މިއީ އެ ފޮތެވެ. އެ ފޮތާމެދަކު ޝައްކެއް ނެތެވެ. (މިފޮތަކީ) ތަޤްވާވެރިންނަށްހުރި ހިދާޔަތެކެވެ. (2)

މިފޮތަކީ ހުރިހައި ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ، ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވި ފޮތެއް ކަމާމެދު ކުޑަވެސް ޝައްކެއް ނެތެވެ. ﴿هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ﴾ الله ގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ އަމުރުތަކަށް ތަބާވެ، ނަހީތަކާ ދުރުހެލިވާ، އީމާންކަމުގެ އަހުލުވެރީންނަށް މަގުދައްކާ ހިދާޔަތެއް ކަމުގައިވާ ޙާލުގައެވެ.

އެއުރެންނީ، ޣައިބަށް އީމާންވާ އަދި ނަމާދު ޤާއިމްކުރާ، އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ދެއްވި ތަކެތިން ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. (3)

އަދި އެބައިމީހުންނަށް ނުފެންނަ، ޣައިބުގައިވާ ސުވަރުގެއާއި ނަރަކައާއި، މަލާއިކަތުންނާއި ޖިންނީންނާއި، ޞިރާޠުމަގާއި މީޒާނަށް އީމާންވެ ތެދުކުރާ މީހުންނެވެ. ﴿وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَو‌ٰةَ﴾ އަދި ޚުޝޫޢަތްތެރިކަމާ، ބޯލަނބައި ކިޔަމަންގަތުމާއެކު، އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ނަމާދުކުރާ މީހުންނެވެ. ﴿وَمِمَّا رَزَقْنَـٰهُمْ يُنفِقُونَ﴾ އަދި ހެޔޮލަފާކަމާ އިޙްސާންތެރިކަމާ އެކު، ފަޤީރުންނާއި މިސްކީނުންނަށް ހޭދަކޮށް، އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން ޒަކާތް ދޭ މީހުންނެވެ.

އަދި އެއުރެންނީ، ކަލޭގެފާނަށް ބާވައިލައްވާފައިވާ ފޮތަށާއި ކަލޭގެފާނުގެ ކުރިން ބާވައިލައްވާފައިވާ ފޮތްތަކަށް އިމާންވާ މީހުންނެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ހަމަ އާޚިރަތްދުވަހާ މެދުގައި ޔަޤީން ކުރާ މީހުންނެވެ. (4)

އަދި ރަސޫލުކަން ޚަތިމްކުރެއްވި ސާހިބާ، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ކީރިތި ޤުރްއާނުގެ ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި އާޔަތްތަކަށް އީމާންވާ މީހުންނެވެ. އަދި ތައުރާތާއި، އިންޖީލާއި، ޒަބޫރު ފަދަ، ކަލޭގެފާނަށް ވުރެ ކުރިން ބާވައިލެއްވުނު ފޮތްފޮތަށް އީމާންވާ މީހުންނެވެ. އަދި އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތި، ޔަޤީންކަމާއެކު، ހިސާބުބެއްލެވުމާއި، ޖަޒާދެއްވުމަށް އީމާންވާ މީހުންނެވެ.

އެއުރެންވަނީ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައި ތެދުމަގުގެ މަތީގައެވެ. އަދި ދިންނަވާނޭ މީހުންނީ، ހަމަ އެއުރެންނެވެ. (5)

އެބައިމީހުންނީ، އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައިސްފައިވާ ހިދާޔަތުގެ މަތީގައި ތިބި މީހުންނެވެ. ﴿وَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾ އަދި އަބަދުގެ އަބަދަށް ދެމިތިބޭ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންނަށް ލިބޭނޭ އެންމެ މަތިވެރި ނިޢުމަތް ކަމުގައިވާ އެއްވެސް ހުރަހެއް ނެތި الله ފެނުން ފަދަ، އެއަށް ލޯބިކޮށް ހިތް އެދޭ ހުރިހާ ނިޢުމަތެއް ކާމިޔާބު ކުޅަ މުއުމިނުންނެވެ. މިތާނގައި ކީރިތި الله އެވަނީ ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންގެ ފަސް ސިފައެއް ބަޔާންކުރައްވައިފައެވެ. ދެން ނުބައިވެގެންވާ ކާފަރުންގެ ދެ ސިފައެއް ބަޔާންކުރައްވަމުން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

ހަމަކަށަވަރުން ކާފިރުވި މީސްތަކުންނަށް، ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނަށް އިންޒާރު ކުރެއްވިޔަސް ނުވަތަ އިންޒާރު ނުކުރެއްވިޔަސް ހަމަހަމަވެގެން ވެއެވެ. އެއުރެން އީމާނެއް ނުވާނެތެވެ. (6)

ހަމަކަށަވަރުން ކީރިތި الله ގެ އެއްކައުވަންތަކަމަށް އިންކާރުކޮށް، އެކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުން ޤަބޫލުނުކުޅަ މީހުން، ﴿ سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ ﴾ ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުނަށް އިންޒާރު ދެއްވުމާއި، އިންޒާރުނުދެއްވުން ހަމަހަމައެވެ. ﴿لَا يُؤْمِنُونَ﴾ ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނާ ހަމައަށް ގެނެސްދެއްވި ފާޅުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ނޫރަށް އެބައިމީހުން އީމާންނުވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން ކަލޭގެފާނު އެކަމާމެދު ހިތާމަ ނުކުރައްވާށެވެ.

الله، އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައްޔާއި އެއުރެންގެ ކަންފަތްތަކުގައި ވަނީ ސިއްކަގައްސަވައި، ބަންދުކުރައްވާފައެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ލޯތަކުގެ މަތީގައިވަނީ، ފަރުދާއެކެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް ބޮޑުވެގެންވާ ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. (7)

އެބައިމީހުން ކާފިރުވުމުގެ ސަބަބުން ކީރިތި الله ވަނީ އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި ސިއްކަ ޖައްސަވައިފައެވެ. އެހެންކަމުން، އެހިތްތަކަށް އިމާންކަމެއް، އަދި (ހިދާޔަތުގެ) އަލިކަމެއްވެސް ނުވަންނާނެއެވެ. އެއީ ކަނު، ބީރު އަދި ނުވިސްނޭ ހިތްތަކެއް ފަދައެވެ. ﴿وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ﴾ އަދި އެކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުންގެ އިވުމުގައި ވެސް ސިއްކަ ޖައްސަވާފައެވެ. އެއީ ބީރު ބައެއް ފަދައެވެ. ﴿وَعَلَىٰٓ أَبْصَـٰرِهِمْ غِشَـٰوَةٌ ۖ﴾ އަދި އެބައިމީހުންގެ ލޯތަކުގެ ކުރިމަތީގައި ވަނީ ފަރުދާއެކެވެ. އެހެންކަމުން، ހިދާޔަތުގެ ނޫރު އެބައިމީހުންނަކަށް ނުފެނެއެވެ. ﴿وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ އަދި އާޚިރަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް، ދާއިމަށް ދެމިހުންނަނިވި، މެދުކެނޑުމެއް ނެތް ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އެހެން އެއްޗަކާ އެއްފަދަކޮށް، ސިފަކުރުމުގެ މިސާލެކެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން ޙިއްސުތަކުގެ ބޭނުން ނުހިފުމުގެ ސަބަބުން، އެބައިމީހުން ވަނީ، ބުނާ އެއްޗެއް ނުއެނގޭ، ނުވިސްނޭ ޖަނަވާރުގެ ބައިގަނޑެއް ފަދައިން ވެފައެވެ. ދެން މިއަންނަ ތޭރަ އާޔަތުގައި އައިސްފައި ވަނީ މުނާފިޤުންގެ ވާހަކައެވެ. އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ކާފަރުންގެ ޢަމަލުތަކަށްވުރެ ހުތުރުކަން ބޮޑުވެފައި، އެބައިމީހުންނަށް ހުރި ޢަޛާބު މާ ބޮޑުކަން ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި އީމާންވެގެންވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވެތިބެ، ތިމަންމެން الله އަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާން ވެއްޖައީމުއޭ ބުނާބަޔަކު، މީސްތަކުންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. (8)

ހިތުގެ އަޑިން ޤަބޫލުކުރުމަކާ ނުލައި، ހަމައެކަނި ދުލުން ތިމަންމެން ކީރިތި الله އަށް އީމާންވެއްޖައީމޭ ބުނާ ބަޔަކު މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. އެއީ ހަމަ އެކަނި ދުލުން ބުނެލާ ބަހެކެވެ. ހިތުން އެކަން ޤަބޫލުކުޅައުމަކާ ނުލައެވެ. އެބައިމީހުންގެ ދުލުން އެބައިމީހުން ބުނަނީ: އަހަރުމެން ކީރިތި الله އަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވެއްޖައީމެވެ. ﴿وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ﴾ އެމީހުން ޙަޤީޤަތުގައި އީމާނެއް ނުވެއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެބައިމީހުންނީ، ނުބައިވެގެންވާ ކާފިރުންނެވެ.

(އެއުރެން ހީކުރާގޮތުގައި) الله އަށާއި އީމާންވެގެންތިބި މީހުންނަށް އެއުރެން އޮޅުވައިލަނީއެވެ. އެއުރެން އެ އޮޅުވައިލަނީ، އެއުރެންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް ކަމުގައި މެނުވީ ނުވެއެވެ. އެއުރެންނަށް (އެކަންވެސް) ނޭނގެނީއެވެ. (9)

އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލަކީ މަކަރުވެރީންގެ ޢަމަލެވެ. އެބައިމީހުން ކުރާ ކަމަކީ، ކީރިތި الله އަށާއި، މުއުމިނުންނަށް މަކަރުހެދުމެވެ. ﴿وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾ އެބައިމީހުންނަށް އިޙްސާސް ނުވާ ޙާލު، އެބައިމީހުން އެ މަކަރުހަދަނީ ހަމަ އެބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ ޝުޢޫރާއި އިޙްސާސް ގެއްލިފައިވާ، ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ، މޮޔަ ބަޔަކަށް ވާތީއެވެ.

އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައި ބަލިމަޑުކަމެއްވެއެވެ. އެކަމުން، الله، އެއުރެންނަށް އެ ބަލިމަޑުކަން އިތުރު ކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެއުރެން ދޮގުހަދައި އުޅުނުކަމުގެ ސަބަބުން، އެއުރެންނަށް ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. (10)

އެބައިމީހުންގެ ހިތުގައި ވަނީ މަގުފުރެދުމާއި، މުނާފިޤުކަމުގެ ބައްޔެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުންވަނީ، އިސްލާމްދީނާ މެދު ޝައްކުގެ ތެރޭގައެވެ. ﴿فَزَادَهُمُ ٱللَّهُ مَرَضًا ۖ﴾ ފަހެ، ކީރިތި الله އެބައިމީހުންގެ ބައްޔާއި ޝައްކު އިތުރުކުރެއްވިއެވެ. ﴿وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌۢ بِمَا كَانُوا۟ يَكْذِبُونَ﴾ އަދި އެބައިމީހުން އީމާންވެއްޖެކަމަށް ދޮގު ދަޢުވާކޮށް، ކީރިތި الله ގެ އާޔަތްތަކަށް މަލާމާތްކުރީތީވެ، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. މިތާނގައި މިބުނެވުނު ބައްޔަކީ ދީނާއި ގުޅިފައިވާ ބަލިމަޑުކަމެކެވެ. ހަށިގަނޑުގެ ބަލިމަޑުކަމެއް ނޫނެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުން ބިމުގައި ފަސާދަ އުފައްދައި ނޫޅޭށޭ، އެއުރެންނާދިމާއަށް ބުނެފިނަމަ، ތިމަންމެންނީ، ހަމަ އިޞްލާޙުކުރަން އުޅޭ ބަޔަކީމުއޭ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. (11)

އަދި ހެޔޮއެދިގެން ނަސޭހަތްދޭ މީހުން އެބައިމީހުން ކައިރީގައި، ކާފިރުވެ الله ގެ މަގަށް ހުރަސްއަޅައި، ބިންމަތީގައި ފަސާދަނުކުރާށޭ ބުނުމުން އެބައިމީހުން ދޭ ޖަވާބަކީ، ތިމަންމެން ފަސާދައެއް ނުކުރަމުއެވެ. ތިމަންމެން މިކުރަނީ އިޞްލާޙަށް މަސައްކަތް ކޮށް، ތެދުމަގަށް ގޮވާލައި، ހެވާއި ކާމިޔާބަށް މަސައްކަތްކުރުން ފިޔަވައި އެހެން ކަމެއް ނޫނެވެ.

ދަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންނީ، ހަމަ ފަސާދަ އުފައްދާ މީހުންނެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންނަށް އެކަން ނޭނގެނީއެވެ. (12)

އެބައިމީހުންނަށް ރައްދުދެއްވަމުން މާތް الله ވަޙީކުރައްވަނީ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ނުރައްކަލާމެދު ސަމާލުވާށެވެ! ޙަޤީޤަތުގައި ފަސާދަކުރާ ބަޔަކީ ހަމަ އެބައިމީހުންނެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުން އީމާންކަމުގެ ނޫރު ފޮހެވިގެން ގޮސްފައިވާތީ އެބައިމީހުންނަށް އެކަން ނުއެނގެއެވެ. އަދި އިޙްސާސެއް ވެސް ނުވެއެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ނުބައިކަމާއި، މަގުފުރެދުމުން ރައްކާވެ ތިބޭށެވެ. މިއާޔަތުގެ މާނަ ގަދަކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ފަސާދައިގެ މިންވަރު ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ކީރިތި الله ވަނީ ގަދަކުރުމަށް (ތައުކީދުކުރުމަށް) ބޭނުންކުރެވޭ ހަތަރު ވަސީލަތެއް ބޭނުންކުރައްވާފައެވެ. އެއީ، ހޭލައްވާލުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ أَلَا އާއި، ގަދަކުރުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ إِنَّ އާއި، ހަމައެކަނި އެބައިމީހުންނަށް ކަން ދޭހަކޮށްދޭ هُمْ އާއި، الْمُفْسِدُونَ ގެ ކުރިއަށް އައިސްފައިވާ ޢައްޔަންކުރުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ الْ އެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންގެ މޮޔަކަމުގެ ބާވަތް ބަޔާންކޮށް، އެބައިމީހުންނަކީ މަގުފުރެދިފައިވާ ބައެއްކަން އެންގުމަށް ބޭނުންކުރެވޭނޭ އެންމެ ބަލާޣާތްތެރި ޢިބާރާތެވެ.

