ حساب އެއްނެތިއެވެ. (10)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ މުއުމިން އަޅުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. މާތް ﷲ ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާ ކަންތަކާ ދުރުހެލިވެ އެކަލާނގެ ޢުޤޫބާތަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ދުނިޔޭގައި އެމީހެއްގެ ޢަމަލު ރަނގަޅުކުޅަ މީހަކަށް ހުރީ ބޮޑުވެގެންވާ ބާއްޖަވެރިކަމެވެ. އެއީ ނިޢުމަތްތަކުގެ ގޮވަތިކަމުގައިވާ ސުވަރުގެއެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ ބިން ވަނީ ފުޅާވެ ތަނަވަސްވެގެންނެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރަށެއްގައި މާތް ﷲއަށް އަޅުކަން ނުކުރެވުނުނަމަ އެރަށެއް ދޫކޮށް، ތިޔަބައިމީހުން އެރަށެއްގައި މާތް ﷲއަށް އަޅުކަންކުރާނޭ އެހެން ރަށަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ހިޖުރަކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހިޖުރަކުރުމުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރިމަތިވާ ދަތިއުނދަގޫތަކާއި މުޞީބާތްތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ކެތްކުރާށެވެ. ފަހެ، ކެތްތެރިވީމީހުންގެ ޖަޒާއަކީ ގުނައި އަދަދު ކުރެވޭ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ ޖަޢުފަރު ބްނު އަބީޠާލިބު رضي الله عنه އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އެކުވެރިންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެބޭކަލުންގެ ދީނާއިގެން މައްކާ ދޫކުރައްވައި ޙަބަޝާއަށް ހިޖުރަކުރައްވަން ގަސްތުކުރެއްވި ހިނދުގައެވެ. މަޤްޞަދަކީ ހިޖުރަކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވައި، އެކަމަށް ހަރަކާތްތެރި ކުރެއްވުމެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އަހުރެންނަށް أمر ކުރައްވާފައިވަނީ، اللَّه އަށް دين خالص ކުރާ حال، އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމަށެވެ. (11)

ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އަމުރުކުރައްވާފައި ވަނީ ތިމަންކަލޭގެފާނު ހަމައެކަނި އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަން ޚާލިޞްކުރުމަށެވެ.

އަދި އަހުރެންނަށް أمر ކުރައްވާފައިވަނީ (މި أمّة ގެ) مسلم ންގެ ތެރެއިން އެންމެފުރަތަމަ މީހާކަމުގައި އަހުރެން ވުމަށެވެ. (12)

އަދި އެކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އަމުރުކުރައްވާފައިވަނީ މިއުއްމަތުގެ މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން އެންމެ ފުރަތަމަ މީހާ ކަމުގައި ތިމަންކަލޭގެފާނު ވުމަށެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގެންނެވީ އެފަދައިންނެވެ. ފަހެ، ކާބަފައިންގެ ދީނާއި އެންމެ ފުރަތަމަ ދެކޮޅު ހައްދަވައި، ބުދުތައް ނެރުއްވައި، އެތަކެތި ތަޅުއްވައި، އެކަލޭގެފާނުގެ ހުރިހާ ކަމެއް މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންކުރައްވައި، މާތް ﷲ އެއްކައުވަންތަކޮށް އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ގޮވައިލެއްވީ އެކަލޭގެފާނެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އަހުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އަހުރެން އުރެދިއްޖެނަމަ، ބޮޑުވެގެންވާ ދުވަހެއްގެ عذاب އަށް ހަމަކަށަވަރުން، އަހުރެން ބިރުގަންނަމެވެ. (13)

އަދިވެސް ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު މާތް ﷲއަށް އުރެދިވަޑައިގެން އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަންކުރައްވައިފިނަމަ، އެކަލާނގެ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ނަރަކައިގެ އަލިފާނުން ޢަޛާބު ދެއްވާނެ ކަމަށް ތިމަންކަލޭގެފާނު ބިރުފުޅު ގަނެއެވެ. މަޤްޞަދަކީ މާތް ﷲއަށް އުރެދުމަށް މީސްތަކުން ޖެހިލުންވެ އެކަމާއި ދުރުވާނެ ގޮތް ހެއްދެވުމެވެ. އެހެނީ، ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ކީރިތިކަމާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ޤަދަރު އުފުލިގެންވުމާ އެކު، އެކަލޭގެފާނު މާތް ﷲގެ ޢަޛާބަށް ބިރުފުޅުގަންނަނަމަ، އެހެން މީހުން ބިރުގަތުން މާ އައުލާކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެކަލާނގެއަށް އަހުރެންގެ دين خالص ކުރާ حال، އަހުރެން އަޅުކަންކުރަނީ، ހަމައެކަނި اللَّه އަށެވެ. (14)

ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިމަންކަލޭފާނު މާތް ﷲއަށް އަޅުކަންކުރައްވަނީ ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ކިޔަމަންތެރިކަމާއި އަޅުކަން އެކަލާނގެއަށް ޚާލިޞްކުރައްވާ ޙާލުގައެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ތިމަންކަލޭގެފާނު އަޅުކަން ނުކުރައްވަމެވެ.

ފަހެ، އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ އެއްޗަކަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަން ކޮށްބަލާށެވެ! ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ގެއްލުންވެގެންވާ ބަޔަކީ قيامة ދުވަހުން އެއުރެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކާއި، އެއުރެންގެ أهل ވެރިން ގެއްލެނިކުޅަ މީހުންނެވެ. ދަންނާށެވެ! ފާޅުވެ ބަޔާންވެގެންވާ ގެއްލުންވުމަކީ ހަމައެއީއެވެ. (15)

ބުދުތަކުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުން އެއްޗަކަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާށެވެ. މިތާނގައި އަމުރު އައިސްފައި މިވަނީ އޭގެ ޙަޤީޤީ މާނައިގައެއް ނޫނެވެ. އަދިކިއެއްތަ، ވަޢީދާއި އިންޒާރުގެ ގޮތުގައެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅުގައި އައިސްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿ٱعْمَلُوا۟ مَا شِئْتُمْ ۖ إِنَّهُۥ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން އެދޭކަމެއްކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެއީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.) ފަހެ، އެއީ ވަޢީދާއި އިންޒާރުގެ އުސްލޫބެވެ. ސާހިބުމީހާ އޭނާގެ އަޅުމީހާއަށް "ކަލޭ ބޭނުންކަމެއް ކަލޭ ކުރާށޭ" ބުނާ ފަދައިންނެވެ. މާނައީ ކަލޭ ކުރާ ކަންތަކުގެ އަދަބު ވަރަށް އަވަހަށް ކަލެއަށް ލިބޭނެއެވެ. ﴿قُلْ إِنَّ ٱلْخَـٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ ۗ أَلَا ذَٰلِكَ هُوَ ٱلْخُسْرَانُ ٱلْمُبِينُ﴾ މާނައީ މިއީ ގެއްލެނިވުމުގެ ޙަޤީޤަތެވެ. އެއީ އިންސާނާއަށް އޭނާގެ ބާއްޖަވެރިކަން ގެއްލުމެވެ. އެއީ އެއަށްފަހު އެހެން ގެއްލެނިވުމެއް ނުވާ ގެއްލެނިވުމެވެ. ދެން، މިއަންނަނީ އެބައިމީހުން ނަރަކައިގެ އަލިފާނުގައި އަނދަމުން ދާއިރު، އެބައިމީހުންނަށް ލިބޭނޭ ވައްތަރުވައްތަރުގެ ޢަޛާބުގެ ވާހަކައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

(ނަރަކައިގައި) އެއުރެންނަށް އެއުރެންގެ މަތީގައި އަލިފާނުގެ ފަށަލަތަކެއްވެއެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ދަށުގައިވެސް (އަލިފާނުގެ) ފަށަލަތަކެއްވެއެވެ. اللَّه އެތަކެތިން އެކަލާނގެ އަޅުތަކުން ބިރުގަންނަވަތެވެ. އޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންނޭވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް تقوى ވެރިވާށެވެ! (16)

އެ އަބާއްޖަވެރިންގެ މަތީގައި އަލިފާނުގެ ބޯ ފަށަލަތަކެއް ވެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ދަށުގައިވެސް އަލިފާނުގެ ބޯ ފަށަލަތަކެއް ވެއެވެ. ފަހެ، ހުރިހާ ފަރާތަކުން އެބައިމީހުން ވަށާލާފައި ވަނީ އަލިފާނެވެ. އެ ފަށަލަތަކަށް ظُلل (ހިޔަލަކަށް ބޭނުންކުރެވޭ ތަކެތި) އޭ ކިއުއްވާފައި ވަނީ މަލާމާތުގެ ގޮތުންނެވެ. އެހެނީ ހިޔަލަކީ އިންސާނާ އަވީގެ ހޫނުން ސަލާމަތްވުމަށް ހިޔާ ލިބިގަންނަ ތަކެއްޗެވެ. އެއީ އަލިފާން ކަމުގައި ވެއްޖެނަމަ އޭގެ ސަބަބުން ހޫނު ވާނީ ގަދައެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ހިޔަލަކަށް ވާނީ، އޭގެ އެނދުމާ، ގަދަ ހޫނާއެކު، އަލިފާނެވެ. އެ އަލިފާން އޭގެ ހޫނުން އެބައިމީހުންގެ ހަށިތަކާއި މޭތައް އަންދާލައެވެ. އެހެންކަމުން، މުއުމިނުންނަށް އެ އަލިފާނުން ބިރު ދައްކަވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ذَٰلِكَ يُخَوِّفُ ٱللَّـهُ بِهِۦ عِبَادَهُۥ ۚ يَـٰعِبَادِ فَٱتَّقُونِ﴾ މާނައީ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ އެކަލާނގެ އަމުފުޅުތަކާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކޮށް، އެކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވެ ތަޤްވާވެރިވާށެވެ.

شيطان އާއަށް އަޅުކަންކުރުމުން ދުރުވެގަނެ، اللَّه ގެ حضرة އަށް رجوع ވާމީހުންނަށް އުފާވެރިކަމުގެ خبر ހުށްޓެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އުފާވެރިކަމުގެ خبر ދެއްވާށެވެ! (17)

الطاغوت އަކީ މާތް ﷲ ފިޔަވައި އަޅުކަންކުރެވޭ ކޮންމެ އެއްޗެކެވެ. الطغيان އަކީ ނުބައިކަމާއި، އަނިޔާވެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިއުމެވެ. މިއީ މުބާލަޣާގެ ލަފްޒެކެވެ. جبروت އަދި عظموت ފަދައިންނެވެ. މާނައީ ބުދުތަކަށް އަޅުކަންކުރުމާ ދުރުހެލިވެ، މާތް ﷲ އަށް ކިޔަމަންތެރިވެ އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމަށް އެނބުރި އައި މީހުން ދަންނާށެވެ. އެބައިމީހުންނަށް، ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގޭގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ކާމިޔާބު ލިބޭނޭ ކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރު ހުށްޓެވެ. ފަހެ، މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި ދީލަތިކަމުގެ ތެރެއިން ދެއްވާނޭ ތަފާތު ނިޢުމަތްތަކުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާށެވެ. އެއީ، ލޮލަކަށް ފެނިފައި ނުވާ، ކަންފަތަކަށް އަޑުއިވިފައި ނުވާ، އިންސާނެއްގެ ހިތަށްވެސް ގެނެވިފައިނުވާ ނިޢުމަތްތަކެކެވެ. ދެން، އެ އަޅުތަކުން އެއީ ކޮންބައެއްކަން ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

އެއުރެންނީ، ބުނެވޭބަސް އަޑުއަހާ، އޭގެތެރެއިން އެންމެރަނގަޅު ތަކެއްޗަށް تبع ވާ މީހުންނެވެ. އެއުރެންނަށް اللَّه ތެދުމަގު ދެއްކެވި މީހުންނީ އެއީއެވެ. އަދި ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނީވެސް، ހަމައެއުރެންނެވެ. (18)

އެބައިމީހުންނީ ބުނެވޭ ބަހާއި، ދެކެވޭ ވަހަކަ އަޑުއެހުމަށްފަހު، އޭގެތެރެއިން އެންމެ ރަނގަޅު ތަކެއްޗަށް ތަބަޢަވެ، އެއަށް ޢަމަލުކުރާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، ތެދުމަގު ލިބިފައިވާ ބުއްދިވެރި ބާއްޖަވެރިންނަކީ އެއީއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އެއީ ރަނގަޅު ވާހަކައާއި ނުބައި ވާހަކަ އަޑުއެހުމަށްފަހު، ރަނގަޅު ވާހަކަ ދައްކައި، ނުބައިވާހަކައިން ދުރުވެގަނެ، އޭގެ ވާހަކަ ނުދައްކައި، އެއަށް ޢަމަލުވެސް ނުކުރާ މީހާއެވެ." މިއާޔަތަކީ އެބައިމީހުންގެ ވިސްނުންތޫނުކަމާއި، ހެވާއި ނުބައި، އަދި ރީއްޗާއި، ހުތުރު ވަކިކޮށް ދެނެގަތުމުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲ ކުރައްވާފައިވާ ތަޢުރީފެކެވެ.

ފަހެ، عذاب ގެ كلمة ފުޅު حق ވެއްޖެމީހަކު (އެ عذاب ން ކަލޭގެފާނަށް ސަލާމަތް ކުރެއްވޭނެތޯއެވެ؟) ފަހެ، ނަރަކައިގައިވާ މީހަކު ކަލޭގެފާނަށް ސަލާމަތް ކުރެއްވޭނެތޯއެވެ؟ (19)

އެމީހެއްގެ މައްޗަށް އަބާއްޖަވެރިކަން ޙައްޤުވެ، އޭނާ ކާފިރުވެ، ފާފައަށް އަރައިގަތުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ މައްޗަށް ނަރަކަ ވާޖިބުވެއްޖެ މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އޭނާއަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައި، ބާއްޖަވެރިކަން ހޯއްދަވައި ދެއްވުމަކީ ކަލޭގެފާނަށް ކުރެއްވޭނޭ ކަމެއް ހެއްޔެވެ؟ އެއީ ކަލޭގެފާނަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "ރަސޫލުﷲ ﷺ އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމަށް ތެދުމަގު ލިބުމަށް ދަހިވެތިވެވަޑައިގަންނަވާ ކަމުގައި ވިއެވެ. އެހެންކަމުން، މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނަށް އެންގެވީ، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ކުރިން އެމީހަކަށް ބާއްޖަވެރިކަން ލިއުއްވާފައިވާ މީހަކު ނޫނީ އީމާން ނުވާނެއެވެ." މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَمَآ أَكْثَرُ ٱلنَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾ (އަދި ކަލޭގެފާނު ކިތަންމެވަރަކަށް ޝައުޤުވެރިވެވަޑައިގަތަސް، މީސްތަކުންކުރެ ގިނަމީހުން އީމާންވާ ބަޔަކު ކަމުގައެއް ނުވެތެވެ.) ދެން މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވަނީ އެކަލާނގެއަށް ތަޤުވާވެރިވާ މުއުމިނުންނަށް ހުރި ޖަޒާއެވެ.

އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް تقوى ވެރިވިމީހުންނަށް (ސުވަރުގޭގައި) ކޮޓަރިތަކެއްވެއެވެ. އޭގެމަތީގައިވެސް ބިނާކުރައްވާފައިވާ ކޮޓަރިތައްވެއެވެ. އެތާނގެދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގައި ހުންނާނެތެވެ. އެކަމަށް اللَّه ވަނީ وعد ކުރައްވައިފައެވެ. اللَّه وعد އާ خلاف ވެވޮޑިއެއް ނުގަންނަވަތެވެ. (20)

އެހެނެއްކަމަކު މާތް ﷲގެ ޝަރީޢަތާއި އެކަލާނގެ ދީނުގައި ހިފަހައްޓާ ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުން ދަންނާށެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ސުވަރުގޭގައި މަތިވެރި ދަރަޖައާއި، އެއް ގަނޑުވަރު އަނެއް ގަނޑުވަރުގެ މަތީގައި ޔާޤޫތާއި ޒަބަރްޖުދުން، އަދި ބައެއް ތަންތަން ރަނާއި ރިހިން ބިނާކުރެވިފައިވާ އުސް ގަނޑުވަރުތައް ވެއެވެ. ސުވަރުގޭގެ ކޯރުތައް ދެމެނީ އެގަނޑުވަރުތަކުގެ ދަށުންނެވެ. ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ވަނީ އެކަމަށް އެބައިމީހުންނަށް ވަޢުދުކުރައްވާފައެވެ. އެއީ ޙަޤީޤަތަކަށް ވާނޭ ވަޢުދެކެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ވަޢުދާ ޚިލާފުވެވޮޑިނުގަންނަވައެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އުޑުން ފެން ވެއްސަވައި، ދެން ބިމުގެ ތެރޭގައިވާ ފެންފެންގަނޑަށް އެ ފެން ފޮނުއްވައި، ދެން އެ ފެނުން ކުލަތައް ތަފާތުވެގެންވާ ގޮވާމުގެ ބާވަތްތައް ނެރުއްވާތީ ތިބާ ނުދެކެމުހެއްޔެވެ؟ ދެން އެތަކެތި ހިކި، ރީނދޫކުލައިގައިވާތީ ތިބާއަށް ފެންނާނެތެވެ. ދެން އެކަލާނގެ އެތަކެތި ކުނޑިކުނޑި އެތިއެތިކޮޅުތަކެއް ކަމުގައި ލައްވަތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަންތަކުގައި ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނަށް ހަނދާންކޮށްދިނުން ވާކަންކަށަވަރެވެ. (21)

އޭ ބުއްދީގެ ވެރި އިންސާނާއެވެ! އުޑުން ވާރޭ ވެއްސެވުމުގައި މާތް ﷲގެ މަތިވެރި ކުޅަދުންވަންތަކަން ތިބާއަށް ނުފެންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެ ވެއްސަވަނީ ތިކި ތިއްކަށެވެ. އެއްފަހަރާ އޮއްސާލެވޭ ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އޭގެ ސަބަބުން ގަސްތަކާ މޭވާ ހަލާކުވިޔަ ނުދިނުމަށެވެ. ދެން ބިމުގެ ފަށަލަތަކަށް އެ ފެން ވައްދަވައި، "ތާނގީތަކުގައި" ރައްކާކުރައްވައި، އެ ފެނުން އާރުތައް ނުކުމެ ކޯރު ދެމެން ފަށައެވެ. އެފެން ދުރު ހިސާބުތަކުގައިވާ އަޑިތަންތަނަށް އެޅި ނުނެގޭ ގޮތް ވުމުން ރައްކާތެރިކުރައްވަނީ މާތް ﷲގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުންނެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވިނަމަ އެފެން އެކުގައި ބިމަށް ހިނދިގެންދާ ގޮތް ހެއްދެވީހެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿فَأَسْكَنَّـٰهُ فِى ٱلْأَرْضِ ۖ وَإِنَّا عَلَىٰ ذَهَابٍۭ بِهِۦ لَقَـٰدِرُونَ﴾ (ފަހެ، އެ ފެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބިމުގައި ހަރުލެއްވީމެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، އެ ފެން (ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަތުނުވާ ހިސާބަށް) ގެންދެވުމަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަވެވޮޑިގެންވަމެވެ.) ދެން މާތް ﷲ ބަޔާން މިކުރައްވަނީ އެފެނުން ދަނޑުގޮވާމާއި، މޭވާ ނެރުއްވުމުގައި އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަ ކަމެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِۦ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَٰنُهُۥ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَىٰهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُۥ حُطَـٰمًا﴾ ދެން އެކަލާނގެ އެފެނުން ތަފާތު ވައްތަރުތަކާއި ކުލަތަކުގެ މޭވާތައް ނެރުއްވައެވެ. އެގޭ ތެރޭގައި ރަތާއި ރީނދުލާއި ހުދު ފަދަ ތަފާތު ކުލަކުލައިގެ މޭވާގެ އިތުރުން ގޮދަނާއި، މުގާއި ޒުވާރި ފަދަ ތަފާތު ވައްތަރުގެ ދަނޑުގޮވާން ވެއެވެ. އެއް ބިމެކެވެ. އެއް ވެއްޔެކެވެ. ދެނީ އެއް ފެނެކެވެ. ﴿يُسْقَىٰ بِمَآءٍ وَٰحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَىٰ بَعْضٍ فِى ٱلْأُكُلِ﴾ (އެ ހުރިހާ ތަކެއްޗަށް ދެވެނީ، އެއް ފެނެކެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭގެ އެއްބާވަތް އަނެއް ބާވަތަށްވުރެ ކެއުމަށް މޮޅުކުރައްވަމެވެ.) ދެން ދަނޑު ބިން ހިކިގެން ދިއުމުން އޭގެ ފެހިކަމަށް ފަހު ރީނދޫ ވެފައިވާ ތަން ތިބާއަށް ފެންނާނެއެވެ. ދެން އެއަށްފަހު ކުނޑިކުނިޑިވެފައިވާ އެތިކޮޅުތަކަކަށް ބަދަލުވެފައިވާ ތަން ތިބާއަށް ފެންނާނެއެވެ. ﴿.إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَذِكْرَىٰ لِأُو۟لِى ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ހަމަކަށަވަރުން އެކަމުގައި ވިސްނުމުގެ އަލިކަން ލިބިފައިވާ ސިކުނޑިތަކަށް ނަސޭހަތާއި ޢިބްރަތް ވެއެވެ. އާޔަތުގައި އެވަނީ ދަނޑުގޮވާމުގެ ޙަޔާތުން އިންސާނާގެ ޙަޔާތަށް މިސާލުޖައްސަވާފައެވެ. އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. އެފަދައިން ދުނިޔެވެސް އާރޯކޮށް، ބަލާލަން ރީތި ފެހި ތަނެއްގައި އޮތުމަށް ފަހު، ސިފަ ހުތުރުވެފައިވާ މުސްކުޅިއަކަށް ވެއެވެ. ޒުވާނާވެސް ގައި ބާރު ދޫވެފައިވާ ބަލިކަށި މުސްކުޅިއަކަށް ވެދެއެވެ. ދެން، މިހުރިހާ ކަމަކަށް ފަހު އޮތީ ދަނޑު ބިން މަރުވެގެންދާހެން މަރުވުމެވެ. ފަހެ، ބާއްޖަވެރިއަކީ އޭނާ މަރުވުމަށް ފަހު ރަނގަޅު ގޮތް އޭނާއަށް ލިބޭ މީހާއެވެ.

ފަހެ، إسلام دين އަށް އެމީހެއްގެ ހިތް ތަނަވަސްކޮށްދެއްވައި އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން نور އެއް ލިބިފައިވާމީހަކު (އެނޫންމީހަކާ އެއްފަދަ ހެއްޔެވެ؟) ފަހެ، اللَّه ހަނދާންކުރުން ފިޔަވައި، އެއުރެންގެ ހިތްތައް ހަރުކަށިވެފައިވާ މީހުންނަށް ހަލާކުހުށްޓެވެ. އެއުރެންވަނީ، ފާޅުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމެއްގައެވެ. (22)

މާތް ﷲ އެމީހެއްގެ ބުއްދި ނޫރުން އަލިކުރައްވައި، ހިތް އިސްލާމްދީނަށް ހުޅުއްވައިލެއްވުމުން އެ ނޫރުން އަލިކަން ލިބިގަނެ ތެދުމަގު ލިބިގަތް މީހާ؟ އާޔަތުގައި މިވަނީ އެއްބައި އުނިކުރައްވާފައެވެ. އެބައި ފުރިހަމަ ވާނީ މިހެންނެވެ. ހިތް ކަނުވެފައިވާ، ބުއްދީގެ އަލިކަން ގެއްލިފައިވާ މީހާ ފަދައިން ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ މި ގޮތަށް މާނަ ފުރިހަމަ ވާނޭކަމަށް ދަލީލުކުރަނީ ދެން އަންނަ ވަޙީބަސްފުޅެވެ. އެއީ ﴿فَوَيْلٌ لِّلْقَـٰسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ ٱللَّـهِ﴾ ޤުރްއާނުގެ އާޔަތްތައް އަޑުއިވޭ ހިނދު އެބައިމީހުންގެ ހިތްތައް މަޑުނުވާ އަދި ޚުޝޫޢަތްތެރި ނުވާ، ހިތް ހަރު މީހުންނަށް ހަލާކު ހުށްޓެވެ. އެބައިމީހުން ވަނީ ޙައްޤާއި ދުރުވެ، ފާޅުވެގެންވާ މަގުފުރެދުމެއްގައެވެ. ނަފުސު ނުބައިވެއްޖެނަމަ، ޤުރްއާނުން އެ ނަފުސަށް ހަރުކަށިކަމާއި، އަބާއްޖަވެރިކަމާއި، ގެއްލެނިވުން ނޫންކަމެއް އިތުރުނުވާނެއެވެ.

اللَّه، އެންމެ ރިވެތިބަސްތައް ފޮތެއްގެ ސިފައިގައި ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ފުރިހަމަކަމުގައި) އެއްފަދަވެގެންވާ، ތަކުރާރުކޮށް ކިޔެވޭ ފޮތަކަށްވާ حال ގައެވެ. އެ ފޮތް ކިޔެވޭހިނދު، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާމީހުންގެ ގައިގެހަންތައް ތުރުތުރު އަޅައިގެންދެއެވެ. ދެން އެއުރެންގެ ގައިގެހަންތަކާއި، ހިތްތައް اللَّه ހަނދުމަކުރުމަށް މަޑުމޮޅިވެދެތެވެ. އެއީ اللَّه ގެ ތެދުމަގެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާމީހަކަށް، އެއިން މަގުދައްކަވަތެވެ. އަދި اللَّه މަގުފުރައްދަވާ މީހަކަށް، ފަހެ ތެދުމަގު ދައްކާނޭ ހަމައެކަކުވެސް ނުވެތެވެ. (23)

ކީރިތި ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވީ މާތް ﷲ އެވެ. ﴿كِتَـٰبًا مُّتَشَـٰبِهًا﴾ ފަޞާހަތްތެރިކަމާއި، ބަޔާންކުރުމާއި، އެތުރުމާއި އެކެލެވުމުގެ ރީތިކަމުގައި އޭގެ އެއްބައި އަނެއްބަޔާ ވައްތަރު ފޮތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ﴿مَّثَانِىَ﴾ އޭގައި ނަސޭހަތްތަކާއި، ޙުކުމްތަކާއި، ޙަލާލާއި، ޙަރާމާއި، ޚަބަރުތައް ފޫހިކަމެއް ނެތި ތަކުރާރުކުރެވޭ ފޮތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ޙަދީޘުގައި އެފޮތް ސިފަކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ”އެއީ ޙައްޤާއި ބާޠިލު ވަކިކުރާ ފޮތެވެ. ކުޅިވަރެއް ނޫނެވެ. އެފޮތުން ކިތަންމެ ވަރަކަށް ޙާޞިލުކުރިއަސް ޢިލްމުވެރިންގެ ’ބަނޑު ނުފުރެއެވެ.‘ އަދި ކިތަންމެ ގިނައިން ކިޔެވިޔަސް އޭގެ ފުރިހަމަކަމަށާއި، ރީތިކަމަށް ބަދަލެއް ނާދެއެވެ.“ (ޖާމިޢުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 2906) ﴿تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ ٱلَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِكْرِ ٱللَّـهِ﴾ ޤުރްއާނުގެ އާޔަތްތައް އަޑުއިވުމުން، ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަލާމްފުޅަށް ބިރުން މުއުމިނުންގެ ހިތްތަކާއި ހަށިތައް ތުރުތުރުއަޅައެވެ. އެބައިމީހުން ތުރުތުރުއަޅަނީ ޢަޛާބުގެ އާޔަތްތައް ކިޔަވާ ހިނދުއެވެ. ދެން ރަޙްމަތުގެ އާޔަތްތައް ކިޔަވާ ހިނދު އެބައިމީހުންގެ ހިތްތައް މާތް ﷲގެ ކަލާމްފުޅަށް ހިތްހަމަޖެހި މަޑުމައިތިރި ވެއެވެ. އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅު ވިއެވެ. "މިއީ ޖައްބާރުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަލާމްފުޅު އަޑުއިވޭ ހިނދު ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންގެ ޙާލެވެ. އެބައިމީހުން އިންޒާރާއި ވަޢީދުގެ އާޔަތްތައް ކިޔަވާނަމަ ބިރުން އެބައިމީހުންގެ ގައިގެ ހަންތައް ތުރުތުރު އަޅައެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ރަޙްމަތުގެ އާޔަތްތައް ކިޔަވާނަމަ، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްވަންތަކަމާއި، އޯގާވަންތަކަމުން އެބައިމީހުންނަށް އުއްމީދުކުރެވޭ ކަންކަމުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންގެ ހަންތަކާއި ހިތްތައް މަޑުވެއެވެ.“ ﴿ذَٰلِكَ هُدَى ٱللَّـهِ يَهْدِى بِهِۦ مَن يَشَآءُ ۚ وَمَن يُضْلِلِ ٱللَّـهُ فَمَا لَهُۥ مِنْ هَادٍ﴾ އެއީ މާތް ﷲއަށް ތަޤްވާވެރިވާ އަޅުންނަށް އެކަލާނގެ ދެއްވާ ހިދާޔަތެވެ. އަދި އެއީ އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަމުގެ ތެދުވެރިކަމުގެ އަލާމާތެކެވެ. މާތް ﷲ އެމީހަކު ނިކަމެތިކުރައްވައި، އެމީހެއްގެ ހިތަކީ ހަރު އަނދިރި ހިތެއް ކަމުގައި ލައްވައިފި މީހަކަށް މަގު ދައްކާނެ މީހަކު ނުވެއެވެ. އަދި މާތް ﷲ ފިޔަވައި އޭނާއަށް ހިދާޔަތު ދޭނޭ ފަރާތެއް ނުވެއެވެ.