އަދި މީހުން އީމާންވި ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވާށޭ، އެއުރެންނާ ދިމާއަށް ބުނެފިނަމަ، މޮޔައިން އީމާންވި ފަދައިން އަހަރެމެން އީމާންވާނެހެއްޔޭ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. ދަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން މޮޔައިންނަކީ ހަމަ އެއުރެންނެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންނަށް އެކަން ނޭނގެނީއެވެ. (13)

މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުން ޔަޤީންކަމާއި، އިޚްލާޞްތެރިކަމާއެކު އީމާންވީ ފަދައިން އީމާންވާށޭ އެބައިމީހުންނަށް ބުނެވޭ ހިނދު، ﴿قَالُوٓا۟ أَنُؤْمِنُ كَمَآ ءَامَنَ ٱلسُّفَهَآءُ ۗ﴾ މަލާމާތްކޮށް، ހަޖޫޖަހާ ރާގަށް އެބައިމީހުން ބުނެތެވެ. ވިސްނުން ކޮށި، ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ މޮޔައިން އީމާންވީ ފަދައިން ތިމަންމެން ވެސް އީމާންވާންވީ ހެއްޔެވެ. އެބައިމީހުން އެއިޝާރާތް ކުރަނީ މާތް ޞަޙާބީންނަށެވެ. އެބޭކަލުންގެ މައްޗަށް ވިސްނުން ކޮށިކަމުގެ ތުހުމަތު ކުރުމަށް ފަހުއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ރައްދުދެއްވަމުން ކީރިތި الله ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿أَلَآ إِنَّهُمْ هُمُ ٱلسُّفَهَآءُ وَلَـٰكِن لَّا يَعْلَمُونَ﴾ ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ މޮޔައިންނަކީ ހަމަ އެބައިމީހުންނެވެ. އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ ފަދައަކުން މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މަތިވެރި ޞަޙާބީންނެއް ނޫނެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުންގެ މޮޔަކަމުން އެކަން ނޭނގެނީއެވެ. އަދި މިކަމުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންގެ ކަނުކަން މާބޮޑު ވެފައި، ތެދުމަގާ މާ ދުރެވެ. މިއާޔަތްތަކުގައި މާތް الله ވަނީ ފަޞާޙަތްތެރިކަމާއި، ބަލާޣާތްތެރިކަމުގެ އެންމެ މަތީ ދަރަޖައިގައި އެބައިމީހުންގެ މޮޔަކަމާއި، މަގުފުރެދުން ބޮޑުކަން ބަޔާންކުރައްވައި، އެކަމަށް ސަމާލުވުމަށް އަންގަވައި، އިންޒާރުދެއްވާފައެވެ. އެބައިމީހުން ވަނީ، ޙަޤީޤަތުގައި އެބައިމީހުންނީ ޙަޤީޤީ މޮޔައިން ކަމަށްވެފައި، އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަކީ ޙަޤީޤީ މުއުމިނުން ކަމަށް ވާއިރު އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން އެންމެ ދަރަޖަ އުފުލިގެންވާ ބޭކަލުން މޮޔަކަމަށާއި، އެބޭކަލުންގެ ވިސްނުން ކޮށިކަމަށް ސިފަކޮށްފައެވެ.

އަދި އީމާންވި މީހުންނާ އެއުރެން ބައްދަލުވެއްޖެނަމަ، އެއުރެން ބުނެއުޅެނީ، ތިމަންމެން މިތިބީ އީމާންވެގެންނެވެ. އެއުރެންގެ ޝައިޠާނުންނާ (އެބަހީ: ދެކޮޅުވެރިކަމާއި ކުފުރުވެރިކަމުގައި އެއުރެންގެތެރެއިން ކުރިޔަށް ތިބިމީހުންނާ) އެއުރެން އެއްތަންވެއްޖެނަމަ، އެއުރެން ބުނެއުޅެނީ، ތިމަންމެން ވަނީ، ކަށަވަރުންވެސް ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންމެންނީ، ފުރައްސާރަކުރާ ބަޔަކީމުއެވެ. (14)

އެމީހުންގެ މުނާފިޤުކަމާއި، އެއް ގޮތެއްގައި ސާބިވެނުތިބެވޭކަމުގެ އެހެން މިސާލެކެވެ. މުއުމިނުން ފެންނަ ހިނދު އެބައިމީހުން ކުރިމަތީގައި އީމާންކަން ފާޅުކޮށް، ތިމަންމެންނަކީ ވެސް ތިޔަބައިމީހުން ފަދައިން މުއުމިނުންނޭ ބުނެތެވެ. ﴿وَإِذَا خَلَوْا۟ إِلَىٰ شَيَـٰطِينِهِمْ قَالُوٓا۟ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ﴾ އަދި މުނާފިޤުކަމާއި، މަގުފުރެދުމުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން އިސްމީހުންނާއި ބައްދަލުވާ ހިނދު ތިމަންމެން މިތިބީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައި ކަމަށާއި، އީމާންކަން ފާޅުކޮށް އެބައިމީހުންނާ ވާހަކަ ދެއްކީ ސަމާސާކޮށް މަލާމާތް ކުރުމުގެ ގޮތުން ކަމަށް ބުނެއެވެ. އެބައިމީހުންނީ "ޝައިޠާނުން" ގެ ގޮތުގައި މާތް الله ސިފަކުރައްވާފައި ވަނީ ނުބައިނުލަފާ ކަމާއި، މަކަރުވެރިކަމުގައި، ޝައިޠާނުން ފަދަ، އެކަކު އަނެކަކަށް ވަސްވާސްދޭ ބަޔަކަށް ވާތީއެވެ.

اللَّه، އެއުރެން ކުޅަ ފުރައްސާރައިގެ ޖަޒާ އެއުރެންނަށް ދެއްވާހުށްޓެވެ. އަދި ދެފުށުއެޅޭ ޙާލުގައި، އެއުރެންގެ އުރެދުމުގައި އުޅުމަށް އެއުރެންނަށް މުއްދަތު ދިގުކުރައްވާނެތެވެ. (15)

އެބައިމީހުން މުއުމިނުންނަށް މަލާމާތްކޮށް ފުރައްސާރަކުރީތީ، ކީރިތި الله އެބައިމީހުންނަށް އެކަމުގެ ޖަޒާ ދެއްވައި، އެކަލާނގެ ވަލީވެރީން ކަމުގައިވާ މުއުމިނުންނަށް މަލާމާތްކުރި ކުރުން الله އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރައްދުކުރައްވައެވެ. އެއީ ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުނާ އަޅާނުލައްވައި ދޫކުރައްވައި، އެބައިމީހުންގެ ކަނުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގައި ދެވޭނުދެވޭ ތަނެއް ނޭނގޭ ޙާލުގައި އެބައިމީހުން ދޫކުރައްވައިގެންނެވެ. ޢަރަބި ބަހުގައި عمى އަކީ ލޯ ކަނުވުމެވެ. އަދި عمه އަކީ ލޯ ފަދައިން ހިތް ކަނުވުމެވެ.

އެއުރެންނީ، ތެދުމަގުގެ ބަދަލުގައި މަގުފުރެދުން ގަތް މީހުންނެވެ. (އެބަހީ: ތެދުމަގަށް ފުރަގަސްދީ، މަގުފުރެދުން ހޯދި މީހުންނެވެ.) ފަހެ، އެއުރެންގެ އެ ވިޔަފާރިޔަކުން، އެއުރެންނަކަށް ފައިދާއެއް ނުވިއެވެ. އަދި އެއުރެންނަކީ، ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ ބަޔަކުކަމުގައިވެސް ނުވެތެވެ. (16)

އެބައިމީހުންނީ، އީމާންކަން ކާފިރުކަމަށް ބަދަލުކޮށް، އަގެއްގެ ގޮތުގައި ތެދުމަގު ދީފައި، މަގުފުރެދުން ގަތް މީހުންނެވެ. ﴿ فَمَا رَبِحَت تِّجَـٰرَتُهُمْ وَمَا كَانُوا۟ مُهْتَدِينَ ﴾ މިކުރި ވިޔަފާރީގައި އެބައިމީހުންނަށް ލިބުނީ ފައިދާގެ ބަދަލުގައި ގެއްލުމެވެ. އެއީ އެބައިމީހުން އަގުހުރި މާތް އީމާނުގެ ބަދަލުގައި، އަގެއް ނެތް ނިކަމެތި ކާފިރުކަން ގަތީމައެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުން ވެގެން ދިޔައީ އިންތިހާއަށް ބޮޑު ގެއްލުމެއް އުފުލި ބަޔަކަށެވެ. ސާފު ރަނުގެ ބަދަލުގައި ގެރިބަކަރީގެ ނަޖިސް ހޯދި މީހެއް ފަދައިންނެވެ. އޭނާއަށް އެ ވިޔަފާރީގައި ލިބޭނެ އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނުއޮންނާނެއެވެ. ދެން މާތް الله މިވަނީ އެބައިމީހުންނަށް ލިބުނު ބޮޑު ގެއްލުން ބަޔާން ކުރެއްވުމަށް އިތުރު ދެ މިސާލެއް ޖައްސަވާފައެވެ. ފުރަތަމަ މިސާލުގައި އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

އެއުރެންގެ މިސާލަކީ، އަލިފާންގަނޑެއް ރޯކޮށްގެންތިބި ބަޔެއްގެ މިސާލެވެ. ފަހެ އެ އަލިފާންގަނޑު، އެއުރެންގެ ވަށައިގެންވާތަނަށް އަލިކޮށްލިހިނދު، اللَّه އެއުރެންގެ (އެ އަލިފާންގަނޑުގެ) އަލިކަން ގެންދަވައި އެއުރެންނަށް އެއްޗެއް ނުފެންނަފަދަ އަނދިރިތަކެއްގެ ތެރެޔަށް އެއުރެން ދޫކުރެއްވީއެވެ. (17)

އެބައިމީހުންގެ މިސާލަކީ ކަޅު އަނދިރި ފިނިގަދަ ރެއެއްގައި ހީފިލުވުމަށާއި، އަލިކަން ހޯދުމަށް އަލިފާންގަނޑެއް ރޯކުރި މީހެއްގެ މިސާލެވެ. ﴿ فَلَمَّآ أَضَآءَتْ مَا حَوْلَهُۥ ذَهَبَ ٱللَّهُ بِنُورِهِمْ ﴾ ދެން، އެ އަލިފާންގަނޑުން ހީފިލުވައި، ލިބުނު އަލިކަމުން ހިތަށް ވެރިވެފައިވާ ބިރުވެރިކަމާއި ނުތަނަވަސްކަން ފިލައި ދިޔަތަނާ، މާތް الله އެ އަލިފާންގަނޑު ނިއްވާލައްވައެވެ. އަދި އޭގެ އަލިކަން މުޅިން ފިލައިދެއެވެ. ﴿وَتَرَكَهُمْ فِى ظُلُمَـٰتٍ لَّا يُبْصِرُونَ﴾ ދެން އެބައިމީހުން ތިބޭން ޖެހުނީ ކަނު އަނދިރިކަމަކާއި، ބޮޑު ބިރުވެރިކަމެއްގެ ތެރޭގައެވެ. ދާނެ މަގެއް ނުފެނި، ކުރިއަށް ދެވޭނޭ އެއްވެސް ގޮތެއް ނުފެނިފައެވެ. މި މިސާލުގައި ކީރިތި الله މުނާފިޤު މީހާގެ ޙާލަތު ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ޖައްސަވާފައި ވަނީ ފިނިގަދަ ކަނު އަނދިރި ރެއެއްގައި ހަނަފަސް ސަހަރާއެއްގައި ގިނިކަންޏާ ދަތުރުކޮށްފައި ދަނިކޮށް މަގު އޮޅި ބިރުވެރިކަން އޭނާގެ މައްޗަށް ވެރިވެފައިވާ ދަތުރުވެރިއެއްގެ މިސާލެވެ. އޭނާ އަލިކަން ހޯދުމަށާއި، ހީފިލުވުމަށާއި، މަގު އެނގޭތޯ ބެލުމަށް އަލިފާން ރޯކުރެއެވެ. އަލިފާންގަނޑު ރަނގަޅަށް އަނދައި، ވަށައިގެން އަލިކަން ފެތުރި، އޭނާގެ ވަށައިގެން އޭނާ އަށް ފެނުނު ތަނާ، ގަދަފަދަ ވަޔެއް ޖެހި، އަލިފާންގަނޑު ނިވިދެއެވެ. އަނެއްކާވެސް، ގޮތް ހުސްވެފައިވާ ޙާލު އޭނާގެ ވަށައިގެން އަނދިރިކަން ވެރިވެއެވެ. މި މިސާލު ޖެއްސެވުމުގެ ފުރިހަމަ ކަމާއެވެ!!

(އެއުރެންނީ) ބީރު ބަޔެކެވެ. މަންމަން ބަޔެކެވެ. ކަނު ބަޔެކެވެ. ފަހެ، އެއުރެން (ޙައްޤުގެ މަގަކަށް) ރުޖޫޢައެއް ނުވާނެތެވެ. (18)

އެބައިމީހުންނީ ހެޔޮކަމުގެ މަގަށް ގޮވާ އަޑު، ނީވޭ ބީރު ބައެކެވެ. ފައިދާހުރި ވާހަކަ ދައްކާން ނޭނގޭ މަންމަން ބައެކެވެ. އަދި ތެދު މަގު ފެނި އެމަގުން ހިނގާން ނޭނގޭ ކަނު ބައެކެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުން އެތިބަ ކަނު ކަމާއި މަގުފުރެދުމުން ޙައްޤު މަގަށް އެބައިމީހުން އެނބުރި އައުމެއް ނެތެވެ. މިއާޔަތުގައި ބީރު، މަންމަން އަދި ކަނު މީހުންގެ ގޮތުގައި އެބައިމީހުން ސިފަކުރުމަށް ބޭނުންކުރެވިފައިވަނީ "ބަލާޣާތްތެރި ސިފަކުރުމުގެ" އުސްލޫބެވެ. މިހުރިހާ ޙިއްސުތަކެއް ލިބިގެންވުމާ އެކުވެސް އެބައިމީހުން ވަނީ އެއީ ބޭކާރު އެއްޗަކަށް ހަދާފައެވެ. މިއާޔަތުގައި ކީރިތި الله ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَّا يَسْمَعُونَ بِهَآ ۚ أُو۟لَـٰٓئِكَ كَٱلْأَنْعَـٰمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ﴾ (އެ ހިތްތަކުން (ޙައްޤު ގޮތް) ނުވިސްނޭ ހިތްތަކެއް އެއުރެންނަށްވެއެވެ. އަދި އެ ލޯތަކުން (ޙައްޤު މަގު) ނުދެކޭ ލޯތަކެއް އެއުރެންނަށްވެއެވެ. އަދި އެ ކަންފަތްތަކުން (ޙައްޤު އަޑު) ނާހާ ކަންފަތްތަކެއްވެސް، އެއުރެންނަށްވެއެވެ. އެއުރެން ގެރިބަކަރި ޖަމަލު ފަދައެވެ. އަދި ކިއެއްތަ! އެތަކެއްޗަށް ވުރެވެސް އެއުރެން މަގުފުރެދުންބޮޑެވެ. އެއުރެންނަކީ ހަމަ ޣާފިލުވެގެންވާ ބަޔެކެވެ.)

ނުވަތަ އެއުރެންގެ މިސާލަކީ، އެ ވިލާގަނޑެއްގައި އަނދިރިތަކަކާއި ގުގުރުމާއި ވިދުން (އެކުލެވިފައި) ވާގޮތުގައި އުޑުމަތީގައިވާ ވާރޭވިލާގަނޑެއްގެ މިސާލެވެ. ހޮނުގެ ސަބަބުން މަރުވެދާނެކަމަށް ބިރުން، އެއުރެންގެ ކަންފަތްތަކުގައި އެއުރެންގެ އިނގިލިތައް އަޅަތެވެ. الله އީ، އެ ކާފަރުންގެ ހުރިހައި ކަމެއް ފުރިހަމައަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (19)

ދެވަނަ މިސާލު އައިސްފައިވަނީ މިއާޔަތުގައެވެ. ކީރިތި الله، ޙައިރާންކަމާއި، ސިހުމުގެ ތެރޭގައި ތިބި މުނާފިޤުން ސިފަކުރައްވައިފައި ވަނީ ދުނިޔެ ބަނަކޮށް އަނދިރިކޮށްލުމަށް ފަހު ގުގުރުމާއި، ވިދުވަރާއި، ހޮނުއެޅުމާއެކު އައި ގަދަފަދަ ވިއްސާރައެއްގައި ޖެހިފައި ތިބި ބައެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ހޮނު ގުގުރީގެ އަޑުގަދަކަމުން، އޭގެ ނުރައްކަލުން ސަލާމަތްވުމުގެ މަޤްޞަދުގައި އެމީހުން ކަންފަތަށް އިނގިލި ޖަހައެވެ. ކީރިތި الله އެބައިމީހުން މަރުން ސަލާމަތްކުރައްވާނޭ ކަމަށް ހީކުރެވިގެންނެވެ. ﴿وَٱللَّـهُ مُحِيطٌۢ بِٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ އެބައިމީހުން ވަނީ ކީރިތި الله ގެ ބާރުވެރިކަމުގެ ދަށުގައެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ސަލާމަތް ވެވޭނެ ގޮތެއް، އަދި ކީރިތި الله ގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމަށް ގޮންޖެހޭނޭ ގޮތެއް ނެތިފައެވެ. ހުރިހާ ފަރާތަކުން ދުޝްމަނުން ވަށާލައިފައިވާ ބައެއް ފަދައިންނެވެ. އާޔަތުގެ ފަހަތުބައިގައި އައިސްފައިވާ އިޢުތިރާޟީ ޖުމްލަ އައިސްފައިވަނީ، މާތް الله ގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ކުރިމަތީގައި އެބައިމީހުންގެ ނިކަމެތިކަމާ، ނުކުޅެދުންތެރިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. މި މިސާލު ފުރިހަމަ ކުރައްވަމުން މާތް الله ވަޙީކުރައްވަނީ

އެ ވިދުން، އެއުރެންގެ ލޯތަކުގެ ފެނުން ޖަހައިގަނެގެން އަތުލާފާނެ ކަހަލައެވެ. އެ ވިދުން އެއުރެންނަށް އަލިކޮށްލި ކޮންމެހިނދަކު އެ އަލީގައި އެއުރެން ހިނގައިގަނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް އަނދިރިއަޅާލައިފިނަމަ، ހުއްޓުންއަރާފައި ތިބެތެވެ. الله އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، އެއުރެންގެ ކަންފަތްތަކުގެ އިވުމާއި، އެއުރެންގެ ލޯތަކުގެ ފެނުން ގެންދަވައިފީހެވެ. ހަމަކަށަވަރުން الله އީ، ކޮންމެކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (20)

ވިދުވަރުގެ އަލިގަދަކަމުން، އެބައިމީހުން ލޯތަކުގެ ފެނުން ހިނގައިދާ ފަދައެވެ. ﴿كُلَّمَآ أَضَآءَ لَهُم﴾ އެވިދުވަރުން އެބައިމީހުންނަށް އަލިކަމެއް ލިބުމާއެކު ﴿مَّشَوْا۟ فِيهِ﴾ އެއަލީގައި އެބައިމީހުން ހިނގާން ފަށައެވެ. ﴿وَإِذَآ أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا۟ ۚ﴾ އަދި ވިދުވަރުގެ އަލި ކެނޑި އަނދިރިވުމުން، އެބައިމީހުން ތިބި ތަނަށް ކޮޅަށް ތެދުވެއެވެ. ވަޅުގަނޑަކަށް ވެއްޓިދާނެތީ ބިރުންނެވެ. ﴿وَلَوْ شَآءَ ٱللَّـهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَـٰرِهِمْ ۚ ﴾ ކީރިތި الله އިރާދަކުރެއްވި ނަމަ، ގުގުރީގެ ގަދަ އަޑާއެކު އެބައިމީހުންގެ އަޑުއިވުން، އަދި ވިދުވަރުގެ ގަދަ އައްޔާއެކު އެބައިމީހުންގެ ފެނުން ގެންދަވައިފީހެވެ. އެހެނަސް، އެބައިމީހުން އިމްތިޙާނުކުރެއްވުމަށާ، އެކަލާނގެ ތަދްބީރުގައިވާ ޙިކްމަތަކަށްޓަކައި، އެގޮތަކަށް އިރާދައެއް ނުކުރައްވައެވެ. ﴿إِنَّ ٱللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ ކީރިތި الله ކަމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފި ނަމަ، އެކަމަށް ހުރަސްއެޅޭނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ ކުޅަދުންވަންތަ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމުގައި ވާތީއެވެ. މިއާޔަތްތަކުގައި މާތް الله ވަނީ މުނާފިޤުންގެ ނުވަ ސިފައެއް ބަޔާންކުރައްވާފައެވެ. އެހުރިހާ ސިފައަކީ ވެސް މުނާފިޤުކަމާއި، މަގުފުރެދުމުގައި އެބައިމީހުން ސާބިތުވެ ތިބި މިންވަރު އަންގައިދޭ ހުތުރުކަން ބޮޑު، ނުބައި ސިފަތަކެކެވެ. އެއީ: ދޮގުހެދުން. ލަނޑުދިނުން، މަކަރުހެދުން، މޮޔަކަން، މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރުން، ފަސާދަކުރުން، ޖާހިލުކަން، މަގުފުރެދުން، ހަދާނެގޮތެއް ނިންމާން ނޭނގުން، އަދި މުއުމިނުންނަށް ފުރައްސާރަކުރުން މިއެވެ. މިއިން ކޮންމެ ސިފައަކީ އެސިފަ އެކަނި ހުއްޓަސް މީހަކު ދެރަކޮށްލުމަށް ފުދޭ ސިފައެކެވެ. މިހުރިހާ ސިފައެއް އެއްވުމުން ކިހާ ވަރެއް ވާނެތޯއެވެ؟

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަން ކުރާށެވެ! އެކަލާނގެއީ، ތިޔަބައިމީހުންނާއި ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިން އުޅުނު މީހުން ހެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (އަޅުކަންކުރަންވީ) ތިޔަބައިމީހުން ތަޤްވާވެރި ވުމަށްޓަކައެވެ. (21)

ނެތުމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން އުފައްދަވައި، ތަފާތު ނިޢުމަތްތަކާއެކު ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑުކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނާއި، ކާބަފައިން އުފެއްދެވި ރަސްކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަ ކުރާށެވެ. އެހެނީ، އަޅުކަމުގެ ޙައްޤުވެރި ފަރާތަކީ ހަމައެކަނި އެކަލާނގެއެވެ. ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ އެއީ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޢަޛާބާއި، ބަދަލުހިއްޕެވުމުން ރައްކާތެރިވުމަށެވެ.

އެކަލާނގެއީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ތަންމައްޗެއް ކަމުގައި ބިން ލައްވައި، އަދި ބިނާއެއްކަމުގައި އުޑު ލައްވައި، އުޑުން ފެން ވެއްސަވައި، އެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރިޒުޤެއް ކަމުގައި މޭވާގެ ބާވަތްތައް ނެރުއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، (އެކަލާނގެ ޚާލިޤުވަންތަކަން) ތިޔަބައިމީހުން ދެނެތިބެ، الله އަށް ޝަރީކުންތަކެއް ތިޔަބައިމީހުން ނުލާށެވެ! (22)

އެކަލާނގެއީ ތިޔަބައިމީހުން އާބާދުވެ، ގެދޮރު ބިނާކޮށް، ނިދައި ހެދުމަށް، ދޫލައެއް ފަދައިން ބިން ފަތުރުއްވަވައި ތަނަވަސްކުރެއްވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. ﴿وَٱلسَّمَآءَ بِنَآءً﴾ އަދި އުޑު އެއީ ބިމުގެ ފުރާޅުކަމުގައި ލެއްވެވިއެވެ. މާނައީ އިންސާނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން މި ތަނަވަސް ގޭގައި އުޅޭއިރު، އުޑު ވަނީ ފުރާޅެއްގެ ގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އުފުއްލަވައިފައެވެ. އަދި ބިން ވަނީ ތަޅުމެއްގެ ގޮތުގައި ފަތުރުއްވަވައިފައެވެ. އަދި ތަރިތައް ވަނީ ވޮށުގެ ގޮތުގައި ލައްވަވައިފައެވެ. އަދި އިންސާނާ މިބިމުގައި އުޅެނީ އަމިއްލަ ގެއެއްގައި މީހަކު އުޅޭ ގޮތަށެވެ. ﴿وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً﴾ އަދި ވިލާތަކުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޓަކައި ވާރޭ ވެއްސެވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އަމިއްލައަށް ބޮއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަޢަމް ސޫފިތަކަށް ބޯންދިނުމަށް ޓަކައެވެ.އަދި އެވާރެއިން (ބިމަށް ދިރުން ދެއްވައި) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޓަކައި، ތަފާތު ވައްތަރުގެ ގަސްގަހާއި މޭވާ ފެޅުއްވިއެވެ. އެއީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލެއްވެވި ރަޙްމަތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ﴿فَلَا تَجْعَلُوا۟ لِلَّـهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ އެހެންކަމުން، އެކަލާނގެއީ ޚަލްޤުކުރެއްވުމާއި، ރިޒްޤުދެއްވުމުގައި އެއްކައުވަންތަވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ދަނެ ތިބެ ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަން ނުކުރާށެވެ. އެހެނީ، އެއީ ޚަލްޤުކުރުމާއި، ރިޒްޤު ދިނުމުގެ ބާރު ލިބިގެންވާ ފަރާތްތަކެއް ނޫނެވެ.

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅާއަށް (އެބަހީ: މުޙައްމަދުގެފާނަށް) ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި އެއްޗަކާމެދު (އެބަހީ: ޤުރްއާނާމެދު) ތިޔަބައިމީހުން ޝައްކުކަމެއްގައި ވަނީނަމަ، ފަހެ ތިޔަބައިމީހުން އޭގައިވާފަދަ ސޫރަތެއް ނިކަން ގެނެސްބަލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެރިން ކަމުގައި ވަނީނަމަ، الله ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދޭނޭ އެހީތެރިން (ތިބިނަމަ، އެއުރެން) ނަށް ނިކަން ގޮވައި، ގެނެސްބަލާށެވެ! (23)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅާ އަދި ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި މިޤުރްއާނާ މެދު ތިޔަބައިމީހުން ޝައްކެއްގައި ވާނަމަ ﴿ فَأْتُوا۟ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِۦ ﴾ ޢިބާރާތްތައް އެތުރުމާއި، ފަޞާޙާތްތެރިކަމާއި، ބުނާ އެއްޗެއް އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ސާފުކޮށް ބަޔާންކޮށްދިނުމުގައި، މިޤުރްއާނުގެ ސޫރަތަކާ އެއްފަދަ އެންމެ ސޫރަތެއް ވިޔަސް ހަދައިގެން ގެނެސްބަލާށެވެ! ﴿وَٱدْعُوا۟ شُهَدَآءَكُم مِّن دُونِ ٱللَّـهِ﴾ އަދި މިކަމުގައި الله ފިޔަވައި، ފަޞާޙަތްތެރިންނާއި، ބަލާޣާތެރިންނާއި، ޢިލްމާއި އަދަބުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުން ފަރާތްތަކެއްގެ އެހީތެރިކަން ހޯދާށެވެ! ﴿إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ﴾ ޤުރްއާނަކީ މުޙައްމަދު ﷺ ލިއުއްވި އެއްޗެއް ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ދަޢުވާގައި ތިޔަބައިމީހުންނީ ތެދުވެރިން ކަމުގައި ވަނީ ނަމައެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އަކީ ލިޔާން ކިޔާން ދެނެވަޑައިނުގަންނަވާ އުއްމީއެކެވެ. އެހެނަސް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި، ބަލާޣާތްތެރިކަމާއި، ވިސްނުންތޫނުކަމުގައި އަރައި ތިބި މީހުންނާއި، އަނެކުންނަށް ބަޔާންކޮށްދިނުމުގައި ކުޅަދާނަ އަސްވާރުން ފަދަ މީހުން އެބަތިއްބެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަން ނުކުރެވުނުނަމަ - އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ހަމަ ހިލާ އެކަންތަކެއް ނުމެ ކުރެވޭނެއެވެ. - (އެކަން ނުކުރެވުނުނަމަ) ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ނަރަކަޔަށް ބިރުވެތިވެ، ރައްކާތެރިވާށެވެ! އެނަރަކަޔަކީ، މީހުންނާއި ހިލަ، އޭގެ ދަރުކަމުގައިވާ ނަރަކައެވެ. އެ ނަރަކަ ތައްޔާރު ކުރައްވާފައިވަނީ، كافر ންނަށްޓަކައެވެ. (24)