ފަހެ، قيامة ދުވަހުން، ގަދަފަދަ عذاب އަށް އެމީހެއްގެ މޫނު ކުރިމަތިކުރާމީހަކު (އެދުވަހުން އަމާންކަމާއެކު އަންނަމީހަކާ އެއްފަދަވާނޭ ހެއްޔެވެ؟) އަދި އެދުވަހުން އަނިޔާވެރިންނަށް އަންގަވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހޯދައިއުޅުނު عمل ތަކުގެ ރަހަ، ތިޔަބައިމީހުން ލިބިގަންނާށެވެ! (24)

ފަހެ ނަރަކައަށް މޫނު ވަތަށް ވެއްޓުމުގެ ސަބަބުން އެމީހެއްގެ މޫނު މެނުވީ އެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތްވާން ބޭނުންކުރުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންނުވާ މީހާ ސުވަރުގޭގައި ނިޢުމަތް ލިބިގެން ތިބި މީހުންނާ އެއްފަދަ ވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ އަދި ފާފަވެރި ކާފަރުންނަށް ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ދުނިޔޭގައި ތިޔަބައިމީހުން ކުރި ފާފަތަކާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އުރެދުންތަކުގެ ޢުޤޫބާތުގެ ރަހަ ތިޔަބައިމީހުން ލިބިގަންނާށެވެ. މި ބިރުވެރި ސިފަކުރެއްވުން ﴿يَتَّقِى بِوَجْهِهِۦ سُوٓءَ ٱلْعَذَابِ﴾ ގެންނަވާފައިވާ ސަބަބަކީ ކާފިރުމީހާ ނަރަކައަށް އެއްލައިލެވޭނީ އޭނާގެ ދެއަތް ކަނދުރާއަށް ކަސްތޮޅު އެޅިފައިވާ ޙާލުގައެވެ. އެއީ ޢަޛާބުގެ ތެރެއިން އެންމެ ނުބައިކަން ބޮޑު ޢަޛާބެވެ. ފަހެ، އެނާގެ މޫނު ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުގައި ޖެހިގެން ނޫން ގޮތަކަށް އެ ޢަޛާބު ދުރުކުރަންވެސް އޭނާއަށް މަސައްކަތް ކުރެވޭނޭ އެއްވެސް ގޮތެއް ނެތީއެވެ. އެހެނީ، އޭނާ ނަރަކައަށް ވެއްޓިގެން ދަނީ އަތާއި ފައި ބަނދެވިގެންވާ ޙާލުގައެވެ.

އެއުރެންގެ ކުރިން އުޅުނުމީހުންވެސް (رسول ން) ދޮގުކުރޫއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ހީވެސްނުކުރާ ދިމާޔަކުން، އެއުރެންނަށް عذاب އައެވެ. (25)

ކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ ކުރިން އިސްވެދިޔަ އުއްމަތްތަކުގެ ނުބައި ނުލަފާ ފާފަވެރިންވެސް، ކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުން ކަލޭގެފާނު ދޮގުކުޅަ ފަދައިން އެބައިމީހުންގެ ރަސޫލުބޭކަލުން ދޮގުކުޅައެވެ. ދެން، އެބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބު އައީ އެބައިމީހުން ހީވެސް ނުކުރާ ދިމާއަކުންނެވެ.

ފަހެ، اللَّه އެއުރެންނަށް ދުނިޔޭގެ حياة ގައި ދެރަކަމާއި، ނިކަމެތިކަމުގެ ރަހަ ދެއްކެވިއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، آخرة ގެ عذاب މާބޮޑެވެ. އެއުރެންނަށް އެކަން އެނގޭނޭނަމައެވެ. (26)

ދެން، މާތް ﷲ އެބައިމީހުން ޤަތުލުވުމާއި، ހަނގުރާމައިގެ އަސީރުންގެ ގޮތުގައި، ހައްޔަރުވުމާއި، ވަޒަނުން ބޭރުވެ ވިއްސިވިހާލިވުމުގެ ސިފައިގައި ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުންނަށް ނިކަމެތިކަމާއި، ދެރަކަމުގެ ޢަޛާބުގެ ރަހަ ދެއްކެވިއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން އާޚިރަތް ދުވަހު މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ޢަޛާބު އެބައިމީހުންނަށް ދުނިޔޭގައި ލިބުނު ޢަޛާބަށްވުރެ މާ ބޮޑެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެކަން އެނގޭނަމަ މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވެ، އެކަލާނގެ ރަސޫލުން ދޮގުނުކުޅައީހެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ މި قرآن ގައި މީސްތަކުންނަށް، ހުރިހާ ބާވަތަކުން مثال ޖެއްސެވީމެވެ. (އެއީ) އެއުރެން ހަނދުމަކުޅައުމަށްޓަކައެވެ. (27)

މީސްތަކުންނަށް ބޭނުންވާ މިސާލުތަކުގެ ތެރެއިން ފާފަތަކުން އެބައިމީހުން ދުރުކުރާ މިސާލުތައް ޖައްސަވައި، ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ ވާހަކަތައް ގެންނަވައިގެން، މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ މިފޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މީސްތަކުންނަށް މިސާލުޖެއްސެވީމެވެ. އެބައިމީހުން އެމިސާލުތަކުން ނަސޭހަތް ލިބިގަނެ އިބްރަތް ޙާޞިލްކުރުމަށެވެ.

އެއްވެސް ގުދުކަމެއްނުވާ، عرب ބަހުން އޮތް قرآن އެއްގެގޮތުގައެވެ. (އެއީ) އެއުރެން تقوى ވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. (28)

އެ ޤުރްއާނުގައި މާނަ އަރައިރުން ވުމެއް، ދެކޮޅުނުޖެހުމެއް، އޮޅުން އެރުމެއް، ހަމަނުޖެހުމެއް ނެތި، ސާފުވެ ބަޔާންވެގެންވާ ޢަރަބި ބަހުން އޮތް ފޮތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެބައިމީހުން ތަޤްވާވެރިވެ، މާތް ﷲ ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާ ކަންކަމާއި ދުރުހެލިވުމަށްޓަކައެވެ.

އެއުރެންގެ މެދުގައި ދެކޮޅުވެރިކަން އުފެދިފައިވާ، އެތައްބަޔަކު ބައިވެރިވާ (އަޅު) ފިރިހެނަކާއި ހަމަ އެންމެމީހަކަށް خاص ވެގެންވާ (އަޅު) ފިރިހެނެއްގެ مثال اللَّه ޖެއްސެވިއެވެ. مثال ގެގޮތުން އެ ދެމީހުން ހަމަހަމަވާނޭ ހެއްޔެވެ؟ حمد ހުރީ اللَّه އަށެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! އެއުރެންކުރެ ގިނަމީހުންނަކަށް ނޭނގެތެވެ. (29)

މިއީ މާތް ﷲ އެއްކައުވަންތަކުރާ މުއުމިން މީހާއަށާއި، ބުދުތަކަށް އަޅުކަންކުރާ މުޝްރިކު މީހާއަށް މާތް ﷲ ޖައްސަވާފައިވާ މިސާލެކެވެ. މިސާލުގެ ތަފްޞީލަކީ: ބައެއްގެ މިލްކުވެރިކަމުގައިވާ އަޅެކެވެ. އޭނާގެ މިލްކުވެރިންނަކީ ﴿مُتَشَـٰكِسُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ އަޚްލާޤުގައި ނުބައިކަމާއި ގޮތް ދޫނުކުރުން ހުރި، އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ދެބަސްވުމާއި އަރައިރުން ބޮޑު ބައެކެވެ. އެކަކު އޭނާއަށް ކަމަކަށް އަމުރުކުރާއިރު، އަނެކަކު އެއާ ދިމާ އިދިކޮޅު ކަމަކަށް އަމުރުކުރެއެވެ. އޭނާ ހުންނަނީ ހިތް އެކި ފަރާތަށް އެނބުރި އެނބުރި، ހަދާނެ ގޮތެއް ނޭނގިފައެވެ. އޭނާ ރުއްސަންވީ ކާކު ކަމެއް އޭނާއަށް ނޭނގެއެވެ. މިއީ ބުދުތަކަށް އަޅުކަންކުރާ މުޝްރިކު މީހާގެ މިސާލެވެ. އޭނާ ގިނަ ކަލާނގެތަކަކަށް އަޅުކަން ކުރެއެވެ. ﴿وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا ۚ ٱلْحَمْدُ لِلَّـهِ ۚ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴾ ދެން އެހެން މީހެކެވެ. އަޚްލާޤު ރަނގަޅު އެންމެ މީހަކު މެނުވީ އޭނާގެ މިލްކުވެރިއަކަށް ނެތެވެ. އޭނާގެ ސާހިބު މީހާއަށް އޭނާ އިޚްލާޞްތެރިކަމާއެކު ޚިދްމަތްކޮށްދީ، އެޚިދްމަތުގައި ބުރަކޮށް މަސައްކަތްކުރެއެވެ. އަދި އޭނާގެ ސާހިބުމީހާގެ ކިބައިން އޭނާއަށް ހެވާއި އިޙްސާންތެރިކަން މެނުވީ ނުލިބެއެވެ. މިއީ އެއްކައުވަންތަ އިލާހަށް އަޅުކަންކުރާ މުއުމިން މީހާގެ މިސާލެވެ. މި ދެމީހުން ހަމަހަމަ ވާނޭހެއްޔެވެ؟ އެ ދެ އަޅުން ހަމަހަމަނުވާ ފަދައިން މާތް ﷲ އެއްކައުވަންތަކުރާ މުއުމިން މީހާއާއި، އެތައް ކަލާނގެއަކަށް އަޅުކަންކުރާ، ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މުޝްރިކު މީހާ ހަމަހަމަނުވާނެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "މިއީ މާތް ﷲ މުޝްރިކު މީހާއަށާއި، އިޚްލާޞްތެރި މުއުމިން މީހާއަށް ޖައްސަވާފައިވާ މިސާލެކެވެ." ﴿ٱلْحَمْدُ لِلَّـهِ ۚ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ސާފުކަމާއެކު ޙުއްޖަތް ޤާއިމުކުރެވުނު ކަމަށްޓަކައި މާތް ﷲއަށް ޙަމްދު ހުށްޓެވެ. އަދިކިއެއްތަ، އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ގިނަ މީހުންނަށް ޙައްޤު ނޭނގެއެވެ. އެބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް ޝިރުކުކުރަނީ އެހެންވެގެންނެވެ. ﴿مُتَشَـٰكِسُونَ﴾ އަކީ متشاكس ގެ ޖަމްޢެވެ. އެއީ ނުލަފާ، އޭނާގެ އަޚްލާޤާއި ޠަބީޢަތް ނުބައި މީހާއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ކަލޭގެފާނީ، އަވަހާރަވާނޭ ބޭކަލެކެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންނީވެސް މަރުވާނޭ ބަޔެކެވެ. (30)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ހަމަކަށަވަރުން ކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވާނެއެވެ. ފަހެ، އެކަކަށްވެސް ދުނިޔޭގައި ދެމިހުރުމެއް ނުވެއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން އެބައިމީހުންވެސް މަރުވާނެއެވެ.

ދެން ހަމަކަށަވަރުން قيامة ދުވަހުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި ތިޔަބައިމީހުން ދެބަސްވެ ވާހަކަދައްކާނޫއެވެ. (31)

ދެން، ތިޔަބައިމީހުން އެންމެން، މިފަނާވަނިވި ގޮވަތިން، ދެމިއޮތުމުގެ ގޮވައްޗަށް ގެންދެވޭނެއެވެ. އަދި ޙިސާބުބެއްލެވުމަށް ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށް އެއްކުރެވޭނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ކޮންމެ މީހަކު އޭނާއަށް ލިބެންޖެހޭ ޢަދުލުވެރި ޖަޒާ ލިބިގަތުމަށެވެ.

ފަހެ، اللَّه އާމެދު ދޮގުހަދައި، އަދި ތެދު އެމީހެއްގެގާތަށް އައިހިނދު، އެދޮގުކުރި މީހަކަށްވުރެން، އަނިޔާވެރިކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ كافر ން ތިބޭނޭތަނެއް ނަރަކައިގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ (32)

މާތް ﷲއަށް ދަރިކަލަކާއި ޝަރީކުން ނިސްބަތްކޮށް، އެކަލާނގެ އާމެދު ދޮގުހަދައި، ވިސްނުމެއް ފިކުރުކުރުމެއް ނެތި، ޤުރްއާނާއި ރަސޫލާ ﷺ ދޮގުކުޅަ ފާފަވެރި ކާފިރުމީހާއަށްވުރެ އަނިޔާވެރިކަން ބޮޑު މީހަކު ނުވެއެވެ. އެ ކާފިރު ފާފަވެރިންނަށް ނަރަކައިގައި އެބައިމީހުން ތިބޭނޭ ތަނެއް ނުވޭހެއްޔެވެ؟

ތެދާއިގެން އަންނަމީހާއާއި އަދި އެތެދު قبول ކުރާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންނީ، ހަމަ تقوى ވެރިންނެވެ. (33)

އަދި ތެދާއިގެން ވަޑައިގެންނެވި ނަބީބޭކަލުންނާއި، ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި، އެބޭކަލުން ގެންނެވި ތަކެތި ތެދުކުޅަ މުއުމިނުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ، މާތްކޮށްހިއްތެވުމާއި، ރުއްސެވުން ޙައްޤުވެގެންވާ ބަޔަކީ އެއީއެވެ.

އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެން އެދޭހާކަމެއް އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އެއީ إحسان ތެރިންނަށްހުރި ޖަޒާއެވެ. (34)

ސުވަރުގޭގައި، ގަނޑުވަރުތަކާއި، ޙޫރުލްޢީނުންނާއި، ނިޢުމަތްތަކާއި، ކާބޯތަކެއްޗާއި، ހުރިހާ އުފާތަކެއްގެ ތެރެއިން އެބައިމީހުންގެ ހިތް އެދޭހާ ކަމެއް އެބައިމީހުންނަށް ވެއެވެ.

އެއުރެންކޮށްފައިވާ ނުބައި عمل ތައް، اللَّه، އެއުރެންގެ ކިބައިން ފުއްސެވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެއުރެން عمل ކޮށްއުޅުނު އެންމެހެޔޮގޮތުގެ ދަރުމައިން، އެކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ޖަޒާދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. (35)

އެބައިމީހުންގެ ތިލަފަތުގައި ނުބައިކަމުގެ ހިސާބެއް ނުވާނެހެން މާތް ﷲ އެބައިމީހުންގެ ހުރިހާ ނުބައި ޢަމަލުތައް ފުއްސަވައިދެއްވުމަށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކިޔަމަންތެރިވީ ކަމަށްޓަކައި، އެބައީހުން ކުޅަ ހުރިހާ ހެޔޮ އަމަލެއްގެ ހިސާބު އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، ދީލަތިވަންތަކަމުން ބައްލަވައި އެބަމީހުންނަށް ދަރުމަ ދެއްވުމަށެވެ.