މުޅި ދުނިޔޭގެ ފަޞާޙަތްތެރިންނާއި، ބަލާޣާތްތެރިންނާއި، އަދީބުންގެ ތެރެއިން އަރައިތިބި މީހުންގެ އެހީތެރިކަމާ އެކުވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޤުރްއާނުގެ ސޫރަތެއް ފަދަ އެންމެ ސޫރަތެއް ހަދައިގެން ގެނެސްނުދެވުނު ނަމަ، އަދި އެއީ ދުވަހަކުވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރެވޭނޭ ކަމަކަށް ނުވާއިރު، (މިއީ އިތުރު ތަޙައްދީއެކެވެ.) ފަހެ، މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން ނަރަކައަށް ވައްދަވައި، ދެއްވާނެ ޢަޛާބާއި، ހިއްޕަވާނެ ބަދަލަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ﴿ٱلَّتِى وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلْحِجَارَةُ ۖ﴾ އެ ނަރަކައިގެ އަލިފާން އަނދަނީ މިދުނިޔޭގެ އަލިފާން ފަދައިން ލަކުޑިއާއި، ބޯޓުދެއްޔާއި، ތެލަކުން ނޫނެވެ. އަދިކިއެއްތަ، އެނަރަކައިގެ ދަރަކީ އިންސާނުންނާއި، ގޯގިރިދު (ސަލްފަރ) ހިލައެވެ. ﴿أُعِدَّتْ لِلْكَـٰفِرِينَ﴾ އެނަރަކަ ތައްޔާރު ކުރެވިފައިވަނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހަށް އީމާންނުވެ، الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވުމަށް ދެކޮޅު ހެދި ކާފަރުންނަށެވެ. މަތީގައި ބަޔާން މިކުރެވުނީ ނުކިޔަމަންތެރިވި ކާފަރުންގެ ޖަޒާއެވެ. ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންނަށް ހުރި ޖަޒާ ބަޔާންކުރަންވަމުން މާތް الله ވަޙީކުރައްވަނީ

އަދި އީމާންވެ ޞާލިޙު ޢަމަލުތައް ކުޅަ މީހުންނަށްޓަކައި، ހަމަކަށަވަރުން ސުވަރުގެތަކެއް ހުރިކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރު ކަލޭގެފާނު އެއުރެންނަށް ދެއްވާށެވެ! އެ ސުވަރުގެތަކުގެ ދަށުން ފެންކޯރުތައް ހިނގަހިނގައި ހުރެތެވެ. އެ ސުވަރުގެތަކުން ރޯއްޖެއްގެ ގޮތުގައި މޭވާގެ ކޮންމެވެސް ބާވަތެއް، އެއުރެންނަށް ލިބޭ ކޮންމެ ފަހަރަކު، އެއުރެން ބުނާނެތެވެ. މިއީ ކުރިންވެސް އަހަރެމެންނަށް ލިބުނު މޭވާއެވެ. އެއުރެންނަށް އެފަދަ މޭވާ ދެއްވާހުށީ (ބޭރުފުށުން) އެއްވައްތަރުވާ ޙާލުގައެވެ. އަދި އެ ސުވަރުގެ ތަކުގައި އެއުރެންނަށްޓަކައި ޠާހިރުވެގެންވާ އަނބިންތަކެއް ވެއެވެ.އަދި އެއުރެންނީ، އެ ސުވަރުގެތަކުގައި ދެމިތިބޭނޭ ބަޔެކެވެ. (25)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އީމާންކަމާ އެކު ހެޔޮ ޢަމަލުކުޅަ ތަޤްވާވެރި މުއުމިނުންނަށް ނިމުމެއް ނެތި އަބަދަށް ދެމިގެންވާ ސުވަރުގޭގެ ބަގީޗާތަކާއި، ގަނޑުވަރުތަކާއި، އެގަނޑުވަރުތަކުގެ ދަށުން ހިނގާ ސަލްސަބީލު ފެނުގެ ކޯރުތައް ހުރިކަމުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ކަލޭގެފާނު ދެއްވާށެވެ. ﴿كُلَّمَا رُزِقُوا۟ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا﴾ އެބައިމީހުންނަށްޓަކައި ރަން ތަށިތަކުގައި މޭވާ ހިއްޕަވައިގެން މަލާއިކަތުން ވަޑައިގަތުމުން ﴿قَالُوا۟ هَـٰذَا ٱلَّذِى رُزِقْنَا مِن قَبْلُ ۖ﴾ އެބައިމީހުން ދަންނަވާނެތެވެ. މިއީ ހަމަ ކުރީން އަހަރުމެންނަށް ދެވުނު މޭވާއެވެ. އަލްޙަސަން އަލްބަޞްރީ ވިދާޅުވިއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް މޭވާ ދެވޭނެއެވެ. ދެން ހަމަ އެ ސިފައިގައިހުރި، އެކަމަކު ރަހަ ތަފާތު މޭވާ އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭނެއެވެ. އެކަމާ އެބައިމީހުން ހައިރާންވެ، މަލާއިކަތުންނާ ސުވާލުކުރާނެއެވެ. ދެން މަލާއިކަތުންވިދާޅުވާނެއެވެ. އޭ الله ގެ އަޅާއެވެ! ކުލަ އާއި ސިފަ އެކައްޗަކަސް ރަހަ ތަފާތެވެ. ﴿وَأُتُوا۟ بِهِۦ مُتَشَـٰبِهًا ۖ﴾ އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭނީ ސިފައާއި ފެންނަފެނުމުގައި އެއްގޮތް، ރަހަ ތަފާތު މޭވާއެވެ. ﴿وَلَهُمْ فِيهَآ أَزْوَ‌ٰجٌ مُّطَهَّرَةٌ ۖ﴾ އެބައިމީހުންނަށް ސުވަރުގޭގައި ޙަޔާތުގެ ބައިވެރީންގެ ގޮތުގައި ލިބޭނީ ޙިއްސީ އަދި މަޢުނަވީ ހުރިހާ ނަޖިހަކުން ޠާހިރުވެގެންވާ ޙޫރަލްޢީނުންނެވެ. އެހެނީ ސުވަރުގޭގައި، ކުޑަކަމުދިއުމެއް، ބޮޑުކަމުދިއުމެއް، ޙައިޟުވުމެއް، ނިފާސްވުމެއް، ޙަސަދަވެރިކަމެއް އަދި ރުޅިވެރިކަމެއް ވެސް ނުވާނެއެވެ. ﴿وَهُمْ فِيهَا خَـٰلِدُونَ﴾ އެބައިމީހުން އެ ސުވަރުގެއިން ނުކުތުމެއް ދެން ނެތެވެ. އޮތީ ދާއިމީ ނިޢުމަތާއި، ދެމިހުންނަނިވި އުފާތަކެވެ. އެހެނީ، ޞައްޙަ ޙަދީޘުގައި އައިސްފައިވާ ގޮތުގައި، ޤިޔާމަތް ދުވަހު މަރު ކަތިލެވޭނެއެވެ. އަދި ގޮވައިލާ މަލާއިކަތަކު ގޮވައިލާނެތެވެ. އޭ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންނޭވެ! ސުވަރުގޭގައި ދާއިމަށް ތިބޭށެވެ. ދެން މަރުވުމެއް ނެތެވެ. އޭ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންނޭވެ! ނަރަކައިގައި ދާއިމަށް ތިބޭށެވެ. ދެން މަރުވުމެއް ނެތެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން މަދިރިއަކުން، ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ބޮޑު އެއްޗަކުންވިޔަސް، އެއްވެސް ކަހަލަ މިސާލެއް ޖެއްސެވުމަކަށް اللَّه ލަދުވެތިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. ފަހެ، އީމާންވި މީހުން، އެ މިސާލަކީ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ޙައްޤުގޮތުގައި ޖެއްސެވި މިސާލެއްކަން ހަމަކަށަވަރުން ދަނެތެވެ. އަދި ކާފިރުވި މީހުން ބުނެތެވެ. ތިޔަ މިސާލުން، الله އިރާދަކުރެއްވީ ކޮންކަމެއް ބާވައެވެ؟ އެ މިސާލުން، އެކަލާނގެ ގިނަބަޔަކު މަގުފުރައްދަވަތެވެ. އަދި ހަމަ އެ މިސާލުން، އެކަލާނގެ ގިނަބަޔަކަށް ތެދުމަގު ދައްކަވަތެވެ. ފާސިޤުން މެނުވީ، އެއިން އެކަލާނގެ މަގެއް ނުފުރައްދަވަތެވެ. (26)

މަދިރި ނިކަމެތި އެއްޗަކަށް ވުމުން ބަޔަކު އެއިން މިސާލު ޖަހާން ލަދު ގަތަސް، މާތް الله މަދިރީން މިސާލުޖެއްސެވުމަށް ލަދުވެތިވެވޮޑިއެއް ނުގަންނަވައެވެ. ނިކަމެތި ގޮތުގައި މަދިރި އުފެއްދެވި ފަދައިން އެކަލާނގެ އެއިން މިސާލު ވެސް ޖެއްސެވީއެވެ. މިއާޔަތް އައިސްފައި ވަނީ، މެއްސާއި، ފައިދިގު މަކުނުން މިސާލު ޖައްސަވާ ވަރަށް ވުރެ ކީރިތި الله މާ މަތިވެރި ކަމަށް ބުނި މުޝްރިކުންނާއި ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ މީހުންނަށް ރައްދު ދެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ފަހެ، ތެދުވެރި މުއުމިނުން ދަންނާށެވެ! އެބައިމީހުންނަށް މިމިސާލުޖެއްސެވުމަކީ ޙައްޤު މިސާލުޖެއްސެވުމެއްކަން އެނގެއެވެ. އެއީ، الله އަކީ ޙައްޤު އިލާހުކަމަށް ވެފައި އެކަލާނގެ ޙައްޤު ބަސްފުޅު ނޫން އެހެން އެއްޗެއް ވަޙީނުކުރައްވާނެތީއެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުން އީމާންވެ، އެކަލާނގެ ވަޙީބަސްފުޅު ތެދުކޮށް، ޤުރްއާނުގައި އައިސްފައިވާ މިފަދަ މިސާލުތަކާ މެދު ފިކުރުކޮށް ހަދައެވެ. ﴿وَأَمَّا ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ فَيَقُولُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَـٰذَا مَثَلًا﴾ އަދި އިންކާރުކުޅަ ކާފަރުން ދަންނާށެވެ! ފަހެ އެބައިމީހުން މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރާ ޙާލު ބުނެތެވެ. މިފަދަ ނިކަމެތި އެއްޗަކުން މިސާލުޖައްސަވައިގެން މާތް الله އިރާދަކުރައްވަނީ ކޮންކަމެއް ބާވައެވެ؟ މިފަދަ މިސާލުތައް މެދުވެރިކުރައްވައި މާތް اللهެ، މިއީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައި އެއްޗެއްކަމަށް އިންކާރުކުރާ ކާފަރުން މަގުފުރައްދަވައެވެ. ދެންފަހެ، އެބައިމީހުންގެ މަގުފުރެދުން ބޮޑުވެގެން ދެއެވެ. އަދި މިއީ اللهގެ ޙަޟްރަތުން އައި ޙައްޤު ބަސްފުޅުކަން ޔަޤީންކުރާ މުއުމިނުންނަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައެވެ. އަދި ތެދުމަގުގައި އެބައިމީހުން އިތުރަށް ސާބިތުވެގެންދެއެވެ. މިފަދަ މިސާލުތަކުގެ ބޭނުމަކީ ހަނދުމަކުޅައުމާއި، ޢިބްރަތް ލިބިގަތުން ކަމުގައި ވާތީއެވެ. މިފަދަ މިސާލުތަކުން މަގު ފުރައްވަދަނީ މާތް الله އަށް ނުކިޔަމަންތެރިވެ ފާސިޤުވެގަތް މީހުން ފިޔަވައި އެހެން ބައެއް ނޫނެވެ.

އެއުރެންނީ، الله އަށް ޢަހުދު ކަށަވަރުކޮށް ގަދަކުރުމަށްފަހު އެކަލާނގެ ޢަހުދު އުވައިލާ މީހުންނެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ގުޅުވައި ދެމެހެއްޓުމަށް الله އަމުރުކުރެއްވި ކަންތައްތައް ކަނޑާލައި، ބިމުގައި ފަސާދަ އުފައްދާ މީހުންނެވެ. ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންނީ، ހަމަ އެއުރެންނެވެ. (27)

އެބައިމީހުންނީ ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި މާތް ނަބިއްޔާ ﷺ އާއި، އެކަލޭގެފާނު ގެނެސްދެއްވި ތަކެއްޗަށް އީމާންވުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ލާޒިމުކޮށް ވީ ޢަހުދާއި ވަޢުދު އުވާލި މީހުންނެވެ. ﴿وَيَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ﴾ އަދި ދެމެހެއްޓުމަށް الله އަމުރުކުރެއްވި ރަޙިމުގެ ގުޅުން ކަނޑާ މީހުންނެވެ. ﴿ وَيُفْسِدُونَ فِى ٱلْأَرْضِ ۚ﴾ އަދި އެބައިމީހުންނީ ޙައްޤާއި ދެކޮޅަށް ނުކުތުމާއި، ޢަދާވާތްތެރިވުމާއި، ފިތުނައާއި، ހަނގުރާމަ ފެށުންފަދަ ފަސާދައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ހުރިހާ ކަމެއް ބިންމަތީގައި ހިންގާ މީހުންނެވެ. ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ﴾ ބާއްޖަވެރިކަން ގެއްލި އަބާއްޖަވެރިވެފައިވަނީ ހަމަ އެބައިމީހުންނެވެ. އެއީ، ބުއްދީގެ ބޭނުން ނުހިފައި ދޫކޮށްލުމުން ދާއިމީ ބާއްޖަވެރިކަމުގެ ފުރުސަތު އެބައިމީހުންނަށް ގެއްލިފައި ވާތީއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން الله އަށް ކާފިރުވެގަންނަނީ، ކޮންގޮތަކުންހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުން މަރުވެފައިވާ ބަޔެއްގެ ގޮތުގައި ތިއްބައި، ފަހެ އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން (އުފައްދަވައި) ދިރުއްވިއެވެ. އެއަށްފަހު، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ (އަޖަލު ހަމަވުމުން) މަރުގަންނަވާނެތެވެ. ދެން (ޤިޔާމަތް ދުވަހުން) ތިޔަބައިމީހުން ދިރުއްވާނެތެވެ. ދެން އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ތިޔަބައިމީހުން ރުޖޫޢަކުރައްވާނެތެވެ. (28)

މިއާޔަތުގައި ބޭނުންކުރައްވާފައި ވަނީ ހައިރާންވުމުން ބޭނުންކުރެވޭ އިބާރާތް ބޭނުންކޮށްގެން ގެނެވިފައިވާ ތައުބީޚުގެ އުސްލޫބެވެ. މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްވެސް ވުޖޫދެއް އަދި ދިރުމެއް ނެތީސް ކީރިތި الله ތިޔަބައިމީހުން ބަފައިންގެ ބުރަކަށީގައި ނުޠުފާގެ ގޮތުގައި އުފައްދަވައި، މައިންގެ ރަޙިމުގައި ގަރުބަގަންނަވައި، އެކަލާނގެ ޤުދްރަތްތެރިކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ދިރުއްވައި، ނެތުމުގެ ތެރެއިން ދުނިޔޭގެ ޙަޔާތަށް ނެރުއްވުމަށްފަހު ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ވޮޑިގެންވާ ކަމަށް އިންކާރުކުރަނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ ﴿ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ ދެން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޖަލު ހަމަވުމުން މަރުގަންނަވައި، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އަލުން ދިރުއްވައި، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެއްކުރައްވައެވެ.

އެކަލާނގެއީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ބިމުގައިވާ އެންމެހައި ތަކެތި ހެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދެން އެކަލާނގެ އުޑު ހެއްދެވުމަށް އިރާދަކުރައްވައި، އެ އުޑުތަކުގެ ހެއްދެވުން ހަތް އުޑަށް ފުރިހަމަކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ، ކޮންމެކަމެއްމެ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (29)

އެކަލާނގެއީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޓަކައި ގަސްގަހާގެއްސާއި، ތަރިތަކާއި ހަނދުތަކާއި، އެއްގަމާއި ކަނޑާއި، މަޢުދަންތައް ފަދަ ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއް އުފެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެއީ، އެތަކެތީގެ ފައިދާ ތިޔަބައިމީހުން ލިބިގަނެ، ޚާލިޤުވަންތަ، ރާޒިޤުވަންތަ الله އަށް ޝުކުރުވެރިވުމަށް ޓަކައެވެ.﴿ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَسَوَّىٰهُنَّ سَبْعَ سَمَـٰوَ‌ٰتٍ ۚ﴾ ދެން އެކަލާނގެ އުޑު ހެއްދެވުމަށް އިރާދަކުރައްވައި، އެއީ ބައިބަޔަށް އޮތް ހަތް އުޑުކަމުގައި ލެއްވެވިއެވެ. ވީއިރު، މިކައުނު އުފައްދަވައި އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ލެއްވި ރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުވަނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ ﴿ وَهُوَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ﴾ އެކަލާނގެއީ މިކައުނުގައި ވާ އެކަލާނގެ މަޚްލޫޤުންގެ ކަންތައް އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ އަށް އެއްވެސް ކަމެއް ވަންހަނާވެގެން ނުވެއެވެ!! މިހުރިހާ ޢަޖާއިބުކުރަނިވި ތަކެތި ފުރިހަމަ ގޮތުގައި އުފެއްދެވި ރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން މަރުވުމަށް ފަހު އަލުން ދިރުއްވުމަށް ކުޅަދުންވަންތަ ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ނުދެކެނީ ހެއްޔެވެ؟ ދެން މާތް الله ގެންނަވާފައި ވަނީ ހުރިހާ އިންސާނުންގެ ބައްޕަ، އާދަމު عليه السلام ހައްދަވަން އެކަލާނގެ ފެށްޓެވި ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ:

ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ބިމުގައި ޚަލީފާއަކު ލައްވާހުށީމޭ މަލާއިކަތުންނަށް ވަޙީކުރެއްވިހިނދު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! އެބޭކަލުން (އެހިނދު) ދެންނެވޫއެވެ. އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ޙަމްދާއެކު ތަސްބީޙަ ކިޔައި، އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ތަޤްދީސް ކޮށްކޮށް ތިއްބައި، އެ ބިމުގައި ފަސާދަ އުފައްދައި ލޭއޮހޮރުވާނޭ ބަޔަކު އިބަރަސްކަލާނގެ އެ ބިމުގައި ލައްވަނީތޯއެވެ؟ އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިގެންނުވާ ކަންތައްތައް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވަމެވެ. (30)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. އެއް ޤަރުނުން އަނެއް ޤަރުނަށް އަދި އެއްޖީލުން އަނެއް ޖީލަށް ބިންމަތީގެ ވެރިކަން ވާރުތަވަމުން ދާނޭ، އިންސާނަކު ބިންމަތީގައި ލައްވާން ތިމަން الله އިރާދަކުރައްވަމޭ މަލާއިކަތުންނަށް ވަޙީކުރެއްވި ހިނދު ހަނދުމަފުޅު ކުރައްވާށެވެ. ﴿قَالُوٓا۟ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ ٱلدِّمَآءَ﴾ އެކަމުގެ ޙިކްމަތް ދެނެގަތުމުގެ ބޭނުމުގައި (ދެކޮޅު ހެދުމުގެ ބޭނުމުގައެއް ނޫން) މަލާއިކަތުން ދެންނެވިއެވެ. ބިމުގައި ފަސާދަކުރާނޭ މީހަކު އިބަރަސްކަލާނގެ އެބިމުގައި ލައްވަވަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެބޭކަލުން ވިދާޅުވާ ފަދައެވެ. އޭ އަޅަމެންގެ ވެރި ރަސްކަލާކޮ! ލޭއޮހޮރުވައި ބިންމަތީގައި ފަސާދަކޮށް އަނިޔާވެރިވެ، ނުކިޔަމަންތެރިވެ، ފާފަތަކަށް އަރައިގަންނަ މީހަކު ބިމުގައި ލައްވަވަނީ ހެއްޔެވެ؟ ﴿وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ﴾ އިބަރަސްކަލާނގެއަށް މީސްތަކުން އެ ނިސްބަތްކުރާ ކަންކަމުން އިބަރަސްކަލާނގެ ހުސްޠާހިރުވަންތަ ވެވޮޑިގަންނަވާކަން އަޅަމެން ޤަބޫލުކުރަމުއެވެ. އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ މަތިވެރިކުރަމުއެވެ. އަދި އަޅަމެންނީ އެއްވެސް ޙާލެއްގައި އިބަރަސްކަލާނގެ އަށް އުރެދޭ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވަމުއެވެ. ﴿قَالَ إِنِّىٓ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ އާދަމު عليه السلام އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކޮޅު އުފެއްދެވުމުގައި ވާ ޙިކްމަތް ތިމަން الله ދެނެވޮޑިގަންނަވަމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް އެކަމެއް ނޭނގެއެވެ. އާދަމުގެދަރީންގެ ތެރޭގައި ނުހަނު މާތް، ބިންމަތީގައި ފަސާދަނުކޮށް އިޞްލާޙުކުރާ މީހުން އެބަތިއްބެވެ. އާދަމުގެދަރީން ބިންމަތީގައި ފަސާދަކުރާނޭ ކަން މަލާއިކަތުންނަށް އެނގުނީ ކިހިނެއްތޯ ސުވާލުކުރެވިއްޖެ ނަމަ ޖަވާބަކީ: ޖިންނީން އުފެއްދެވީ އިންސާނުންނަށް ވުރެ ކުރީން ކަމުގައި ވާތީ ޖިންނީން ބިންމަތީގައި ފަސާދަކޮށް، ލޭ އޮހޮރި ތަން މަލާއިކަތުންނަށް ވަނީ ފެނިފައެވެ. އެހެންވެ، އިންސާނުން ޖިންނީންގެ މައްޗަށް ޤިޔާސްކުރައްވައި އެގޮތަށް ދެންނެވީއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنهما ވިދާޅުވިއެވެ. އިންސާނުން ބިންމަތީގައި އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ހަސަދަވެރިވެ، ރުޅި އައިސް، އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކު ޤަތުލުކޮށް ބިންމަތި ފަސާދަކުރާނޭކަން، މާތް الله އެބޭކަލުންނަށް ކުރިން އެންގެވީއެވެ. އެވާހަކަ އެގޮތަށް ދެންނެވީ އެހެންވެއެވެ.

އަދި އާދަމުގެފާނަށް ހުރިހައި ތަކެތީގެ ނަންތައް އެކަލާނގެ އުނގަންނަވައި ދެއްވިއެވެ. (އެބަހީ: ނަންކިޔުނު ތަކެއްޗާއި އެތަކެތީގެ ޙަޤީޤަތްތަކެވެ.) ދެން، އެކަލާނގެ އެތަކެތި މަލާއިކަތުންނަށް ހުށަހަޅުއްވައި، ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން (ތިޔަކުރާ ދަޢުވާގައި) ތެދުވެރިންކަމުގައިވަނީނަމަ، މިތަކެތީގެ ނަންތަކުން، ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ނިކަން ޚަބަރުދީބަލާށެވެ! (31)

ގަދަކީރިތިވަންތަ الله އާދަމު عليه السلام އަށް އިލްހާމުގެ ޒަރީއާއިން ހުރިހައި ތަކެއްޗެއްގެ ޢިލްމު އުގަންނައިދެއްވިއެވެ. އޭރު ހުރި ތަކެއްޗާއި ފަހުން އަންނާނެ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއްގެ ނަމެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަސްތަކާއި، ޢިލްމުތަކުގެ އުޞޫލުތަކާއި، ދަނޑުވެރިކަމާއި އުފެއްދުންތެރިކަމުގެ ހަމަތަކާއި، އިންސާނުންނަށް ބޭނުން ތަކެތީގެ ނަންތައް ދަސްކޮށްދެއްވިއެވެ. މިއީ އަހެކެވެ. މިއީ ޖަމަލެކެވެ. މިއީ ކަނޑެވެ. މިއީ ހަނދެވެ. މިއީ ކާރެކެވެ. މިއީ މަތިންދާބޯޓެކެވެ. މިހެންގޮސް ހުރިހާ ތަކެއްޗެއްގެ ނަންތަކެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنهما ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް ތަށްޓާއި އުނދުޅިއަށް ދާންދެން ހުރިހާ ތަކެއްޗެއްގެ ނަންތައް ދަސްކޮށްދެއްވިއެވެ. ﴿ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى ٱلْمَلَـٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبِـُٔونِى بِأَسْمَآءِ هَـٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ﴾ (ދެން މަލާއިކަތުންނަށް އެތަކެތި ހުށަހަޅުއްވައި) ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އާދަމު عليه السلام އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރީންނަށްވުރެ ތިމަންމެން ބިމުގެ ޚަލީފާކަމަށް މާ އެކަށީގެންވާ ކަމަށް ކުރި ދަޢުވާގައި ތެދުވެރިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިފެންނަ ތަކެތީގެ ނަންތައް ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބުނެދޭށެވެ.