اللَّه، އެކަލާނގެ އަޅާއަށް ފުދޭކަމުގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ އަދި އެއުރެން އުޅެނީ އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެއުރެން އަޅުކަންކުރާ ތަކެތިން ކަލޭގެފާނު ބިރުގެންނެވުމަށެވެ. އަދި اللَّه މަގުފުރައްދަވާ މީހަކަށް ތެދުމަގުދައްކާނޭ އެކަކުވެސް ނުވެތެވެ. (36)

އެކަލާނގެ އަޅާ މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ނުބައި އެދޭ ކޮންމެ މީހެއްގެ ނުބައިކަން ދުރުކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނަށް ފުދޭ ކަމުގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު ބިރުގަންނަވަނީ އެއްވެސް ފައިދާއެއް އަދި ގެއްލުމެއް ނުދެވޭ ބުދުތަކުންނެވެ. އަދި މާތް ﷲ އެމީހަކު އަބާއްޖަވެރިކުރައްވައި، މަގުފުރައްދަވައިފި މީހަކަށް މާތް ﷲއަށް ފަހު ތެދުމަގު ދައްކާނޭ މީހަކު ނުވެއެވެ. މުޝްރިކުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ބުންޏެވެ. ކަލޭގެފާނު އަހަރުމެންގެ ކަލާނގެތަކަށް ހުތުރު އެއްޗެތި ކިއުއްވުން ހުއްޓަވައިނުލައްވައިފިއްޔާ، އެކަލާނގެތަކުގެ ފަރާތުން ކަލޭގެފާނަށް މޮޔަކަމެއް ޖެހިދާނެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

އަދި އެމީހަކަށް اللَّه ތެދުމަގު ދައްކަވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހަކު މަގުފުރައްދާނޭ އެކަކުވެސް ނުވެތެވެ. اللَّه އީ عزيز ވަންތަ، ބަދަލުހިއްޕެވުމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެކަމުގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ (37)

މާތް ﷲ އެމީހަކު ބާއްޖަވެރި ކުރައްވަން އިރާދަކުރައްވައިފި މީހަކު މަގުފުރެއްދުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ އެއްވެސް މީހަކު ނުވެއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲއީ ގަދަފަދަ ވަންތަ އެކަލާނގެ މައްޗަށް އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ގަދަ ނުވެވޭނޭ ޢަޒީޒުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޙިމާޔަތަށް އެދުނު މީހަކަށް އަނިޔާވެރި ވެވޮޑިނުގަންނަވާހުށްޓެވެ.

އަދި ހަމަކަށަވަރުން އުޑުތަކާއި، ބިންހެއްދެވީ ކާކުހޭ ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނާ سؤال ކުރައްވައިފިނަމަ، އެއުރެން ބުނާނެކަން ކަށަވަރެވެ. اللَّه އެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން (ތިމަންކަލޭގެފާނަށް) خبر ދީބަލާށެވެ! اللَّه، ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ގެއްލުމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، اللَّه ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާ ތަކެއްޗަށް އެ ގެއްލުން ދުރުކޮށްދެވިދާނެހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ އެކަލާނގެ، ތިމަންކަލޭގެފާނަށް رحمة އަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، އެކަލާނގެ رحمة (އަޔަނުދީ) އެތަކެއްޗަށް ހިފެހެއްޓިދާނެ ހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިމަންކަލޭގެފާނަށް اللَّه ފުދެއެވެ. وكيل ކުރާމީހުން وكيل ކުރާހުށީ އެކަލާނގެއަށެވެ! (38)

އުޑުތަކާއި ބިން ހެއްދެވީ ކާކުހޭ ކަލޭގެފާނު މުޝްރިކުންނާ ސުވާލުކުރައްވައިފިނަމަ، އެބައިމީހުން ބުނާނެއެވެ. އެތަންތަން ހެއްދެވީ މާތް ﷲއެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންގެ ކަލާނގެތައް އެއްވެސް އެއްޗެއް ހެދުމަށް ނުކުޅެދިފައިވާ ކަމަށް އެބައިމީހުންވާ އިޢުތިރާފެކެވެ. ﴿قُلْ أَفَرَءَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّـهِ إِنْ أَرَادَنِىَ ٱللَّـهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَـٰشِفَـٰتُ ضُرِّهِۦٓ أَوْ أَرَادَنِى بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَـٰتُ رَحْمَتِهِۦ﴾ މާތް ﷲ ފިޔަވައި އަޅުކަންކުރާ ކަލާނގެތައް ކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ ތަކެއްޗާ ބެހޭގޮތުން ޚަބަރުދީބަލާށެވެ. އެކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް މުޞީބާތެއް، ހިތާމައެއް، ފަޤީރުކަމެއް، ނުވަތަ ބައްޔެއް ޖައްސަވަން އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކަލާނގެތަކަށް ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިން މުޞީބާތާއި ދަތިކަން ދުރުކުރެވޭނޭ ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ނިޢުމަތެއް، މުއްސަނދިކަމެއް އަދި ޞިއްޙަތާއި ޢާފިޔަތު ދެއްވަން އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، އެތަކެއްޗަށް އެ ރަޙްމަތަށް ހުރަސް އެޅުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވޭ ހެއްޔެވެ؟ ޖަވާބު އެނގެއެވެ. އެބައިމީހުން ބުނާނެއެވެ. އެތަކެއްޗަށް އެކަމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެން ނުވެއެވެ. ވީއިރު، އެތަކެއްޗަކީ ބަލިކަށި، ދެރަ، ނިކަމެތި ތަކެއްޗަށް ވާއިރުވެސް، ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲ ފިޔަވައި އެތަކެއްޗަށް އަޅުކަން ކުރަނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ ﴿قُلْ حَسْبِىَ ٱللَّـهُ ۖ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ ٱلْمُتَوَكِّلُونَ﴾ ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ފުދެއެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް ތިމަންކަލޭގެފާނު އެނބުރިވަޑައިނުގަންނަވަމެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު އިތުބާރުކުރައްވަނީ މާތް ﷲއަށެވެ. އެހެންކަމުން، ތިމަންކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންދެކެ އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ބުދުތައް ދެކެ ބިރުފުޅު ނުގަންނަމެވެ.

-

-

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އޭ އަހުރެންގެ قوم ގެމީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ތިބިގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުން عمل ކޮށްބަލާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންކަލޭގެފާނުވެސް (ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ގޮތުގައި) عمل ކުރައްވާހުށީމެވެ. ނިކަމެތިކޮށްލަނިވި عذاب އަންނަހުށީ ކާކަށްކަމާއި، ދެމިހުންނަނިވި عذاب ލިބޭހުށީ ކާކަށްކަންފަހެ، ނިކަންހުރެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެތެވެ. (39-40)

ކަލޭގެފާނާމެދު ނުބައިކޮށް ކަންކޮށް ބަދަލުހިފާނެކަމުގެ އިންޒާރު ކަލޭގެފާނަށް ދޭ މުޝްރިކުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ގޮތް ކަމުގައިވާ މަކަރާއި، ހީލަތާއި ކެހިވެރި ގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުން ޢަމަލުކުރާށެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ގޮތް ކަމުގައިވާ މާތް ﷲގެ މަގަށް ދަޢުވަތުދިނުމާއި، އެކަލާނގެ ރިސާލަތާއި ދީން ފެތުރުމުގައި ތިމަންކަލޭގެފާނު ކުރިއަށް ވަޑައިގަންނަވާނަމެވެ. އަހަރުމެންގެ ތެރެއިން މަގުފުރެދިފައިވާ، މާތް ﷲ އެމީހަކު ނިކަމެތިކުރައްވައި، އެކަލާނގެ ދާއިމީ އަޛާބު އެމީހަކަށް ލިބޭނޭ އަބާއްޖަވެރިއަކީ ކާކުކަން ނިކަންހުރެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެއެވެ. الإخزاء އަކީ ދެރަކޮށް ނިކަމެތިކޮށްލުމެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ މީސްތަކުންނަށްޓަކައި حق ތެދާއިގެން ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފޮތް ބާވައިލެއްވީމެވެ. ފަހެ، ތެދުމަގު ލިބިގެންފިމީހަކު، އެ ތެދުމަގު ލިބިގަންނަނީ އެމީހެއްގެ އަމިއްލަ نفس އަށެވެ. އަދި މަގުފުރެދިއްޖެމީހަކު އެ މަގުފުރެދިގަންނަކަން ކަށަވަރީ، އެމީހެއްގެ އަމިއްލަ نفس ގެ މައްޗަށެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ކަންތައްތައް حوال ކުރައްވާފައިވާ وكيل އަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ނުވެއެވެ. (41)

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައިވާ މިފޮތް ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. މީސްތަކުންނަށް ފައިދާއާއި އިންސާނިއްޔަތަށް ތެދުމަގު ލިބުމަށެވެ. ތެދުމަގު ލިބިގެންފި މީހާ، އެ ތެދުމަގު ލިބިގަތްކަން ކަށަވަރީ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށެވެ. އަދި މަގުފުރެދިއްޖެ މީހަކު މަގުފުރެދިގަންނަކަން ކަށަވަރީ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އީމާންވާން މަޖުބޫރުކުރައްވަން، އެބައިމީހުންގެ ކަންތައް ޙަވާލުކުރައްވާފައިވާ މީހަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ނުވެއެވެ.

نفس ތައް މަރުވާހިނދު، އެ نفس ތަކުގެ ފުރާނަތަކާއި، މަރުނުވެ ނިދާވަގުތުގައި ނިދާމީހުންގެ ފުރާނަތައް ހިއްޕަވަނީ اللَّه އެވެ. ދެން މަރުވުމަށް ކަނޑައަޅުއްވައިފިމީހެއްގެ ފުރާނަ، އެކަލާނގެ ހިފަހައްޓަވަތެވެ. އަދި އެނޫންމީހުންގެ ފުރާނަ، ކަނޑައެޅިގެންވާ މުއްދަތަކަށް (ހަށިތަކަށް) ފޮނުއްވަތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަންތަކުގައި ފިކުރުކުރާ ބަޔަކަށް ހެކިތަކެއްވާކަން ކަށަވަރެވެ. (42)

އިންސާނުން މަރުގަންނަވައި، އެބައިމީހުންގެ އަޖަލު ނިމުމުން އެބައިމީހުންގެ ފުރާނަތައް ހިއްޕަވަނީ މާތް ﷲ އެވެ. އެއީ "ބޮޑު މަރުވުމެވެ." ފުރިހަމަ ޙަޤީޤީ މަރުވުމެވެ. އަދި މަރުނުވެ ނިދާ ވަގުތުގައި ނިދާ މީހުންގެ ފުރާނަތައް ހިއްޕަވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އެއީ "ކުޑަ މަރުވުމެވެ." އެހެނީ، ނިދާފައި އޮންނަ މީހާ މަރުވެފައިވާ މީހެއް ފަދައެވެ، އޭނާގެ ވަށައިގެން ވާ އެއްވެސް ކަމެއް އޭނާއަށް ނުފެނެއެވެ. އަދި އިޙްސާސް ނުކުރެވެއެވެ. މާތް ﷲ ވަނީ މި ކުޑަ މަރުވުމަކީ އަލުން ދިރުއްވައި މަޙްޝަރަށް ފޮނުއްވުމުގެ ދަލީލެއް ކަމުގައި ލައްވާފައެވެ. އިންސާނާ ނިދާފައި އެނިދީން ހޭލާ ފަދައިން، އިންސާނާ މަރުވުމުން މާތް ﷲ އޭނާ އަލުން ދިރުއްވައެވެ. އެހެންކަމުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަވަހާރަފުޅު ލެއްޕެވުމަށްފަހު ހޭފުޅުލައްވައިގެން މި ދުޢާ ކުރައްވައެވެ. ‏"‏الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أَمَاتَنَا، وَإِلَيْهِ النُّشُورُ‏"‏‏.‏ (އަޅަމެން މަރުގެންނެވުމަށް ފަހު، އަޅަމެން ދިރުއްވި ރަސްކަލާނގެއަށް ޙަމްދު ހުށްޓެވެ. އަދި އަލުން ދިރުއްވައި އެއްކުރައްވާނީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 6324) ﴿فَيُمْسِكُ ٱلَّتِى قَضَىٰ عَلَيْهَا ٱلْمَوْتَ وَيُرْسِلُ ٱلْأُخْرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ۚ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَـَٔايَـٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ ދެން މަރުވާ މީހުންގެ ރޫޙުތައް އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ހިފަހައްޓަވައެވެ. އެގޮތުން އެ ފުރާނަތައް އޭގެ ހަށިތަކަށް ރައްދުނުކުރައްވައެވެ. އަދި ނިދާފައި ދިރި ތިބި މީހުންގެ ފުރާނަތައް އެބައިމީހުން ހޭލާ ވަގުތު އެ ހަށިތަކަށް ފޮނުއްވައެވެ. މިކަމުގައި ވިސްނައި ފިކުރުކުރާ ބަޔަކަށް ޢިބްރަތެއް ވެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ދިރިތިބި މީހުންނާއި، މަރުވެފައިވާ މީހުންގެ ރޫޙުތައް ނިދީގައި ބައްދަލު ވެއެވެ. ދެން މާތް ﷲ އެ ފުރާނަތައް އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ތަޢާރަފުވާން އިރާދަކުރެއްވި ވަރަކަށް ތަޢާރަފު ވެއެވެ. އެއަށްފަހު އެ ފުރާނަތައް އޭގެ ހަށިތަކަށް އެނބުރިދާން ބޭނުންވުމުން މަރުވެފައިވާ މީހުންގެ ފުރާނަތައް އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ހިފަހައްޓަވައެވެ. އަދި ދިރިތިބި މީހުންގެ ފުރާނަތައް އެބައިމީހުންގެ ހަށިތަކަށް ފޮނުއްވައެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَٱلَّتِى لَمْ تَمُتْ فِى مَنَامِهَا ۖ فَيُمْسِكُ ٱلَّتِى قَضَىٰ عَلَيْهَا ٱلْمَوْتَ ............﴾ ގައި ވަނީ އެވާހަކައެވެ. ވީމާ، މަރު ވަނީ ދެވައްތަރަކަށެވެ. އެއި މަރުވުމުން ވާ މަރާއި، ނިދުމުން ވާ މަރެވެ. އެ ދެމަރުގެ ދެމެދުގައި އެއްގޮތް ކަންތައްތަކެއް ވެއެވެ.