އެ މަލާއިކަތުން ދެންނެވޫއެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ ހުސްޠާހިރު ވަންތަކަމާއެވެ! އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންނަށް އުނގަންނަވައިދެއްވި އެއްޗެއް މެނުވީ، އަޅަމެންނަކަށް އެނގުމެއް ނުވެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އިބަރަސްކަލާނގެއީ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (32)

މަލާއިކަތުން ދެންނެވިއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރި ރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެއަށް އެކަށީގެން ނުވާ ހުރިހާ އުނި ސިފަތަކަކުން އިބަރަސްކަލާނގެ ހުސްދުރުވެވޮޑިގަންނަވާކަން އަޅަމެން ޤަބޫލުކުރަމުއެވެ. އަދި އިބަރަސްކަލާނގެ ތަނަވަސް ޢިލްމުގެ ކުރިމަތީގައި އަޅަމެންގެ ނިކަމެތިކަމާއި ނުކުޅެދުންތެރިކަން އަޅަމެން ޤަބޫލުކުރަމުއެވެ. އެހެނީ، އިބަރަސްކަލާނގެ އުގަންނައިދެއްވި ޢިލްމެއް ނޫނީ އަޅަމެންނަށް ލިބިގެން ނުވެއެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއީ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ، އުފެއްދެވުމާއި ތަދްބީރުކުރެއްވުމުގައި އެންމެ ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އޭ އާދަމުގެފާނެވެ! ކަލޭގެފާނު، އެ މަލާއިކަތުންނަށް އެތަކެތީގެ ނަންތަކުން ޚަބަރު ދެއްވާށެވެ! ދެން އެކަލޭގެފާނު، އެ މަލާއިކަތުންނަށް އެތަކެތީގެ ނަންތަކުން ޚަބަރު ދެއްވިހިނދު، އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އުޑުތަކާއި ބިމުގެ ޣައިބު ދެނެވޮޑިގެންވަމޭ، އަދި ތިޔަބައިމީހުން ފާޅުކުރާ ކަންތަކާއި ވަންހަނާކުރާ ކަންތައް ދެނެވޮޑިގެންވަމޭ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޙީ ނުކުރައްވަން ހެއްޔެވެ؟ (33)

މާތް الله އާދަމު عليه السلام އަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތިމަން ރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް ދަސްކޮށްދެއްވި، އަދި މަލާއިކަތުން އެނަންތައް ދެނެގަތުމަށް ނުކުޅެދުންތެރިވި، އަދި އެކަން މަލާއިކަތުން ޤަބޫލުކުރެއްވި ނަންތައް މަލާއިކަތުންނަށް އަންގަވައިދެއްވާށެވެ. ﴿ فَلَمَّآ أَنۢبَأَهُم بِأَسْمَآئِهِمْ ﴾ ދެން އާދަމު عليه السلام މަލާއިކަތުންނަށް އެ ތަކެތީގެ ނަމާ، ޚާއްޞިއްޔާތާ، އޭގެ ފައިދާއާ، އުފެއްދެވުމުގެ ޙިކްމަތް ވިދާޅުވެދެއްވުމުން ﴿ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّىٓ أَعْلَمُ غَيْبَ ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ މާތް ﷲ މަލާއިކަތުންނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އުޑާއި ބިމުގެ ޢާލަމުގައި ފޮރުވިފައިވާ ތަކެއްޗާއި ކަންކަން، އަދި ތިޔަބައިމީހުން ފާޅުކުރާ ކަންކަމާއި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވުރެ މާތް މަޚްލޫޤެއް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނުހައްދަވާނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފްސުގައި ސިއްރުކޮށްފައިވާ ކަންތައް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަންނަވާކަން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުއަންގަވަން ހެއްޔެވެ؟ ރިވާވެގެންވާ ގޮތުގައި، މަލާއިކަތުންނަށް މާތް الله އާދަމު عليه السلام ވެލިންނާއި އޮލަ، އެކުވެފައިވާ މަށިން އުފެއްދެވި ޢަޖާއިބެއް ފަދަ ގޮތް ފެނިވަޑައިގަތުމުން މަލާއިކަތުން ވިދާޅުވިއެވެ. މި މަޚްލޫޤު އެދޭ ގޮތް ވާށިއެވެ. އަހަރުމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އަހަރުމެންނަށް ވުރެ މާތް މަޚްލޫޤެއް ނުހައްދަވާނެއެވެ. އެބޭކަލުންގެ ނަފުސުގައި އެބޭކަލުން ސިއްރުކުރެއްވި ވާހަކައަކީ މިއީއެވެ.

އަދި އާދަމުގެފާނަށް ތިޔަބައިމީހުން ސަޖިދަކުރާށޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނަށް ވަޙީކުރެއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! ފަހެ، އިބްލީސު ފިޔަވައި، އެ މަލާއިކަތުން ސަޖިދަކުރެއްވޫއެވެ. އެކަލޭގެ އެކަމުން މަނާވެގަނެ، ކިބުރުވެރިވީއެވެ. އަދި ކާފަރުންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެ ވިއެވެ. (34)

މިތާގައި މިވަނީ ވާވު ބޭނުންކުރައްވައިގެން އެއް ވާހަކަ އަނެއް ވާހަކައާއި ގުޅުއްވާފައެވެ. މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އަދި ސަލާމްކުރުމާއި މާތްކުރުމުގެ ސަޖިދައެއް (ކިޔަމަންގަތުމާއި، ބޯލެނބުމާއި، އަޅުކަމުގެ ސަޖިދައެއް ނޫން) އާދަމު عليه السلام އަށް ކުރުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނަށް އެންގެވުމުން، އެބޭކަލުން ސަޖިދަކުރެއްވި ވާހަކަ ކަލޭފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންނަށް ކިޔައިދެއްވާށެވެ. ﴿إِلَّآ إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَٱسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ އިބްލީސް ފިޔަވައެވެ. އޭނާވަނީ އާދަމު عليه السلام އަށް ސަޖިދަކުރުމަށް އިންކާރުކޮށް، اللهގެ އަމުރަށް ކިޔަމަންތެރިވުމަށް ދެކޮޅުހަދައި، اللهގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވެފައެވެ. އަދި އޭނާގެ މިއިންކާރުކުރުމާއި، ބޮޑާކަމާއެކު އޭނާ ވަނީ ކާފަރުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިފައެވެ. އެއީ، އާދަމު عليه السلام އަށް ސަޖިދަކުރުމަށް ކުރެވުނު އަމުރު ނުރަގަޅު އަމުރެއްކަމުގައި ދުށީތީއެވެ. މިއާޔަތުގައި ވާ އިސްތިސްނާ އަކީ ޢަރަބި ބަހުގެ ޤަވާޢިދުގެ ގޮތުން ބަލާއިރު، "މުންޤަޠިޢު" އިސްތިސްނާއެކެވެ. އެއީ، އަލްޙަސަނު އަލްބަޞަރީ ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި، އެންމެ ހިނދުކޮޅަކަށް ވެސް އިބްލީސް މަލާއިކަތުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިފައި ނުވާތީއެވެ. ނަމަވެސް އާދަމު عليه السلام އަށް ސަޖިދަކުރުމަށް އަމުރުކުރެވުނު ހިނދު އޭނާ މަލާއިކަތުންގެ ތެރޭގައި ގުނެވިފައި ވަނީ އެވެ. މިކަމުގައި ޞައްޙަ ބަހަކީ މިއީއެވެ. ތިރީގައި މިބަޔާންކުރާ ދަލީލުތަކަށްޓަކައެވެ. މަލާއިކަތުންނަކީ އެބޭކަލުންނަށް الله ކުރައްވާ އަމުރުތަކުގައި އެކަލާނގެއަށް އުރެދޭ ބައެއް ނޫނެވެ. އިބްލީސް ވަނީ الله އަށް އުރެދިފައެވެ. އެހެންކަމުން އޭނާ އެއީ މަލާއިކަތެއް ނޫނެވެ. މަލާއިކަތުން އުފައްދަވައިފައި ވަނީ ނޫރުންނެވެ. އިބްލީސް އުފައްދަވައިފައި ވަނީ އަލިފާނުންނެވެ. އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސާ ބެހޭގޮތުން އޭނާ ބުނެފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿خَلَقتَني مِن نارٍ﴾ (އިބަރަސްކަލާގެ އަހުރެން ހެއްދެވީ އަލިފާނުންނެވެ.) އެހެންކަމުން، އަޞްލު މުޅިން ތަފާތެވެ. މަލާއިކަތުން ކައިވެނިކުރައްވައި، ދަރީން ހޯއްދެވުމެއް ނުވެއެވެ. އެބޭކަލުންގެ ދަރީންނެއް ނުތިބެއެވެ. އަދި މަލާއިކަތުން ފިރިހެނުން ނުވަތަ އަންހެނުންގެ ގޮތުގައި ސިފަނުކުރެވެއެވެ. ނަމަވެސް މާތް الله އިބްލީހާ ބެހޭގޮތުން އަންގަވާފައިވާ ގޮތުގައި އޭނާއަށް ދަރީން ވެއެވެ. ﴿أَفَتَتَّخِذونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَولِياءَ مِن دوني وَهُم لَكُم عَدُوٌّ﴾ (ފަހެ، އެ އިބްލީހާއި، އޭނާގެ ދަރިފަސްކޮޅު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހީތެރިން ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހަދަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެއުރެންނަކީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްހުރި ޢަދުއްވުންނެވެ. އަނިޔާވެރިންނަށްހުރި ބަދަލެއްގެ ނުބައިކަމާއެވެ!) ފާޅުކޮށް ބަޔާންވެގެންވާ ޢިބާރާތުން ކީރިތި الله ވަނީ އިބްލީހަކީ ޖިންނިއެއްކަން ބަޔާންކުރައްވައިފައެވެ. މިއާޔަތުގައި އައިސްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿فَسَجَدوا إِلّا إِبليسَ كانَ مِنَ الجِنِّ فَفَسَقَ عَن أَمرِ رَبِّهِ﴾ މިމައްސަލައިގައި އިތުރު ޝައްކަކަށް ޖާގަ ނުދޭ ވަރުގެ ދަލީލަކަށް މިދަލީލު ފުދެއެވެ. ބުނެވޭ ގޮތުގައި އަލްއިމާމު އައްޝަޢުބީ އަރިހު ސުވާލުދެންނެވުނެވެ. އިބްލީހަށް އަތްނބަކު ވޭހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔައީ އަހުރެން ހާޒިރުވި ކައިވެންޏެއް ނޫނެވެ. ދެން އޭނާ ފަރުވާތެރިކަމާއެކު، ކޮޅުން ފަށައިގެން ޤުރްއާން ކިޔަވައިވިދާޅުވާން ފެށްޓެވިއެވެ. ކަހްފު ސޫރަތުގެ މިއާޔަތާ ހަމަވާންދެނެވެ. ﴿أَفَتَتَّخِذونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَولِياءَ مِن دوني وَهُم لَكُم عَدُوٌّ﴾ ދެން ވިދާޅުވިއެވެ. މިހާރު އަހުރެންނަށް އެނގިއްޖެއެވެ. އޭނާގެ އަތްނބަކު އޭނާއަށް ނެތި އޭނާއަށް ދަރީން ލިބި އޭނާގެ ދަރިފަސްކޮޅެއް ނުއޮންނާނެއެވެ. ދެން އަހުރެން ބުނީމެވެ. އޭނާއަށް އަތްނބަކު ވެއެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. އޭ އާދަމުގެފާނެވެ! ކަލޭގެފާނާއި ކަލޭގެފާނުގެ އަނބިކަނބަލުން ސުވަރުގޭގައި ވަޒަންވެރިވެ، އުޅުއްވާށެވެ! އަދި ތަނަވަސްކަމާއި ފަހިކަމާއެކު، ތިޔަ ދެކަނބަލުން އެދިވަޑައިގަންނަވާ ގޮތަކަށް އެތަނުން ފަރިއްކުޅުއްވާށެވެ! އަދި ތިޔަ ދެކަނބަލުން މިހިރަ ގަހާ ކައިރިވެވަޑައި ނުގަންނަވާށެވެ! އޭރުން (އެބަހީ: އެގަހާ ކައިރިވެވަޑައިގެންފިނަމަ) ތިޔަ ދެކަނބަލުން ވާހުށީ، އަނިޔާވެރިވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. (35)

އަދި ތިމަން الله ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. އޭ އާދަމު عليه السلام އެވެ. ކަލޭގެފާނާއި، ޙަޔާތުގެ ބައިވެރިޔާ ޙައްވާ عليها السلام އާއި ދެކަނބަލުން އަބަދަށް ދެމިހުންނަނިވި ސުވަރުގޭގެ ދާއިމީ ނިޢުމަތުގައި ދިރިއުޅުއްވާށެވެ. ﴿وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا﴾ އަދި ސުވަރުގެއިން ތިޔަ ދެކަނބަލުން އެދިވަޑައިގަންނަވާ ކޮންމެ ހިސާބަކުން، އެއްވެސް އުނދަގުލެއް އަދި ވަރުބަލިފުޅުވުމެއް ނެތި، ބޭނުންފުޅު ވަރަކަށް މީރު މޭވާ ފަރީއްކުޅުއްވާށެވެ. ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَـٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެގަހަކާ ދުރުވުމަށް އަންގަވައިފައިވާ ގަހާ ކައިރިވެ ވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ.(އެއީ ވަކި ޚާއްޞަ ގަހެކެވެ. އެގަހާ ކައިރިވެވަޑައިގަތުން މަނާ ކުރެއްވީ އެ ދެކަނބަލުން އިމްތިޙާނުކުރެއްވުމަށެވެ.) އޭރުން ތިޔަ ދެކަނބަލުން ވެވަޑައިގަންނަވާނީ اللهގެ އަމުރުފުޅަށް ނުކިޔަމަންތެރިވުމުގެ ސަބަބުން އަމިއްލަ ނަފުސަށް އަނިޔާވެރިވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ.

ފަހެ، ޝައިޠާނާ އެ ގަސް މެދުވެރިކޮށް، އެ ދެކަނބަލުން ކުށުގައި އަޅުވައި، ސުވަރުގޭގައި އެ ދެކަނބަލުން އުޅުއްވި ނިޢުމަތްތަކުން އެ ދެކަނބަލުން ބޭރުކޮށްފިއެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ޢަދާވާތްތެރިން ކަމުގައިވާ ޙާލު، ތިޔަބައިމީހުން (ބިމަށް) ފައިބާށެވެ! އަދި ބިމުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި، ޤަރާރުވެ ތިބެނިވި ތަނަކާއި، ހިނދުކޮޅަކަށް ދުނިޔޭގެ ވަގުތީ އުފަލެއްވެއެވެ. (36)

ދެން ޝައިޠާނާ އެ ގަސް މެދުވެރިކޮށް އެ ދެކަނބަލުން ކުށުގައި އެޅުވިއެވެ. އަދި އެ ދެކަނބަލުން ތިއްބެވި ދާއިމީ ނިޢުމަތުން އެ ދެކަނބަލުން މަކަރުން ބޭރު ކުރިއެވެ. އެ ދެކަނބަލުން އެ ގަހުން ފަރީއްކުޅުއްވައިފިނަމަ ދާއިމަށް ސުވަރުގޭގައި ތިއްބެވޭނެ ކަމަށް ބުނެ ދޮގު ހުވައިކޮށްގެނެވެ. މިވާހަކަ ބަޔާންކުރައްވަމުން އަލްއަޢުރާފު ސޫރަތުގައި މާތް الله ވަޙީކުރައްވާފައިވެއެވެ. ﴿وَقَالَ مَا نَهَىٰكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَـٰذِهِ ٱلشَّجَرَةِ إِلَّآ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ ٱلْخَـٰلِدِينَ * وَقَاسَمَهُمَآ إِنِّى لَكُمَا لَمِنَ ٱلنَّـٰصِحِينَ﴾ (ދެންފަހެ، އެ ދެކަނބަލުންގެ ޢައުރައިން އެ ދެކަނބަލުންނަށް ނިވައިވެގެންވާ ތަން ފާޅުކުރުމަށްޓަކައި، އެ ދެކަނބަލުންނަށް ޝައިޠާނާ ވަސްވާސްދިނެވެ. އަދި އެކަލޭގެ ދެންނެވިއެވެ. ތިޔަ ދެކަނބަލުން ދެ މަލާއިކަތުން ކަމުގައި ވެދާނެ ކަމަށްޓަކައި، ނުވަތަ އަބަދަށް ދެމިތިބެނިވި މީހުންގެ ތެރެއިން ތިޔަ ދެކަނބަލުން ވެދާނެކަމަށްޓަކައި މެނުވީ ތިޔަ ދެކަނބަލުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިޔަ ދެކަނބަލުން އެގަހާ ކައިރިވެވަޑައިގަތުން މަނާއެއް ނުކުރައްވަތެވެ. * އަދި އެކަލޭގެ ހުވާކޮށް، އެ ދެކަނބަލުންނަށް ދެންނެވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންނާވަނީ، ތިޔަ ދެކަނބަލުންނަށް ހެޔޮ ނަސޭހަތް ދޭ މީހުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ.) ލަޢުނަތް ލެއްވިގެންވާ ޝައިޠާނާ މިވަނީ ދޮގު ހުވައިކޮށްގެން އާދަމު عليه السلام އަށް ލަނޑުދީފައެވެ.