ނުވަތަ އެއުރެން، اللَّه ފިޔަވައި އެހެން شفاعة ތެރިންތަކެއް ހޯދީހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެ شفاعة ތެރިންނަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންނުވާ، އަދި ބުއްދިއެއް ނުވާނަމަވެސް ހެއްޔެވެ؟ (43)

މުޝްރިކުން ބުނާކަމުގައި ވިއެވެ. އަހަރުމެން މި ބުދުތަކަށް އަޅުކަންކުރަނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެތަކެތި އަހަރުމެންނަށް ޝަފާޢަތްތެރި ވާނެތީއެވެ. މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ރައްދު ދެއްވީ މަލާމާތް ހިމެނޭ އުސްލޫބަކުންނެވެ. މާނައީ އެތަކެއްޗަށް ބުއްދިއެއް އަދި އިޙްސާސެއް ނެތަސް އެބައިމީހުން އެތަކެތީގެ ޝަފާޢަތަށް އެދެނީ ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވިސްނޭ އެއްޗަކަށް އަޅުކަންކުރުމަކީ ބުއްދި ހުރި މީހަކާ އެކަށީގެންވާ ކަމެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެނީ، އެ ބުދުތަކަށް ބުއްދިއެއް، އަޑުއިވުމެއް، ފެނުމެއް ނުވެއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެއީ އެއްވެސް ދިރުމެއް ނެތް ތަކެއްޗެވެ. އެތަކެތީގެ ޙާލު ޙައިވާނުންނަށް ވުރެ އެތައް ގުނައެއް ދެރައެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! شفاعة ތެރިކަންވަނީ، މުޅިންވެސް اللَّه އަށެވެ. އުޑުތަކާއި ބިމުގެވެރިކަން ވަނީވެސް އެކަލާނގެއަށެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން رجوع ކުރައްވާހުށީ، އެކަލާނގެ حضرة އަށެވެ. (44)

ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ޝަފާޢަތްތެރިކަން މުޅިންވެސް ވަނީ މާތް ﷲ އަށެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެއްވެސް ފަރާތަކަށް އެކަން ލިބިގެން ނުވެއެވެ. އަދި މާތް ﷲ އެމީހަކަށް ރުހިވޮޑިގެން، އެކަލާނގެ އިޛުނަދެއްވައި، އެކަމަށް އިރާދަކުރެއްވުމުން ނޫނީ ޝަފާޢަތްތެރި ނުވެވޭނެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ٱرْتَضَىٰ﴾ (އަދި އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގެންވާ އަޅަކަށް މެނުވީ، އެބޭކަލުން ޝަފާޢަތްތެރިއެއް ނުވާނެތެވެ.) އެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ ވެރިކަމާއި، އަޅުތަކުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް ރާއްވަވައި ހިންގަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން ޙިސާބުބައްލަވައި ޖަޒާދެއްވުމަށް ތިޔަބައިމީހުން އެނބުރި ދިއުން ވަނީ ހަމަ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. އެހެން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ނޫނެވެ.

ހަމައެކަނި اللَّه ގެ اسم ފުޅު ނަންގަނެވޭހިނދު، آخرة އަށް إيمان ނުވާމީހުންގެ ހިތްތަކަށް ފޫހިކަމާއި، نفرت ކަން ލިބިގެންދެތެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެންތަކެތީގެ ނަން (އެބަހީ: ބުދުތަކުގެނަން) ގަނެވިއްޖެނަމަ، އެހާރުން އެއުރެން އުފާވެގެންދެތެވެ. (45)

ހަމަ އެކަނި މާތް ﷲގެ އިސްމުފުޅު ނަންގަނެވި ތައުޙީދުގެ ކަލިމަ لا إله إلا الله އެބައިމީހުންނަށް އަޑުއިވޭ ހިނދު، އާޚިރަތް ދުވަސް ތެދުނުކުރާ މުޝްރިކުންގެ ހިތްތައް ނުތަނަވަސްވެ، އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކަށް ފޫހިކަމާއި ނަފްރަތު ވެރިވެއެވެ. އަދި ބުދުތަކުގެ ނަންގަނެވޭ ހިނދު އެބައިމީހުންގެ މޫނުމަތިން އުފާވެރިކަން ފާޅުވެއެވެ. އެއީ ޖާހިލުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ އިންތިހާއެވެ. ފަހެ، މާތް ﷲގެ އިސްމުފުޅު ނަންގަނެވޭ ހިނދު ފޫހިވެފައި، ބުދުތަކުގެ ނަންގަނެވޭ ހިނދު އެބައިމީހުން އުފާވަނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އޭ ހައްދަވާ ބޮޑުކުރެއްވި ރަސްކަލާކޮ! އިސްވެދިޔަ مثال އަކާނުލައި އުޑުތަކާއި، ބިންތައް ހެއްދެވި ރަސްކަލާކޮ! ނުފެންނަ ކަންތަކާއި، ފެންނަކަންތައް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި، އެއުރެން خلاف ވެގެންއުޅުނު ކަންތަކުގެ މައްޗަށް ނިޔާކުރައްވާނީ އިބަރަސްކަލާނގެއެވެ. (46)

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. އަޅުގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އިސްވެދިޔަ މިސާލެއްނެތި އުޑުތަކާއި ބިން އުފެއްދެވި ޚާލިޤު ވަންތަ ރަސްކަލާކޮ! ސިއްރާއި ފާޅު ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެ ޢަދުލުވެރި ނިޔާއާއެކު، އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި ނިޔާ ކަނޑައަޅުއްވަނީ އިބަރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، މިއަޅާއާއި، މުޝްރިކުންނާ ދެމެދު ނިޔާކަނޑައަޅުއްވައި ދެއްވާނދޭވެ. މުރާދަކީ އެކަލޭގެފާނާއި ޢަދާވާތްތެރިވެ، އެކަލޭގެފާނު ދޮގުކުޅަ މީހުންގެ މައްޗަށް އެކަލޭގެފާނަށް ނަޞްރުދެއްވުން އެދިވަޑައިގެން، މަޑުމޮޅިކަމާއެކު މާތް ﷲއަށް ދެންނެވުމެވެ.

އަނިޔާވެރިވި މީހުންނަށް، ބިމުގައިވާހާ ތަކެއްޗާއި، އެޔާއެކު އެޔާއެއްފަދަ ތަކެތި ލިބުނުކަމުގައިވީނަމަ، قيامة ދުވަހުގެ ގަދަފަދަ عذاب ން މުއްތިވުމަށްޓަކައި، އެއިން فدية ދިނީހެވެ. އަދި އެއުރެން ހީވެސްނުކުރާ ކަންތައް އެދުވަހުން اللَّه ގެ حضرة ން އެއުރެންނަށް ފާޅުވާނެތެވެ. (47)

އެކާފިރުންނަށް އެބައިމީހުން ފިދްޔައިގެ ގޮތުގައި ދިނުމަށް ދުނިޔޭގައި ވާހައި ރަނާއި ރިހި އަދި ޚަޒާނާތަކާއި މުދާތަކާއި، އެއާއެކު އޭގެ ދެގުނަ ލިބިގެންވީނަމަ، އެއިން ފިދްޔަ ދިނީހެވެ. އެހެނަސް، އެކަމުން އެބައިމީހުންނަށް ކުރާނެ އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނެތެވެ. ﴿وَبَدَا لَهُم مِّنَ ٱللَّـهِ مَا لَمْ يَكُونُوا۟ يَحْتَسِبُونَ﴾ އަދި އެބައިމީހުން ހީކޮށްފައި ނުވާ، ހިތަށް އަރާފައިވެސް ނުވާ ޢުޤޫބާތާއި ޢަޛާބުގެ ބާވަތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ފާޅުވެގެން ދާނެއެވެ.

އެއުރެންހޯދި ނުބައި عمل ތަކުގެ ޖަޒާ އެއުރެންނަށް ފާޅުވާހުށްޓެވެ. އަދި އެއުރެން ފުރައްސާރަކޮށްއުޅުނު ކަންތައްތައް (އެބަހީ: އެކަމުގެ عذاب) އެއުރެން ވަށައިލާހުށްޓެވެ. (48)

އަދި އެބައިމީހުން ކޮށްފައިވާ ޢަމަލުތަކުގެ ނުބައިކަން އެބައިމީހުންނަށް ފާޅުވެގެން ދާނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެއަށް މަލާމާތްކޮށް ފުރައްސާރަކުރަމުން ދިޔަ ގަދަފަދަ ވެގެންވާ ޢަޛާބުގެ ވައްތަރުތައް އެބައިމީހުން ވަށާލާނެއެވެ.

ފަހެ، އިންސާނާއަށް އުނދަގުލެއް ޖެހޭހިނދު، ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް އޭނާ دعاء ކުރެތެވެ. ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އޭނާޔަށް نعمة އެއް ދެއްވައިފިނަމަ، އޭނާ ބުނެތެވެ. ތިމަންނައަށް އެ نعمة ލިބިފައިވާކަން ކަށަވަރީ، ތިމަންގެ علم ވެރިކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! އެއީ امتحان އެކެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންކުރެ ގިނަމީހުންނަކަށް (އެކަމެއް) ނޭނގެތެވެ. (49)

ފަހެ، އިންސާނާއަށް އުނދަގުލެއް ޖެހޭހިނދު، ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް އޭނާ دعاء ކުރެތެވެ. ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އޭނާޔަށް نعمة އެއް ދެއްވައިފިނަމަ، އޭނާ ބުނެތެވެ. ތިމަންނައަށް އެ نعمة ލިބިފައިވާކަން ކަށަވަރީ، ތިމަންގެ علم ވެރިކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! އެއީ امتحان އެކެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންކުރެ ގިނަމީހުންނަކަށް (އެކަމެއް) ނޭނގެތެވެ. (49) މިތަނުގައި އިންސާނާގެ މުރާދަކީ ކާފިރު މީހާއެވެ. މާނައީ އޭނާއަށް ދަތި އުނދަގުލާއި، މުޞީބާތާއި، ބައްޔާއި، ފަޤީރުކަން ފަދަ ކަމެއް ކުރިމަތިވެއްޖެނަމަ، އޭނާގެ ކިބައިން ދަތިކަމާއި ހިތާމަ ފިއްލަވާތޯ މަޑުމޮޅިކަމާއެކު މާތް ﷲއަށް ދުޢާކުރެއެވެ. ﴿ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَـٰهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُۥ عَلَىٰ عِلْمٍۭ﴾ ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި ދީލަތިވަންތަކަމުން އޭނާއަށް ނިޢުމަތެއް ދެއްވައިފިނަމަ، ނިޢުމަތަށް އިންކާރުކުރާ ޙާލު އެ ކާފިރު މީހާ ބުނެއެވެ. ތިމަންނާއަށް އެނިޢުމަތް ލިބުނީ ތިމަންނާގެ ވިސްނުން ތޫނުކަމުންނާއި، ތިމަންނާއަށް ލިބިފައިވާ މުދާވެރިކަން ހޯދާނެގޮތުގެ ޢިލްމުގެ ސަބަބުންނެވެ. ﴿بَلْ هِىَ فِتْنَةٌ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ ކަން ހުރީ އޭނާ ދަޢުވާކުރާ ފަދައަކުން ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެއީ އޭނާއަށް ކުރިމަތިކުރެއްވި އިމްތިޙާނެކެވެ. އޭނާއަށް ދެއްވި ނިޢުމަތަށް ފަހު އޭނާ ކިޔަމަންތެރިވަނީތޯ ނުވަތަ އުރެދެނީތޯ، ޝުކުރުވެރިވަނީތޯ ނުވަތަ ނިޢުމަތަށް ކުފުރުވަނީތޯ ބައްލަވައި އޭނާ އިމްތިޙާނުކުރެއްވުމަށެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ގިނަ ބަޔަކު އެކަން ނުދަނެއެވެ. އެހެންކަމުން، ނިޢުމަތާމެދު އުފާވެ، ބޮޑާކަމާއެކު އެ އުފާވެރިކަން ފާޅުކުރެއެވެ.

އެއުރެންގެކުރިން އުޅުނުމީހުންވެސް، ހަމައެފަދައިން ބުނެފައިވެއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ހޯދައިއުޅުނު މަންފާތައް، އެއުރެންނަކަށް އެއްވެސްކަމެއް ފުއްދައެއްނުދިނެވެ. (50)

އެބައިމީހުންގެ ކުރިން އިސްވެދިޔަ، ނިޢުމަތްތަކާމެދު ބޮޑާވެގަނެ އުފާކުރި ކާފިރުންގެ ތެރެއިން ޤާރޫނު ފަދަ މީހުން އެބަސް ބުނެފައި ވެއެވެ. އޭނާ ބުނީ ﴿إِنَّمَآ أُوتِيتُهُۥ عَلَىٰ عِلْمٍ عِندِىٓ﴾ (ތިމަންނާއަށް އެ މުދާ ލިބުނުކަން ކަށަވަރީ، ތިމަންގެ ކިބައިގައިވާ ޢިލްމުވެރިކަމަކުންނެވެ.) އެއީ ކޮންމެ ދުވަސްވަރެއްގައިވެސް މަގުފުރެދިފައިވާ މޮޔައިން ބުނެއުޅުނު އެއްޗެކެވެ. އެބައިމީހުން އެބަސް ބުނީ ކިބުރުވެރިކަމާ، ބޮޑާކަން ފާޅުކުރުމާ އެކުގައެވެ. އެހެނަސް، އެމުދަލުން އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނުކުރެއެވެ. އަދި އެ މުދަލުން އެބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތްވެސް ނުވެވެއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެބައިމީހުންގެ ނިމުންވީ ހަލާކުވެ ނެތިދިއުން ކަމުގައެވެ.

ފަހެ، އެއުރެންހޯދި ނުބައި عمل ތަކުގެ ޖަޒާ، އެއުރެންގެ މައްޗަށް އައިސްޖެހުނެވެ. އަދި މިބައިމީހުންކުރެ (އެބަހީ: مكة ގެ مشرك ންކުރެ) އަނިޔާވެރިވިމީހުންހޯދި ނުބައި عمل ތަކުގެ ޖަޒާ ނިކަންހުރެ، އެއުރެންގެ މައްޗަށް އައިސްޖެހޭނެއެވެ. އަދި (اللَّه) ނުކުޅައްދައި ރެކިގެން ދެވޭނޭބަޔަކު ކަމުގައި އެއުރެން ނުވެތެވެ. (51)

ފަހެ، އެބައިމީހުން ކުޅަ ނުބައި ޢަމަލުތަކުގެ ޖަޒާ އެބައިމީހުންނަށް ލިބުނެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންގެ ތެރެއިން ކާފިރުވީ މީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ ހުތުރު ޢަމަލުތަކުގެ ޖަޒާ ނިކަންހުރެ ލިބޭނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން ބަދަލުހިއްޕެވުމަށް އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ނުކުޅައްދައިލެވޭނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި އެބައިމީހުން ނުވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތްވާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް އެބައިމީހުން ނުވެއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންނަށް ވަނީ އެކަން ޖެހިފައެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ހަތް އަހަރުގެ ހަނަފަސްކަމާއި ތަދުމަޑުކަން ޖެހުނެވެ. އަދި މަރުވެ ކުނިވެފައިވާ ޖަނަވާރުގެ މަސް ކާ ހިސާބަށް އެބައިމީހުންގެ ޙާލު ދިޔައެވެ. އަދި ބަދުރު ހަނގުރާމައިގެ ދުވަހު އެބައިމީހުންގެ ބޮޑުން ޤަތުލުވިއެވެ.