ފަހެ، އާދަމުގެފާނު، އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ކަލިމަފުޅުތަކެއް ބާވައިގަންނަވައި (އެ ކަލިމަފުޅުތައް ވިދާޅުވެ، ތައުބާ ވެވަޑައިގަތުމުން) ފަހެ، އެކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ތައުބާ ލައްވައިފިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެއީ، ގިނަގިނައިން ތައުބާ ޤަބޫލު ކުރައްވާ ރަޙީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (37)

ދެން މާތް الله އާދަމު عليه السلام އަށް ކަލިމަތަކެއް އިލްހާމުކުރެއްވިއެވެ. އެކަލިމަތައް ބޭނުންކުރައްވައިގެން އެކަލޭގެފާނު މާތް الله ގެ ޙަޟްރަތަށް ތައުބާވެވަޑައިގަތުމުން މާތް الله އެކަލޭގެފާނުގެ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރެއްވިއެވެ. ﴿إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾ އެހެނީ، މާތް اللهއީ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އޯގާވަންތަ، ތައުބާވާ އަޅުންނަށް ގިނަގިނައިން ތައުބާލައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މާތް الله އާދަމު عليه السلام އަށް އިލްހާމުކުރެއްވި ކަލިމަތަކުގެ ތަފްޞީލު އަލްއަޢުރާފު ސޫރަތުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. މާތް الله ވަޙީ ކުރައްވަނީ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلْخَـٰسِرينَ ) (އެ ދެކަނބަލުން ދެންނެވިއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންގެ ނަފްސުތަކަށް އަޅަމެން އަނިޔާވެރި ވެއްޖައީމުއެވެ. އަދި އަޅަމެންނަށް އިބަރަސްކަލާނގެ ފާފަ ނުފުއްސަވައިފިނަމަ، އަދި ރަޙްމަތް ނުލައްވައިފިނަމަ، އަޅަމެންވާހުށީ، ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ.) އިބްނު މަސްޢޫދު رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަލިމަތަކަކީ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَقَدْ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَإِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ أنْتَ މިއެވެ.

ތިމަންރަސްކަލާނގެ (އާދަމުގެފާނުގެ ދެކަނބަލުންނާއި އިބްލީސަށް) ވަޙީ ކުރެއްވީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެންމެން އެ ސުވަރުގެއިން (ބިމަށް) ފައިބާށެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ތެދުމަގު އަތުވެއްޖެހިނދަކު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތެދުމަގާ ތަބަޢަވެއްޖެ ބަޔަކަށް އެއްވެސް ބިރެއްނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (38)

މިއާޔަތުގައި، އާދަމު عليه السلامގެ ދެކަނބަލުން ބިމަށް ފައިބައިވަޑައިގަތުމަށް ކުރެއްވި އަމުރު ތަކުރާރުކުރައްވައިފައި ވަނީ، އާދަމު عليه السلام އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިފަސްކޮޅު ތިބޭނެ ތަނަކީ ބިން ކަމާއި ސުވަރުގެ ނޫންކަން އިތުރަށް ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. އެއީ، ސުވަރުގެއިން ބިމަށް ފައިބައިވަޑައިގަތުމުގެ އަމުރު އައިސްފައިވަނީ ދެކަމެއް ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ކަމަށް ވާތީއެވެ. އެއީ، އާދަމުގެދަރިންނާ އިބްލީހާ ދެމެދު އޮތް ޢަދާވާތްތެރިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމާއި، އިންސާނުންނީ މުކައްލަފުންކަން ބަޔާންކުރެއްވުމެވެ. ފަހެ، ތެދުމަގު ލިބިގެންފި މީހާ މިންޖުވެއްޖެއެވެ. އަދި މަގުފުރެދިއްޖެ މީހާ ހަލާކުވެއްޖެއެވެ. އެހެންކަމުން، އާޔަތުގެ މާނައަކަށް ވާނީ: ތިޔަބައިމީހުން އެންމެން ސުވަރުގެއިން ބިމަށް ފައިބާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް، ބާވައިލެއްވޭ ފޮތްތަކާއި. ފޮނުއްވޭ ރަސޫލުން މެދުވެރިކުރައްވައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތެދުމަގު އައުމަށް ފަހު، އެ ފޮތްތަކަށް އީމާންވެ ރަސޫލުބޭކަލުން ތެދު ކުޅަ މީހުންނަށް އާޚިރަތް ދުވަހު އެއްވެސް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ބިރުގަނެ ހިތާމަކުރާކަށް ނުޖެހޭނެއެވެ.

އަދި ކާފިރުވެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އާޔަތްތައް ދޮގުކުޅަ މީހުންނީ، ނަރަކަވަންތަ ވެރިންނެވެ. އެއުރެންނީ، އެ ނަރަކައިގައި ދެމިތިބޭނޭ ބަޔެކެވެ. (39)

ތެދުމަގަށް ތަބާނުވެ، ދޮގުކޮށް، ކާފިރުވީ މީހާ ދަންނާށެވެ. އޭނާ އޮންނާނީ އަބަދުގެ އަބަދަށް ނަރަކައިގައެވެ.

އޭ އިސްރާއީލުގެދަރިންނޭވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތް ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ! އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢަހުދު ތިޔަބައިމީހުން ފުއްދާށެވެ! (އެބަހީ: ތައުރާތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަންގަވާފައިވާ އެންގެވުންތަކަށް ކިޔަމަންވެ، އެގޮތުގެމަތިން ޢަމަލުކުރާށެވެ!) އޭރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަހުދު ފުއްދަވާހުށީމެވެ. (އެބަހީ: ކިޔަމަންގަތް އަޅުންނަށް ދެއްވާނެކަމަށް އަންގަވާފައިވާ ހެޔޮ ޖަޒާ ދެއްވާހުށީމެވެ.) އަދި ހަމައެކަނި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ! (40)

އިސްރާއީލަކީ، ޔޫސުފު عليه السلام ގެ ބައްޕާފުޅު ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ގެ ނަންފުޅެކެވެ. ޔަހޫދީން ނިސްބަތްވަނީ އެކަލޭގެފާނަށެވެ. މާނައީ: އޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހެޔޮލަފާ ނަބިއްޔާ ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ގެ ދަރީންނޭވެ! ޝުކުރުކޮށް، ކިޔަމަންތެރިވެ، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ނަބިއްޔާއަށް އީމާންވާ ޙާލު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި ނިޢުމަތްތައް ހަނދާންކުރާށެވެ. ﴿وَأَوْفُوا۟ بِعَهْدِىٓ أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾ މުޙައްމަދު ﷺ އަށް އީމާންވާނެކަމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުންވީ ޢަހުދު ފުއްދާށެވެ. އޭރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮ ޖަޒާއާއި ސަވާބު ދެއްވައި، ސުވަރުގެ ވައްދަވާނެކަމަށް ވެވޮޑިގެންފައިވާ ޢަހުދު ފުއްދަވާހުށީމެވެ. ﴿وَإِيَّـٰىَ فَٱرْهَبُونِ﴾ އެއްވެސް އިންސާނަކަށް ބިރުނުގަނެ، ހަމައެކަނި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އެހެނީ، އިންސާނުން ދޭ އަދަބަށް ވުރެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢަޛާބު މާ ގަދަފަދައެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައިވާ ފޮތް (އެބަހީ: ތައުރާތު) ތެދުކުރަނިވި ގޮތުގައިވާ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ފޮތަށް (އެބަހީ: ޤުރްއާނަށް) ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވާށެވެ! އަދި އެފޮތަށް އެންމެ ފުރަތަމައިން ކާފިރުވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ނުވާށެވެ! އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އާޔަތްތަކަށް، ކުޑަ އަގެއް ތިޔަބައިމީހުން ނުގަންނާށެވެ! (އެބަހީ: ދުންޔަވީ އުފާތަކުގެ ތެރެއިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަރާމްކުރެއްވި ކަންތައްތައްފަދަ އެއްޗަކަށް ނުވާކަހަލަ އެއްޗަކަށްޓަކައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަންގަވާފައިވާ އެންގެވުންތަކަށް ފުރަގަސްނުދޭށެވެ!) އަދި ހަމައެކަނި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! (41)

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މުޙައްމަދު ﷺގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ކީރިތި ޤުރްއާނަށް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވާށެވެ. އެ ފޮތަކީ الله އެއްކައުވަންތަކުރުމާއި، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ނަބީކަމުގެ މައްސަލައިގައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބާވައިލެއްވި ތައުރާތާއި އެއްގޮތް ފޮތެކެވެ. ފަހެ، ކީރިތި ޤުރްއާނަކީ ހުރިހާ އިލާހީ ފޮތަކާ އެއްގޮތް ފޮތެކެވެ. އެހުރިހާ ފޮތަކީވެސް ގަދަކީރިތިވަންތަ اللهގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވި ފޮތްފޮތަށް ވާތީއެވެ. ﴿وَلَا تَكُونُوٓا۟ أَوَّلَ كَافِرٍۭ بِهِۦ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުންނީ އެފޮތަށް އިންކާރުކޮށް ކާފިރުވާ ފުރަތަމަ މީހުން ކަމުގައި ނުވާށެވެ. އެހެނީ، އެފޮތުގެ ދަލީލުތައް ފާޅުވެފައި، ހުއްޖަތްތައް ސާފެވެ. ﴿وَلَا تَشْتَرُوا۟ بِـَٔايَـٰتِى ثَمَنًا قَلِيلًا وَإِيَّـٰىَ فَٱتَّقُونِ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ފާޅުކަން ބޮޑު އާޔަތްތަކުގެ ބަދަލުގައި މިފަނާވަނިވި ދުނިޔޭގެ އަގެއް ނެތް ތަކެތި ނުހޯދާށެވެ. އަދި އެހެން ހުރިހާ ފަރާތެއް ފިޔަވައި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޙައްޤާއި ބާޠިލު އޮޅުވައިނުލާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދެނެތިބި ޙާލުގައި ޙައްޤު ވަންހަނާ ނުކުރާށެވެ! (42)

(ތިޔަބައިމީހުން އަމިއްލައަށް ހަދައިގެން އުޅޭ) ބާޠިލާއި، ޙައްޤު މަސްހުނި ނުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް މުޙައްމަދު ﷺ އަކީ ޙައްޤު ރަސޫލެއްކަން އެނގޭއިރު، ތައުރާތުގައި އައިސްފައިވާ އެކަލޭގެފާނުގެ ސިފަފުޅުތައް ނުފޮރުވާށެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދު ޤާއިމްކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިިމީހުން ޒަކާތް ދޭށެވެ! އަދި ރުކޫޢުކުރާ މީހުންނާ އެކުގައި ތިޔަބައިމީހުން ރުކޫޢުކުރާށެވެ! (43)

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެވުނު ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވެ، ފަޤީރުންނާއި މިސްކީނުންނަށް ޒަކާތްދީ، ޖަމާޢަތުގައި ނަމާދުކުރާ މީހުންނާއި އެކު ނަމާދުކޮށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެވުނު ކަންތައް ފުރިހަމައަށް އަދާކުރާށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ފޮތް ކިޔަވަކިޔަވައި ތިބޭ ޙާލުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކުގެމަތިން ހަނދާން ނައްތާލައި، މީސްތަކުންނަށް ހެޔޮކަންތަކަށް އަމުރުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ނުވިސްނަނީ ހެއްޔެވެ؟ (44)

ޔަހޫދީންގެ ކަންތަކަށް ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާކަން އެބައިމީހުންނަށް އެންގެވުމާއެކު، އެކަންތަކާމެދު އަޖާއިބުވާން ޖެހޭކަން ދޭހަކޮށްދޭ ގޮތަށް ޔަހޫދީންނާ މުޚާޠަބުކުރައްވާފައިވާ އާޔަތެކެވެ. މާނައީ: އޭ ޔަހޫދީންނެވެ! ތިޔަބައިމީހުން މީސްތަކުންނަށް ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުމަށް ގޮވާލާއިރު، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތައް ފާފައިން ޠާހިރު ނުކޮށް ދޫކޮށްލަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެއީ ތިޔަބައިމީހުންނީ ތައުރާތު ކިޔަވާ ބަޔަކަށް ވާ ޙާލުއެވެ. މިއީ، އެހެން މީހުންނަށް ހެޔޮކަންތަކަށް އަމުރުކޮށް، އަމިއްލައަށް އެގޮތަށް ޢަމަލުނުކުރާ މީހުންނަށް އައިސްފައިވާ ވަޢީދުގެ ބަސްފުޅެކެވެ. ﴿أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ އެއީ ހުތުރު ކަމެއްކަން އެނގިގެން ތިޔަބައިމީހުން އެކަން ހުއްޓާލަން ނުވޭ ހެއްޔެވެ؟ ނޫންނަމަ ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނާނެ ބުއްދި ނެތީ ހެއްޔެވެ؟

އަދި ކެތްތެރިކަމާއި ނަމާދުން ތިޔަބައިމީހުން ވާގިހޯދާށެވެ! ބިރުވެތިވެ މަޑުމައިތިރިވާ މީހުންނަށް މެނުވީ، ހަމަކަށަވަރުން، އެއީ ވަރަށް ބޮޑުކަމެކެވެ. (އެބަހީ: ދަތި އުނދަގޫ ކަމެކެވެ.) (45)

ތިޔަބައިމީހުން ދުނިޔަވީ ކަންކަމާއި، އާޚިރަތާއި ގުޅޭ ކަންކަމުގައި ހިތްނުރުހޭ ކަންކަމާއި، އުނދަގޫތަކަށް ކެތްކުރުމާއެކު ޝައިޠާނާގެ ކިބައިން ރައްކާތެރިކޮށްދޭ ނަމާދަށް ފަރުވާތެރިވެގެން އެހީއަށް އެދޭށެވެ. الله ޙުރުމަތްތެރިކުރައްވާފައިވާ ތަންތަނަށާއި، ކަންކަމަށް މާތްކޮށް ހިތުމާއެކު ނަމާދުކުރާ ތެދުވެރި މުއުމިނުންނަށް ނޫނީ ނަމާދަކީ ބުރަ އަދި އުނދަގޫ އަޅުކަމެކެވެ.