އަދި ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް رزق ތަނަވަސްކުރައްވައި، އަދި (އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް رزق) ދަތިކުރައްވާކަން އެއުރެން ނުދަންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ ހަމަކަށަވަރުން، إيمان ވާ ބަޔަކަށް އެކަމުގައި ހެކިތަކެއްވާކަން ކަށަވަރެވެ. (52)

މިއީ އެބައިމީހުންގެ ބާޠިލު ދަޢުވާތަކަށް ދެއްވާފައިވާ ރައްދެކެވެ. މާނައީ: މާތް ﷲ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ރިޒުޤު ތަނަވަސްކޮށްދެއްވައި، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަށް ދަތިކުރައްވާކަމާއި، އެކަންވަނީ ކީރިތިވަންތަ މަތިވެރިވަންތަ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ބާރުވެރިކަމުގެ ދަށުގައި ކަން އެ މުޝްރިކުން ނުދަންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ މުއްސަނދިކުރައްވައި، ފަޤީރުކުރައްވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. މަތިވެރިކުރައްވައި، ނިކަމެތިކުރައްވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. ރިޒުޤު ތަނަވަސްވެފައި ދަތިވުމާއި، ވިސްނުންތޫނު ވުމާއި، ކޮށިވުމާ އެއްވެސް ގުޅުމެއް ނުވެއެވެ. މާތް ﷲގެ ޙިކްމަތްވަންތަކަމާއި، އެކަލާނގެ ތަދްބީރުކުރެއްވުން ޤަބޫލުކުރާ ބަޔަކަށް އެކަމުގައި ނަސޭހަތާއި ޢިބްރަތް ވެއެވެ..... ދެން ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި މަތިވެރިވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މިވަނީ އުރެދޭ ފާފަވެރިންގެ ކުރިމަތީގައި ރަޙްމަތާއި ތައުބާގެ ދޮރު ހުޅުވައިލައްވާފައެވެ. އެކަލާނގެ ރަޙްމަތުން އެއްވެސް މީހަކު އުއްމީދު ކަނޑައިނުލުމަށްޓަކައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެއުރެންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކުގެ މައްޗަށް ފާފައިން إسراف ކޮށްފައިވާ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ رحمة ން އުންމީދު ކަނޑައިނުލާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، އެންމެހާ ފާފަތައްފުއްސަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެއީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (53)

ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، رحيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (53) އުރެދުމަށާއި ފާފައަށް އަރައިގަނެ، އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށް އަނިޔާވެރިވެފައިވާ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުންނަށް ކަލޭގެފާނު ޚަބަރުދެއްވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަޙްމަތާމެދު އުއްމީދު ކަނޑައިނުލާށެވެ. އެހެނީ، ފާފަ ކިތަންމެ ބޮޑުވެފައި، ގިނަވިޔަސް އިންސާނާ އެފާފަތަކުން ތައުބާވެއްޖެނަމަ، އެކަލާނގެ އެފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވައެވެ. އެކަލާނގެއީ ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، ތަނަވަސް ރަޙްމަތުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް توبة ވެ، އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް عذاب އައުމުގެ ކުރިންނެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް نصر އެއް ނުލިބޭނެތެވެ. (54)

ތައުބާވެ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށް ރުޖޫޢަވާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ، ހެޔޮ ޢަމަލުކޮށް އެކަލާނގެއަށް ބޯލަނބާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢުޤޫބާތް އައުމުގެކުރިންނެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތް ކުރާނޭ މީހަކު ނުވާނެއެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބާވައިލެއްވި އެންމެމޮޅު وحى އަށް (އެބަހީ: قرآن އަށް) ތިޔަބައިމީހުން تبع ވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުވެސްއެނގި ތިއްބައި، ކުއްލިޔަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް عذاب އައުމުގެ ކުރިންނެވެ. (55)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ބާއްޖަވެރިކަމާއި ދިންނެވުން އޭގައި ހިމެނޭ އެންމެ ރަނގަޅު ޙުކުމްތަކާއެކު މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބާވާލައްވާފައިވާ ކީރިތި ޤުރްއާނުގައިވާ ތަކެއްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ޢަމަލުކުރާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ޣާފިލުކަން މަތީ، އެއަންނަކަންވެސް ނޭނގި ތިއްބައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބު އައުމުގެ ކުރިންނެވެ.

اللَّه ގެ ފަރާތަށް (އަދާކުރަންޖެހޭ ވާޖިބުތަކުގައި) މިއަޅާ ފަރުވާކުޑަކުރި ކަމަށްޓަކައި، މިއަޅާޔަށްހުރި ހިތާމައިގެ ބޮޑުކަމާއޭ ތިޔަބައިމީހުންކުރެ މީހަކަށް ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، މިއަޅާވީ (دين އަށް) ފުރައްސާރަކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. (56)

މިއަޅާ ފަރުވާކުޑަކޮށް، މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންތެރިވުމުގައި އެކަލާނގެ ޙައްޤު ފުރިހަމައަށް އަދާނުކުރިކަމަށްޓަކައި މިއަޅާގެ މައްޗަށް ހުރި ހިތާމައިގެ ބޮޑުކަމާއެވެ. އަދި މިއަޅާވީ މާތް ﷲގެ ދީނަށް މަލާމާތްކޮށް ފުރައްސާރަކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. އުރެދުމުގެ ތެރެއަށް ގެނބިފައި ތިބި ބައެއް މީހުން ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ. ޤަތާދާ ވިދާޅުވިއެވެ. އޭނާ މާތް ﷲ އަށް ކިޔަމަންތެރިވުން ގެއްލުވައިލުމުން ފުއްދާލީއެއް ނޫނެވެ. އެކަމުގެ އަހުލުވެރިންނަށް ފުރައްސާރަވެސް ކުރީއެވެ.

ނުވަތަ اللَّه މިއަޅާޔަށް ތެދުމަގު ދެއްކެވިނަމަ، މިއަޅާވީހީ، تقوى ވެރިންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރޭ އެމީހަކު ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ. (57)

ޙައްޤުގެ މަގަށް މާތް ﷲ މިއަޅާއަށް ހިދާޔަތު ދެއްވިނަމަ، ތެދުމަގު ލިބުނު މީހުންގެ ތެރެއިން މިއަޅާ ވީމުހެވެ. އަދި މިއަޅާ މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންތެރިވެ، އެކަލާނގެ ހެޔޮލަފާ އަޅުންގެ ތެރެއިން ވީމުހެވެ. އެބައިމީހުން ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ.

ނުވަތަ އެމީހަކަށް عذاب ފެނިގެން އަންނަހިނދު، މިއަޅާޔަށް އަދި އެއްފަހަރު (ދުނިޔެއަށް) رجوع ވުމެއް ލިބޭނެނަމައޭ ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ. ފަހެ، އޭރުން ތިމަންއަޅާ ވާހުށީ، إحسان ތެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. (58)

ނުވަތަ އެ ފާފަވެރި ނަފުސަށް ޢަޛާބު ފެންނަ ހިނދު، ތިމަން މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންތެރިވެ،ހެޔޮ ޢަމަލުކުރަން ތިމަންނާއަށް ދުނިޔެއަށް އެނބުރިދެވޭނެނަމައޭ ބުނަންޖެހިދާނެތީއެވެ. އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "ފާފަވެރިޔާ ދެރަވެ ހިތާމަކުރާ ޙާލު، މާތް ﷲއަށް ކިޔަމަންވެ އިޚްލާޞްތެރިވެ ހެޔޮ ޢަމަލު ކުޅަ މީހުންގެ ތެރެއިން ވީނަމައޭ އޭނާ ހިތަށް އަރާނެއެވެ." ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : " كُلُّ أَهْلِ النَّارِ يُرَى مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ، فَيَقُولُ : لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي. فَيَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ". (مسند أحمد، ج: 16، ص: 381 ) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެންވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”ނަރަކައިގެ ހުރިހާ އަހުލުވެރިންނަށް، ސުވަރުގޭގައި އޭނާއަށް ކަނޑައެޅިފައި ހުރި ތަން ފެންނާނެއެވެ. ދެން އޭނާ ބުނާނެއެވެ. ﴿لَوْ أَنَّ ٱللَّـهَ هَدَىٰنِى﴾ (މާތް ﷲ މިއަޅާއަށް ތެދުމަގު ދެއްކެވިނަމަ.....) އެކަންވާނީ އޭނާ ކުރާ ހިތާމައަކަށެވެ.“) (މުސްނަދު އަޙްމަދު، ޙަދީޘު: 10652) ކާފިރު މީހާ ފުރަތަމަ ހިތާމަކުރާނެއެވެ. ދެން، ބަލިކަށި ޙުއްޖަތްތަކަކުން ދަލީލުދައްކާނެއެވެ. ދެން ދުނިޔެއަށް ދެވޭނެނަމައޭ ހިތަށް އަރާނެއެވެ. އޭނާ ދުނިޔެއަށް އަލުން ފޮނުއްވިނަމަ، އޭނާ ކާފިރުކަމާއި، މަގުފުރެދުމަށް އެނބުރި ދިޔައީހެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَلَوْ رُدُّوا۟ لَعَادُوا۟ لِمَا نُهُوا۟ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَـٰذِبُونَ﴾ (އަދި އެއުރެން (ދުނިޔެއަށް) އަލުން ފޮނުއްވިނަމަ، އެއުރެންނަށް ނަހީކުރެއްވި ކަންތަކަށް އެއުރެން އެނބުރި ހިނގައްޖައީހެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންނަކީ ދޮގުހަދާ ބަޔަކުކަން ކަށަވަރެވެ.) އޭނާގެ މިވާހަކައަށް ކީރިތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޖަވާބުދެއްވަނީ މިފަދައިންނެވެ.

އެހެންނަކުންނޫނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ آية ތައް ކަލޭގެ ގާތަށްއައެވެ. ފަހެ، ކަލޭ އެ آية ތައް ދޮގުކުރީމުއެވެ. އަދި ބޮޑާވެގަތީމުއެވެ. އަދި ކަލޭވީ، كافر ންގެ ތެރެއިންނެވެ. (59)

ކަން ހުރީ އެހެންނަކުން ނޫނެވެ. މާތް ﷲ ރަސޫލުން ފޮނުއްވުމުންނާއި، ފޮތްތައް ބާވައިލެއްވުމުން ކަލޭގެ ގާތަށް އެކަލާނގެ ހިދާޔަތު އައެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ކަލޭ އެކަލާނގެ އާޔަތްތައް ދޮގުކޮށް، ހިދާޔަތާއި އީމާންކަން ޤަބޫލުނުކޮށް ބޮޑާވެގަތެވެ. އަދި ކަލޭ ވީ ކަލޭ ހެއްދެވި ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް ކާފިރުވީ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. އެހެންކަމުން މިއަދު ކަލޭ ދައްކާނޭ އުޒުރެއް ނެތެވެ.

اللَّه އަށް ދޮގުހެދިމީހުންގެ މޫނުތައް އަނދިރިވެގެންވާތީ، قيامة ދުވަހުން ކަލޭ ދެކޭނޫއެވެ. ކިބުރުވެރިން ތިބޭނެތަނެއް ނަރަކައިގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ (60)

އަދި ޙިސާބުބައްލަވައި ޖަޒާދެއްވާ ދުވަހު، މާތް ﷲއަށް ޝަރީކަކު ނުވަތަ ދަރިކަލަކު ނިސްބަތްކޮށް އެކަލާނގެއާ މެދު ދޮގުހެދި މީހުންގެ މޫނުތައް، އެބައިމީހުން ދޮގު ހެދުމާއި، ހަދައިގެން ދޮގު ވާހަކަ ދެއްކުމުގެ ސަބަބުން އަނދިރިވެގެން ވާތީ ކަލޭ ދެކޭނެއެވެ. އެބައިމީހުން ތިބޭނޭ ތަނެއް ނަރަކައިގައި ނުވޭހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ތިބޭނޭ ތަނަކީ ނަރަކައެވެ. އެއީ ނިމުމެއްގެ ގޮތުން ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ތަނެކެވެ. އެއީ ފާފަވެރިން ތިބޭނޭ ތަނެވެ. ދެން، ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންނާ ބެހޭގޮތުން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި اللَّه، تقوى ވެރިވިމީހުން އެއުރެންގެ ކާމިޔާބީއާއެކު ސަލާމަތްކުރައްވާ ހުށްޓެވެ. އެއުރެންނަކަށް އެއްވެސްކަހަލަ ނުބައިކަމެއް ނުޖެހޭނެތެވެ. އަދި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް އެއުރެން ނުވެއެވެ. (61)

އަދި އެބައިމީހުންގެ ބާއްޖަވެރިކަމާއި، ކާމިޔާބީގެ ސަބަބުން، މާތް ﷲ ތަޤްވާވެރި މުއުމިނުން ސަލާމަތްކުރައްވާހުށްޓެވެ. އެކަލާނގެ ނަރަކައިގެ އަލިފާނުން އެބައިމީހުން ސަލާމަތްކުރައްވާނެއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ބިރުވެރިކަމެއް ނުވާނެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ގައިގާ ނަރަކައިގެ އަލިފާން ނުޖެހޭނެއެވެ. އަދި އާޚިރަތުގައި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި އެބައިމީހުން ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا ٱلْحُسْنَىٰٓ أُو۟لَـٰٓئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ﴾ (ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އެ ބަޔަކަށް ބާއްޖަވެރިކަން އިސްވެގޮސްފައިވާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންވަނީ، އެ ނަރަކަޔާ ދުރުކުރައްވާފައެވެ.) ދެން އެކަލާނގެ ގެންނަވާފައި މިވަނީ ކަލާނގެވަންތަކަމާއި އެއްކައުވަންތަކަމުގެ ދަލީލުތަކެވެ.

اللَّه އީ، ހުރިހާއެއްޗެއް ހައްދަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ، ކޮންމެކަމެއްގެ މައްޗަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ، ރައްކާތެރިކުރައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (62)

މާތް ﷲއީ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއް ހައްދަވައި އެތަކެތީގެ ހުރިހާ ކަމެއް ރާއްވަވައި ހިންގަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އަޅުކަންވެވޭ އިލާހެއް ނުވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއްގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ ތަޅުދަނޑިތައް މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އަދި اللَّه ގެ آية ތަކަށް كافر ވިމީހުން (ދަންނާށެވެ!) ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންނީ، ހަމައެއުރެންނެވެ. (63)

އެންމެހާ ތަކެތީގެ ޚަޒާނާތަކުގެ ތަޅުދަނޑި މިލްކުވެވޮޑިގެން ވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އެއާ މެދު ގޮތް ނިންމައި އެއާ ގުޅޭ ކަންކަން ނިންމުމުގެ ބާރު އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ލިބިގެން ނުވެއެވެ. އަދި މާތް ﷲއަށް ކާފިރުވީ މީހުން ދަންނާށެވެ. ބާއްޖަވެރިކަމާއި އާޚިރަތް ގެއްލެނިވެފައިވާ ބަޔަކީ ހަމަ އެބައިމީހުންނެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އޭ جاهل ތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ތިޔައަމުރުކުރަނީ، اللَّه ނޫންފަރާތަކަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ހެއްޔެވެ؟ (64)

ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. އޭ މޮޔަ ޖާހިލުތަކުންނޭވެ! އާޔަތްތައް ފެނި، ދަލީލާއި ޙުއްޖަތް ޤާއިމުވުމަށް ފަހުވެސް، މާތް ﷲ ނޫން އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ތިޔަބައިމީހުން އަމުރުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ޖާހިލުންގެ ގޮތުގައި ސިފަކުރައްވާފައި ވަނީ މުޝްރިކުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް އެބައިމީހުންގެ ކަލާނގެތަކަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ގޮވައިލުމަކީ ސިކުނޑި އުނިކަމާއި މޮޔަކަމުގެ އިންތިހާ ކަމުގައި ވާތީއެވެ. އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "މުޝްރިކުންގެ ޖާހިލުކަމުން ރަސޫލުﷲ ﷺ އެބައިމީހުންގެ ކަލާނގެތަކަށް އަޅުކަންކުރެއްވުމުން އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރާނެ ކަމުގައި ގޮވައިލީއެވެ. ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނަށާއި، ކަލޭގެފާނުގެ ކުރީގެ رسول ންނަށް وحى ކުރައްވާފައިވެއެވެ. ކަލޭގެފާނު شريك ކުރައްވައިފިނަމަ، ކަލޭގެފާނުގެ عمل ތައް باطل ވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އޭރުން ކަލޭގެފާނު ވާހުށީ ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (65)

لام އައިސްފައި ވަނީ ހުވައި ގަދަކުރެއްވުމަށެވެ. މާނައީ މާތް ﷲ ގަންދެއްވައި ވަޙީކުރައްވަމެވެ. ކަލޭގެފާނަށާއި، ކަލޭގެފާނުގެ ކުރިން ފޮނުއްވި ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ކަލޭގެފާނު ޝިރުކުކުރައްވައިފިނަމަ ކަލޭގެފާނުގެ ހުރިހާ ޢަމަލުތައް ބާޠިލުވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އާޚިރަތް ދުވަހު ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިން ކަލޭގެފާނު ވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. ގެއްލެނިވެ އަބާއްޖަވެރިވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޝިރުކު ކުރުމާމެދު އުއްމަތަށް ދެއްވާފައިވާ އިންޒާރެކެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ ވަނީ ރަސޫލާ ﷺ ފާފަތަކުން މައުޞޫމު ބޭކަލަކަށް ހައްދަވައި، ޖާހިލިއްޔަތުގެ އަހުލުވެރިންގެ މޮޔަކަމާއި މަގުފުރެދުމުން އެކަލޭގެފާނު ޙިމާޔަތްކުރައްވާފައެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތަށް އެއްކައުވަންތަކުރުމާއި އީމާންކަން ދަސްކޮށްދެއްވީ އެކަލޭގެފާނު ކަމުގައި ވާއިރު، އެކަލޭގެފާނު ޝިރުކުކުރެއްވުމަކީ ތަޞައްވަރުވެސް ކުރެވޭނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. މިވާހަކަތައް އައިސްފައި މިވަނީ އެގޮތަށް ކަން ހިނގާފާނެކަމަށް ބަލައިފިނަމަ ދެން ވާނޭގޮތް ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. އެއީ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ހިތްވަރު ދެއްވައި ކާފިރުން ނާއުއްމީދު ކުރައްވައި، ޝިރުކުކުރުމުގެ ހުތުރުކަމާއި ނުބައިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ.

އަދި ކިއެއްތަ! ހަމައެކަނި اللَّه އަށް ކަލޭގެފާނު އަޅުކަންކުރައްވާށެވެ! އަދި شكر ކުރާމީހުންގެ ތެރެއިން ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގަންނަވާށެވެ! (66)

މާނައީ އަޅުކަމާއި ދީން ހަމައެކަނި މާތް ﷲއަށް ޚާލިޞްކުރައްވާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެއާއެކު އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަން ނުކުރައްވާށެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަށް ނިޢުމަތްތައް ދެއްވައި އީމާންކަމަށް މަގުދެއްކެވި ކަމަށްޓަކައި އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގަންނަވާށެވެ.

اللَّه އަށް قدر ކުރުން حق ވެގެންވާގޮތުގައި، އެއުރެން އެކަލާނގެއަށް قدر އެއް ނުކުރެތެވެ. އަދި قيامة ދުވަހުން، މުޅިބިންވާހުށީ، އެކަލާނގެ قدرة ތެރިކަމުގެ މުށްޕުޅުގެ ތެރޭގައެވެ. އަދި އުޑުތައްވާހުށީ، ފަށްޖަހައިލައްވާފައިވާ حال، އެކަލާނގެ قدرة ތެރިކަމުގެ ކަނާތްޕުޅުގައެވެ. އެއުރެން شريك ކުރާ ތަކެތިން، އެކަލާނގެ ހުސްطاهر ވެ، މަތިވެރިވެވޮޑިގެންވެއެވެ. (67)

މާތް ﷲ ދެނެގަތުން ޙައްޤުވެގެންވާ ގޮތުގައި އެބައިމީހުން މާތް ﷲ ދެނެނުގަނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް ޤަދަރުކުރުން ޙައްޤުވެގެންވާ ގޮތުގައި އެބައިމީހުން އެކަލާނގެއަށް ޤަދަރުނުކުރެއެވެ. އެކަލާނގެއާއެކު އެހެން ތަކެއްޗަށް އެބައިމީހުން އަޅުކަންކުރި ހިނދުއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ ޙައިރާންކުރަނިވި ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ސިފަ ލިބިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، ބިންވަނީ އެކަލާނގެ ބާރުވެރިކަމުގެ ދަށުގައެވެ. އަދި އުޑުތައް އޭގެ ބިޔަކަމާ ތަނަވަސްކަމާއެކު ވަނީ އެކަލާނގެ ކަނާތްޕުޅުގައެވެ. އަދި ފަތްފުށްތައް ފަށްޖަހައިލެވޭ ފަދައިން އެކަލާނގެ އުޑުތައް ފަށްޖައްސަވައިލައްވާނެއެވެ. ﴿سُبْحَـٰنَهُۥ وَتَعَـٰلَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ އެކަލާނގެއަށް އަނބިކަނބަލަކާއި، ޝަރީކުންނާއި، ދަރިން ނިސްބަތްކޮށް އެބައިމީހުން ކުރާ ޝިރުކުން މާތް ﷲ ހުސްޠާހިރުވަންތަވެ، މަތިވެރިވެ ވޮޑިގެން ވެއެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ـ رضى الله عنه ـ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ يَقْبِضُ اللَّهُ الأَرْضَ، وَيَطْوِي السَّمَاءَ بِيَمِينِهِ، ثُمَّ يَقُولُ أَنَا الْمَلِكُ أَيْنَ مُلُوكُ الأَرْضِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب الرقاق، باب يقبض الله الأرض)‏ (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”މާތް ﷲ ބިން ހިއްޕަވާނެއެވެ. އަދި އުޑުތައް އެކަލާނގެ ކަނާތްޕުޅުން ފަށްޖައްސަވައިލައްވާނެއެވެ. ދެން ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ރަސްކަލަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. ބިމުގެ ރަސްރަސްކަލުން ކޮބައިހެއްޔެވެ؟“) (ޞަޙީޚުލްބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 6519) އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ މީހެއްގެ އަތުގައި ރެވި އޮށެއް ވާ ފަދައިން މެނުވީ، ގަދަ ކީރިތިވަންތަ މާތް ﷲގެ އަތްޕުޅުގައި ހަތް އުޑާއި ހަތް ބިން ނުވެއެވެ." އަދި އިބްނު ޢުމަރު رضي الله عنه ގެ ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ މިންބަރު މަތީގައި ހުންނަވައިގެން ﴿وَمَا قَدَرُوا۟ ٱللَّـهَ حَقَّ قَدْرِهِ﴾ މިއާޔަތް ކިޔަވައި ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅު ކުރިއަށާއި ފަހަތަށް ޙަރަކާތް ކުރައްވަމުން އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ޒާތުފުޅު މަތިވެރިކުރައްވައި ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ ޖައްބާރުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ ކިބްރިޔާވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ ހުރިހާ ކަމެއްގެ ރަސްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ ޢަޒީޒުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ މާތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެހިނދު ރަސޫލުﷲ ﷺ އާއެކު މިންބަރު ތެޅިގަތެވެ. އެންމެ ފަހުން ތިމަންމެން އެކަލޭގެފާނާއެކު އެ މިންބަރު ވެއްޓިދާނެއޭ ބުނާ ވަރަށެވެ." (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 2788)

ތާޅަފިލި ފުމެލައްވާހުށްޓެވެ. ދެން އުޑުތަކާއި، ބިމުގައިވާހާ ބަޔަކު ހޭނެތި މަރުވެދާހުށްޓެވެ. اللَّه އިރާދަކުރެއްވި މީހަކު މެނުވީއެވެ. ދެން އަނެއްފަހަރު ފުމެލައްވާހުށްޓެވެ. ފަހެ، އެހާރުން އެއުރެން ތެދުވެ (محشر ބިމުގައި) ބަލަބަލައި ތިބޭނެތެވެ. (68)

މިއާޔަތުގައި ބަޔާންކުރައްވާފައި މިވަނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހުގެ ވާހަކައެވެ. އެދުވަހު ކުރިމަތިވާނެ ބިރުވެރިކަމާއި، ދަތި އުނދަގުލާއި، މުޞީބާތުގެ ވާހަކައެވެ. މާނައީ: އިސްރާފީލު عليه السلام ތާޅަފިލިން "ހޭނެތިގެން ވެއްޓުމުގެ" ފުމެލެއްވުން ފުމެލައްވާ ދުވަސް ހަނދުމަކުރާށެވެ. އެއީ ހުރިހާ ޚަލްޤުތަކުން މަރުވާ ފުމެލެއްވުމެވެ. ޢަރުޝި އުފުއްލަވާ މަލާއިކަތުން ފަދަ، މާތް ﷲ އިރާދަކުރެއްވި ބަޔަކު މެނުވީއެވެ. ދެން، ދެވަނަ ފުމެލެއްވުން ފުމެލައްވާނެއެވެ. އެއީ "ދިރުއްވުމުގެ" ފުމެލެއްވުމެވެ. އެހިނދު މަރުވެފައިތިބި އެންމެން، މަޙްޝަރުގެ ބޮޑު އެއްވުމަށް ބަލާ ޙާލު، އެބައިމީހުންގެ ކަށްވަޅުތަކުން ނުކުންނާނެއެވެ. އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "މި ފުމެލެއްވުމަކީ (ހޭނެތިގެން ވެއްޓޭ ފުމެލެއްވުމަކީ) މާތް ﷲ އިރާދަކުރެއްވި ބަޔަކު މެނުވީ އުޑުތަކާއި ބިމުގެ އެންމެން މަރުވާ ފުމެލެއްވުމެވެ. މަޝްހޫރު ތާޅަފިލީގެ ޙަދީޘުގައި ސާފު ބަހުން އައިސްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ދެން ބާކީ ތިބި މީހުންގެ ފުރާނަ އެކަލާނގެ ހިއްޕަވާނެއެވެ. އެންމެ ފަހަކަށް މަލަކުލްމައުތި އަވަހާރަވަންދެނެވެ. ފެށުމެއް ނެތި އިސްވެވޮޑިގެންވާ، ނިމުމެއް ނެތި ދެމިވޮޑިގެންވާ ކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެން އެއްވެސް ދިރޭ އެއްޗެއް ނެތި، އެކަލާނގެ ދިރިދޮމިވޮޑިގެންވާނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ތިން ފަހަރު ﴿لِّمَنِ ٱلْمُلْكُ ٱلْيَوْمَ﴾ (މިއަދު ވެރިކަންއޮތީ ކާކަށްހެއްޔެވެ؟) އޭ ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ދެން އެކަލާނގެ ޒާތުފުޅަށް ޚުދު އެކަލާނގެ ޖަވާބު ދެއްވަމުން ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. ﴿لِلَّـهِ ٱلْوَٰحِدِ ٱلْقَهَّارِ﴾ (އެއްކައުވަންތަ، ބާރުވެރިވަންތަ اللَّه އަށެވެ.) (ތަފްސީރު އިބްނުކަޘީރު)"

އަދި ބިން، އެ ބިމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ نور ފުޅުން އަލިވެގެންދާނެތެވެ. އަދި عمل ތަކުގެ ފަތް (ހުޅުވާލައްވާފައި) ބާއްވަވާނެތެވެ. އަދި ނަބިއްޔުންނާއި، ހެކިވެރިން حاضر ކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މެދުގައި حق އަށް ނިޔާކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނަކަށް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. (69)

މަޙްޝަރުގެ ބިން އެބިމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ނޫރުފުޅުން އަލިވެގެން ދާނެއެވެ. އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި ނިޔާކަނޑައެޅުއްވުމަށް އެކަލާނގެ މަޙްޝަރުގެ ބިމަށް ތަޖައްލީވެވޮޑިގަންނަވާ ހިނދުގައެވެ. އަދި ޚަލްޤުތަކުންގެ ޢަމަލުގެ ފަތް ގެންނަވާނެއެވެ. އަދި އެބޭކަލުންގެ ރިސާލަތު އިއްވަވައިދެއްވިކަމަށް އުއްމަތްތަކުގެ މައްޗަށް ހެކިވެވަޑައިގަތުމަށް ނަބީބޭކަލުން ގެންނަވާނެއެވެ. އަދި އަޅުތަކުންގެ ޢަމަލުތައް ބެލެހެއްޓެވި މަލާއިކަތުން ހެކިވެރިންގެ ގޮތުގައި ގެންނަވާނެއެވެ. ދެން، އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި ޢަދުލުވެރިކަމާއެކު ނިޔާ ކަނޑައަޅުއްވާނެއެވެ. އަދި ޘަވާބު އުނިކުރައްވައިގެން، ނުވަތަ ޢުޤޫބާތް ބޮޑުކުރައްވައިގެން އެބައިމީހުންނަށް އަނިޔާވެރިވެވޮޑިނުގަންނަވާނެއެވެ.

އަދި ކޮންމެ نفس އަކަށްމެ، އެ نفس އެއް ކޮށްފައިވާ عمل އެއް (ގެ ޖަޒާ) ފުރިހަމަޔަށް ލިބޭނެތެވެ. އެކަލާނގެއީ، އެއުރެން ކުރާކަންތައް އެންމެމޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (70)

ކޮންމެ ނަފުސަކަށް އެނަފުސެއް ކޮށްފައިވާ ޢަމަލުގެ ޖަޒާ ފުރިހަމައަށް ލިބޭނެއެވެ. އެކަލާނގެ އެބައިމީހުން ކުޅަ ހުރިހާ ޢަމަލެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އެހެންކަމުން، ފަތަކަށް އަދި ހެކިވެރިއަކަށް ބޭނުން ނުވެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އެއީ ނަބީބޭކަލުންނާއި މަލާއިކަތުންގެ ހެކިބަހުން އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި އަދި އެންމެ ރީތި ސިފައިގައި ފާޅުކޮށް ފެނިގެންދާ އިލާހީ ޢަދުލުވެރިކަމެވެ.

އަދި كافر ވިމީހުން ބައިބަޔަށް ނަރަކަޔާދިމާއަށް ލަވައި ގެންދަވާނެތެވެ. އެއުރެންނަށް ނަރަކައިގެ ކައިރިޔަށް އާދެވޭހިނދު، އެތާނގެ ދޮރުތައް ހުޅުއްވާނެތެވެ. އަދި އެ ނަރަކައިގެ ބަނޑޭރިން، އެއުރެންނަށް ވިދާޅުވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ آية ތައް، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔައިދެއްވާނޭ، އަދި ތިޔަބައިމީހުން މިދުވަހާ ބައްދަލުވާނޭކަމުގެ إنذار ކުރައްވާނޭ رسول ން ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަކަށް ވަޑައެއްނުގަނޭހެއްޔެވެ؟ އެއުރެން ދަންނަވާނެތެވެ. އެހެންނަކުންނޫނެވެ. (ވަޑައިގަތެވެ.) އެހެނެއްކަމަކު، عذاب ގެ ބަސްފުޅު كافر ންގެ މައްޗަށް حق ވެއްޖެއެވެ. (71)

އަދި ކާފިރުން ބައިބަޔަށް ނަރަކައާއި ދިމާއަށް ލަވައި ގެންދަވާނެއެވެ. އެބައިމީހުން ގެންދެވޭނީ ދުނިޔޭގައި ކުށްވެރިން ޖަލަށް ގެންދެވޭ ފަދައިން ކަސްތޮޅު އަޅުވައިގެންނެވެ. الزُّمَر އަކީ زُمرَة ގެ ޖަމްޢެވެ. އެއީ ޖަމާޢަތެވެ. އެންމެ ފަހުން އެބައިމީހުންނަށް ނަރަކައާއި ހަމައަށް އާދެވުމުން އެބައިމީހުން ވެއްދުމަށް ކުއްލިއަކަށް އެތަނުގެ ދޮރުތައް ހުޅުވައިލެވޭނެއެވެ. ﴿وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَآ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ ءَايَـٰتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هَـٰذَا﴾ އަދި ނަރަކައިގެ ބަނޑޭރިން އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާނެއެވެ. އެއީ މާތް ﷲ އެބޭކަލުންނާ ބެހޭގޮތުން ﴿عَلَيْهَا مَلَـٰٓئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَّا يَعْصُونَ ٱللَّـهَ مَآ أَمَرَهُمْ﴾ (އެ ނަރަކައިގެ މައްޗަށް (ބަނޑޭރިންކަމުގައި) ހަރުކަށި، އަދި ގަދަފަދަ މަލާއިކަތުންވެއެވެ. اللَّه، އެބޭކަލުންނަށް ކުރައްވާ އަމުރަކަށް އެބޭކަލުން ނުއުރެދޭނެތެވެ.) މިފަދައިން ވަޙީިކުރައްވާފައިވާ، ނަރަކައާއި ޙަވާލުވެވަޑައިގެން ތިއްބަވާ ޒަބާނިއްޔަ މަލާއިކަތުންނެވެ. އެބައިމީހުން ދެރަކޮށްލެއްވުމުގެ ގޮތުން އެބޭކަލުން ވިދާޅުވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ފޮތް ކިޔައިދެއްވުމަށާއި، މިބިރުވެރި ދުވަހުގެ ބިރުތަކާ ކުރިމަތިލާން ޖެހޭނެކަމުގެ އިންޒާރުދެއްވަން، ތިޔަބައިމީހުންގާތަށް އިންސާނުންގެ ތެރެއިން ރަސޫލުބޭކަލުން ވަޑައިނުގަންނަވާ ހެއްޔެވެ؟ ﴿قَالُوا۟ بَلَىٰ وَلَـٰكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ ٱلْعَذَابِ عَلَى ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ އަބާއްޖަވެރީން ދަންނަވާނެއެވެ. އެހެންނަކުން ނޫނެވެ. ރަސޫލުބޭކަލުން އަހަރުމެންގެ ގާތަށް ވަޑައިގެން އަހަރުމެންނަށް ހަނދާންކޮށްދެއްވިއެވެ. އަދި އަހަރުމެންގެ މައްޗަށް ޙުއްޖަތް ޤާއިމް ކުރެއްވިއެވެ. އަދި އަހަރުމެންނަށް އަބާއްޖަވެރިވުން އިސްވެ ގޮސްފައިވާތީ އަހަރުމެން އެބޭކަލުން ދޮގުކުރީއެވެ. كَلِمَةُ الْعَذَابِ (ޢަޛާބުގެ ކަލިމަ) އަކީ މާތް ﷲގެ މިވަޙީ ބަސްފުޅެވެ. ﴿لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ ٱلْجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾ (ޖިންނީންނާއި އިންސީން އެއްކޮށް، ހަމަކަށަވަރުންތިމަންރަސްކަލާނގެ، ނަރަކަ ފުރުއްވާހުށީމެވެ.) އެބައިމީހުން ތިބި ޙާލަތަކީ ޒުވާބުކުރުމާއި ޖަދަލުކުރުމުގެ ޙާލަތަކަށް ނުވެފައި، ބޯލަނބައި ކިޔަމަންގަތުމުގެ ޙާލަތަކަށް ވާތީ އެބައިމީހުން އިޤްރާރުވެ ޤަބޫލުކުރާނެއެވެ. އަދި ރަސޫލުބޭކަލުން އެބައިމީހުންނަށް އިންޒާރުދެއްވައި، ބިރުދެއްކެވުމުން ﴿مَا نَزَّلَ ٱللَّـهُ مِن شَىْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِى ضَلَـٰلٍ كَبِيرٍ﴾ (اللَّه، އެއްވެސް އެއްޗެއް ބާވައެއް ނުލައްވަތެވެ. ތިޔަބޭކަލުން ބޮޑުވެގެންވާ ފުރެދުމެއްގައި މެނުވީ ނުވަމުއެވެ.) އޭ ބުނި ކަމަށް އެބައިމީހުން އެއްބަސް ވާނެއެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންނީ ފާފަވެރިންކަމާއި، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙުއްޖަތް ޤާއިމުވެފައިވާ ކަމަށް އެބައިމީހުންވާ އިޢުތިރާފެކެވެ.

އަންގަވާހުށްޓެވެ. އެތާނގައި ދެމިތިބެނިވިގޮތުގައި، ތިޔަބައިމީހުން ނަރަކައިގެ ދޮރުތަކުން ވަންނާށެވެ! ފަހެ (އެއީ) كِبر ވެރިވެގެންވާމީހުން ތިބުމަށް ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ތަނެކެވެ. (72)

ނަރަކައިގެ ބަނޑޭރިން އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ނަރަކައިގެ އަނދައަނދައި ހުރި އަލިފާނުގެ ހޫނުގައި އަނދައިގެން ދިއުމަށް ނަރަކައަށް ވަންނާށެވެ. ނިމިދިއުމެއް، ބަދަލުވުމެއް ނެތް ގޮތުގައި އެތަނުގައި އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބުމަށެވެ. މާތް ﷲއަށް އީމާންވުމަށާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ތަބަޢަވުމަށް ބޮޑާވެގަތް މީހުން ތިބުމަށް ނަރަކައަކީ ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ތަނެކެވެ.

އަދި އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް تقوى ވެރިވިމީހުން، ބައިބަޔަށް ސުވަރުގެޔާދިމާއަށް (މާތްކޮށް ހިތުމާއެކު) ލަވައި ގެންދަވާނެތެވެ. އަދި އެ ސުވަރުގޭގެ ކައިރިޔަށް، އެއުރެންނަށް އާދެވޭހިނދު، އެތާނގެ ދޮރުތައް ހުޅުއްވާފައި ހުންނާނެތެވެ. އަދި އެތާނގެ ބަނޑޭރިން އެއުރެންނަށް ވިދާޅުވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް سلام ހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ރަނގަޅަށް އުޅެފީމުއެވެ. ފަހެ، އެ ސުވަރުގޭގައި ދެމިތިބެނިވިގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުން އެތަނަށް ވަންނާށެވެ! (73)

އަދި ހެޔޮލަފާ ތަޤްވާވެރިން ބައިބަޔަށް އަސްތަކުގެ މަތީގައި ސުވަރުގޭގެ ބަގީޗާތަކާއި ދިމާއަށް ގެންދަވާނެއެވެ. ރަސްރަސްކަލުންނާއި ބައްދަލުކުރަން އަންނަ ވަފުދުތައް ޝަރަފުގެ ހިނގާލުމާއެކު ގެންދާ ގޮތަށެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ ٱلْمُتَّقِينَ إِلَى ٱلرَّحْمَـٰنِ وَفْدًا * وَنَسُوقُ ٱلْمُجْرِمِينَ إِلَىٰ جَهَنَّمَ وِرْدًا﴾ (ތަޤްވާވެރިން، ރަޙްމާންވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް (ޢިއްޒަތްތެރި) ވަފުދެއްގެ ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއްކުރައްވާ ދުވަސް (ހަނދުމަކުރާށެވެ!) * އަދި ކަރުހިއްކައިގެންފައިވާ ޖަނަވާރުތަކެއް ފެނާދިމާޔަށް ދާފަދައިން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، ކުށްވެރިން ނަރަކަޔާ ދިމާޔަށް ލަވައި ގެންދަވާހުށީމެވެ.) އެބައިމީހުންނަށް ސުވަރުގެއާއި ހަމައަށް އާދެވޭއިރު އެތަނުގެ ދޮރުތައް ހުޅުވާފައި ހުންނާނެއެވެ. ﴿جَنَّـٰتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لَّهُمُ ٱلْأَبْوَٰبُ﴾ ( (އެއީ) އެތާނގެ ދޮރުތައް އެއުރެންނަށްޓަކައި ހުޅުވިފައިވާ ޢަދަނެވެ ކިއުނު ސުވަރުގެތަކެވެ.) އަދި މަލާއިކަތުން އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާނެއެވެ. ހެޔޮލަފާ ތަޤްވާވެރީންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ސަލާމްހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ރަނގަޅަށް ޢަމަލުކޮށްފީމުއެވެ. އަދި ފާފައިގެ ހަޑިހުތުރުކަމުން ޠާހިރުވެއްޖައީމުއެވެ. އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ސުވަރުގެއަށް ވަންނާށެވެ. ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންގެ ވާހަކަ ގެންނެވިއިރު ﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَٰبُهَا﴾ ގައި واو އިތުރުކުރައްވާފައި ﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَٰبُهَا﴾ ގައި ނަރަކަވެރިންގެ ވާހަކަ ގެންނެވިއިރު واو ނެތުމުގެ ޙިކްމަތަކީ ނަރަކައަކީ ކާފިރުންނަށް ހުރަގެއަކަށް ވުމެވެ. ކުށްވެރިން އެތަނަށް ގެނެވެންދެން ހުރަގޭގެ ދޮރުތައް ހުންނަނީ ބަންދުކުރެވިފައެވެ. ދެން އެބައިމީހުން ވައްދަން ހުޅުވުމަށްފަހު އަނެއްކާވެސް ބަންދުކުރެވެއެވެ. ސުވަރުގެ އެއާ ޚިލާފެވެ. އެއީ އުފާވެރިކަމާއި، ހިތްހަމަޖެހުމުގެ ގޮވައްޗެވެ. އުފާފާޅުކުރެވޭ ޙަފްލާތަކުގައި ހުންނަ ފަދައިން އެތަނުގެ ދޮރުތައް ހުންނާނީ ހުޅުވިފައެވެ. ނިކަން ޤުރްއާނުގެ ސިއްރުތަކާމެދު ވިސްނައި ފިކުރުކޮށްބަލާށެވެ.

އަދި އެއުރެން ބުނާނެތެވެ. حمد ހުރީ اللَّه އަށެވެ. އެކަލާނގެއީ، އަޅަމެންނަށް އެކަލާނގެ ކުރެއްވި وعد ތެދުކުރެއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި އަޅަމެން އެދޭތަނެއްގައި ސުވަރުގޭގައި ތިބުމަށް އެކަލާނގެ އަޅަމެންނަށް ސުވަރުގޭގެ ބިން ވާރުތަކުރެއްވިއެވެ. ފަހެ، ހެޔޮ عمل ކުރާމީހުންނަށްހުރި ދަރުމައިގެ މޮޅުކަމާއެވެ! (74)

ސުވަރުގެއަށް ވަދެ އެތަނުގައި ހަމަޖެހުމަށް ފަހު އެބައިމީހުން ބުނާނެއެވެ. އަޅަމެންނަށް ކުރެއްވި ވަޢުދު ފުރިހަމަކުރައްވައި، ވެރިއަކު އޭނާގެ ބިމާމެދު ބޭނުންގޮތަކަށް ހަދާފަދައިން އަޅަމެން ބޭނުން ގޮތަކަށް ކަންކުރަން ސުވަރުގޭގެ ބިން އަޅަމެންނަށް މިލްކުކޮށްދެއްވި ﷲއަށް ޙަމްދު ހުށްޓެވެ. އެބިމުގެ މިލްކުވެރިކަމާމެދު އަހަރުމެންނާ ދެބަސްވާނޭ އެއްވެސް މީހަކު ނުވެއެވެ. މާތް ﷲ އަށް ކިޔަމަންވެ ޢަމަލުކުރި މީހުންނަށް ހުރި ދަރުމައެއްގެ ގޮތުގައި ސުވަރުގޭގެ މޮޅުކަމާއެވެ.

އަދި ملائكة ން އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް حمد އާއެކު تسبيح ދަންނަވާ حال، عرش ގެ ވަށައިގެން ތިއްބަވާތީ ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަންނަވާނޫއެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މެދުގައި (އެބަހީ: އެންމެހާ އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި) حق އަށް ނިޔާކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އަންގަވާނެތެވެ. حمد ހުރީ عالم ތަކުގެވެރި اللَّه އަށެވެ. (75)

ހެޔޮލަފާ މަލާއިކަތުން ހުރިހާ ފަރާތަކުން ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޢަރްޝީގެ ވަށައިގެން ތިއްބަވާތީ ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. އެބޭކަލުން ތިއްބަވާނީ މާތް ﷲ ޒިކުރުކުރުމުން އުފާލިބިވަޑައިގަންނަވާ ޙާލު ޙަމްދާއެކު އެކަލާނގެއަށް ތަސްބީޙަ ދެންނެވުމުގައެވެ. އަދި އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުންގެ މެދުގައި އިލާހީ ޢަދުލުވެރިކަމުގެ ދަރުބާރުގައި ޙައްޤާއި ޢަދުލަށް ނިޔާކުރައްވާނެއެވެ. އަދި މަޙްޝަރު ބިމުގައި ތިބޭ އެންމެން، މުއުމިނުންނާއި ކާފިރުން، ބުނާނެއެވެ. ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ޙަމްދު ހުށްޓެވެ. މުއުމިނުން މާތް ﷲއަށް ޙަމްދުކުރާނީ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަވެރިކަމަށް ޓަކައެވެ. ކާފިރުން ޙަމްދުކުރާނީ އެކަލާނގެ ޢަދުލުވެރިކަމަށްޓަކައެވެ. ﴿وَقِيلَ ٱلْحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ ގައި ޙަމްދު ކުރި ފަރާތެއް ނޭނގޭ ގޮތަށް އައިސްފައިވަނީ އެހެންވެގެންނެވެ. މިކަމުން ދަލީލުކޮށްދިނީ އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުން ޙަމްދާއި ސަނާއާއެކު މާތް ﷲގެ ޢަދުލުވެރިކަމަށް ހެކިވާނެ ކަމެވެ.