އެއުރެންނީ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއާ ބައްދަލުވާނޭ ބަޔަކުކަމާއި، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެނބުރި ރުޖޫޢަވަނިވި ބަޔަކުކަން ކަށަވަރުކޮށް ޔަޤީންކުރާ މީހުންނެވެ. (46)

އެބައިމީހުންނީ، އެބައިމީހުން ޤިޔާމަތްދުވަހު الله އާއި ބައްދަލުކުރާނެކަމާއި، އެބައިމީހުންގެ ނިމުން ވަނީ ހަމައެކަނި އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ކަމާއި، އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ފުރިހަމަ ޖަޒާ ދެއްވާނެކަން، އެއްވެސް ޝައްކެއް ނެތި ޤަބޫލުކުރާ މީހުންނެވެ. މިތާގައި "ظَنُّ" އައިސްފައި ވަނީ "ޔަޤީން" ގެ މާނައިގައެވެ. "ޝައްކު" ގެ މާނައިގައެއް ނޫނެވެ. އަންނަނިވި އާޔަތުގައި މާތް الله ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَرَءَا ٱلْمُجْرِمُونَ ٱلنَّارَ فَظَنُّوٓا۟ أَنَّهُم مُّوَاقِعُوهَا﴾ މާނައީ އެއުރެން އެނަރަކައަށް ވަންނާނެކަން އެއުރެން ޔަޤީންކުޅައެވެ.

އޭ އިސްރާއީލުގެދަރީންނެވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތާއި، އަދި (އެދުވަސްވަރުގެ) ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން މާތްކުރައްވާފައިވާކަން ހަދުމަކުރާށެވެ! (47)

އޭ ހެޔޮލަފާ ނަބިއްޔާ ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ގެ ދަރީންނެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި މަތިވެރި ނިޢުމަތްތައް ހަނދުމަކުރާށެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ ފިރްޢައުނުގެ ޖައްބާރުކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތްކުރައްވައި، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން މާތްކުރައްވައިފައެވެ.

އެދުވަހަކުން އެއްވެސް ނަފްސަކަށް އެއްވެސް ނަފްސެއްގެ ކިބައިން ކަމެއް ފުއްދައިނުދެވޭނޭ، އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން އަނެކެއްގެ ޝަފާޢަތް ޤަބޫލު ނުކުރައްވާނޭ، އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން ފިދްޔައެއްވެސް ނުހިއްޕަވާނޭ، އަދި އެއުރެންނަށް އެއްވެސް ފަރާތަކުން ނަޞްރެއް ނުލިބޭނޭ ދުވަހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވެ، ރައްކާތެރިވާށެވެ! (48)

އެއްވެސް ނަފްސެއް އަނެއް ނަފްސުގެ ފަރާތުން އެއްވެސް ބުރައެއް ނުފުލާނޭ، އަދި ޢަޛާބު ލުއިކޮށްދެއްވުމަށް ނުއެދޭނޭ، އަދި އަނެއް ނަފްސަށް އެއްވެސް ފައިދާ ކޮށްނުދެވޭނޭ ދުވަހަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ފަހެ، އެދުވަހު ކޮންމެ ނަފްސެއް ވެސް އުޅޭނީ އަމިއްލަ ބުރަ ވެސް ނުއުފުލޭ ޙާލުގައެވެ. ﴿وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَـٰعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ اللهއަށް އުރެދި ކާފިރުވީ ނަފްސެއްގެ ފަރާތުން އެއްވެސް އިންސާނެއްގެ ޝަފާޢަތެއް އަދި ފިދްޔައެއްވިޔަސް އެދުވަހު ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. އަދި اللهގެ ޢަޛާބުން އެ ނަފްސު ސަލާތްކުރާނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ވެސް ނުވާނެއެވެ. މިއާޔަތުގައި ޝަފާޢަތް ނަފީކުރެވިފައި ވަނީ ޚާއްޞަކޮށް ކާފަރުންގެ ފަރާތުންނެވެ. މާތް اللهގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَـٰعَةُ ٱلشَّـٰفِعِينَ﴾(ޝަފާޢަތްތެރީންގެ ޝަފާޢަތުން އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނުކުރާނެތެވެ.) އެކަމަކު، މުއުމިނުންގެ ތެރެއިން އުރެދުނު މީހުންގެ ޝަފާޢަތް ޤަބޫލުކުރެވޭނެއެވެ. ދެން، މާތް ﷲ މިވަނީ އެކަލާނގެ ބަނީ އިސްރާއީލަށް ދެއްވައިފައިވާ ބައެއް ނިޢުމަތްތަކުގެ ތަފްޞީލު ބަޔާންކުރައްވައިފައެވެ.

އަދި ފިރްޢައުނުގެ މީހުންގެ ކިބައިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތް ކުރެއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! އެއުރެން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބުގެ ރަހަ ދައްކަމުންގެންދެއެވެ. އެއުރެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ފިރިހެންދަރިން ކަތިލައި، އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަންހެންދަރިން ނުމަރައި ބައިތިއްބަތެވެ. އެކަންތައްތަކުގައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައިސްފައިވާ ބޮޑު އިމްތިޙާނެއް ވެއެވެ. (49)

އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންނަށް އެންމެ ނުބައި ވޭން ދެނިވި އަދަބުދީ އަނިޔާކުރަމުން ދިޔަ ފިރްޢައުނާއި، އޭނާގެ މުޖްރިމް އަޢުވާނުންގެ ޖައްބާރުކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތް ކުރައްވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި މަތިވެރި ނިޢުމަތް ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿يُذَبِّحُونَ أَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ ۚ﴾ އެބައިމީހުން (ފިރްޢައުނާއި އޭނާގެ އަޢުވާނުން) ދިޔައީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ފިރިހެން ކުދިން ކަތިލައި އަންހެން ކުދިން ދިރި ބައިތިއްބަމުންނެވެ. އެކުދީންނަށް އޯގާތެރި ވެގެންނެއް ނޫނެވެ. ޚިދްމަތުގައި ގެންގުޅެ ނިކަމެތިކުރުމުގެ ބޭނުމުގައެވެ. ﴿وَفِى ذَ‌ٰلِكُم بَلَآءٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މިދިމާވި ކަމަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މުއުމިނުންނާއި ކާފަރުން އަދި ހެޔޮލަފާ މީހުންނާއި، ނުބައި ނުލަފާ މީހުން ވަކިކުރުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުރެއްވި އިމްތިޙާނެކެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަނޑު އިރުއްވައި ދެއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، ތިޔަބައިމީހުން (ޣަރަޤުން) ސަލާމަތްކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުން ބަލަބަލައިތިއްބައި، ފިރްޢައުނުގެ މީހުން ޣަރަޤުކުރެއްވީމެވެ. (50)

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަނޑު އިރުއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ވަންހައަކަށް މަގެއް ވާނޭހެން އެކަނޑުން ބާރަ މަގު ހައްދަވައި، ފިރްޢައުނުގެ ކިބައިން ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތް ވާނޭ މަގު ތަނަވަސް ކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުން ބަލަބަލައި ތިއްބައި އެކަނޑަށް ޖައްބާރު ފިރްޢައުނާއި އޭނާގެ ނުލަފާ ލަޝްކަރު ޣަރަޤުކުރެއްވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ.

އަދި މޫސާގެފާނަށް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ސާޅީސް ރޭގެ މީޢާދެއް ކަނޑައެޅުއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ދެން އެއަށްފަހު (ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް) ތިޔަބައިމީހުން އަނިޔާވެރިވާ ޙާލުގައި ގެރިއަކީ އިލާހަކު ކަމުގައި ހަދައިގެން އުޅުނީމުއެވެ. (51)

-

ދެން އެކަންތަކަށް ފަހުގައި (އެކަމުގެ ކުށް) ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢަފޫކުރެއްވީމެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. (52)

ބަނީ އިސްރާއީލަށް ތިންވަނަ ނިޢުމަތެއް ހަނދުމަކޮށްދެއްވަނީއެވެ. އެއީ: އެންމެ ގަދަފަދަ ޢަޛާބު ޙައްޤު، ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެއް ކީރިތި الله އެބައިމީހުންނަށް ފުއްސަވައި ދެއްވުމެވެ. ފަހެ، މާތް الله ފިރްޢައުނާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރު ކަނޑަށް ޣަރަޤުކުރައްވައި އޭނާ ހަލާކުކުރެއްވުމަށް ފަހު، ސާޅީސް ރެޔަށް ފަހު މޫސާ عليه السلام ގެ މައްޗަށް ތައުރާތް ބާވައިލައްވާނެކަމުގައި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ވަޢުދުވެވޮޑިގަތެވެ. އެއީ، މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ކަނޑައެޅުއްވި ވަގުތެވެ. މޫސާ عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް މުނާޖާ ދެންނެވުމަށް ވަޑައިގަތުމުން، އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމު، އެބައިމީހުންނަށް ސާމިރީ ހަދައިދިން ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރިއެވެ. މާތް اللهގެ ނިޢުމަތުގެ ބަދަލު އެބައިމީހުން ދިނީ، ނިޢުމަތަށް އިންކާރުކުރުމާއި ކާފިރުވުމުންނެވެ. އާޔަތުގެ މާނައީ: އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ، މާތް الله ކަނޑައެޅުއްވި ވަގުތަށް އެކަލާނގެ އެންގެވި ތަނަށް ވަޑައިގެންނެވި ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ. އެކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކު ވަޑައިގެން ނެތުމުން ތިޔަބައިމީހުން ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރިއެވެ. އަދި މިބޮޑުވެގެންވާ ފާފަކޮށް ތިޔަބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށް އަނިޔާވެރިވެގެންފައި ވަނިކޮށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވިއެވެ. މި މާފުކުރެއްވުމާއި އިޙްސާންތެރިކަމަށް ޓަކައި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވޭތޯއެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މޫސާގެފާނަށް ޙައްޤާއި ބާޠިލު ވަކިކުރަނިވި ފޮތް (އެބަހީ: ތައުރާތު) ދެއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން، އެއިން ތެދުމަގު ލިބިގަތުމަށްޓަކައެވެ. (53)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ، ޙައްޤާއި ބާޠިލު އަދި މަގުފުރެދުމާއި ތެދުމަގު ވަކިކުރާ ފޮތެއްގެ ގޮތުގައި މޫސާ عليه السلام ގެ މައްޗަށް ތައުރާތު ބާވައިލެއްވިކަން ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ. އެއީ ތިޔަބައިމީހުން އެފޮތުން ދިންނެވުމުގެ މަގަށް ހިދާޔަތު ލިބިގަތުމަށް ޓަކައެވެ.

އަދި މޫސާގެފާނު، އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންގެ ގާތުގައި (މިފަދައިން) ވިދާޅުވިހިނދު (ހަނދުމަކުރާށެވެ!) އޭ އަހުރެންގެ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން، ގެރިއަކީ އިލާހަކު ކަމުގައި ހެދުމުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން އަނިޔާވެރިވެއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އުފެއްދެވި ކަލާނގެއަށް ތައުބާވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފްސުތައް ޤަތުލުކުރާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން އުފެއްދެވި ކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި، އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. ދެން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތައުބާ ލެއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އެކަލާނގެއީ، ގިނަގިނައިން ތައުބާ ޤަބޫލުކުރައްވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (54)

އަދި މޫސާ عليه السلام ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ގެރިއަށް އަޅުކަންކޮށްގެން ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަ ވަނީ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކުގެ މައްޗަށް އަނިޔާވެރިވެ، އެނަފްސުތައް اللهގެ ޢަޛާބަށް ހުށަހަޅައިފައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފްސުތައް ޤަތުލުކޮށްގެން ޚާލިޤުވަންތަ اللهއަށް ތައުބާވާށެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތައުބާލައްވާތޯއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަރީއަ މީހުން ފާފައަށް އަރައިގަތް މީހުން ޤަތުލުކޮށް، ތިޔަބައިމީހުން ވަނީ اللهގެ އަމުރުފުޅަށް ކިޔަމަންވެ، އެކަލާނގެ އެންގެވި ގޮތަށް ޢަމަލުކޮށްފައެވެ. މިގޮތް ތިޔަބައިމީހުންގެ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާ ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އެއީ، އާޚިރަތުގެ ޢަޛާބަށް ވުރެ ދުނިޔޭގެ އަދަބު ލުއިވާނެތީއެވެ. ﴿ذَ‌ٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ ۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾ މާތް الله ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންގެވިގޮތަށް ކަންތައް ކުރީތީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތައުބާލައްވައިފައެވެ. އެކަލާނގެއީ ތައުބާވާ މީހުންގެ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރައްވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި އޭ މޫސާގެފާނެވެ! ފާޅުގައި އަހަރެމެން اللَّه ދެކެފުމަށްދާނދެން އަހަރެމެން ކަލޭގެފާނަކަށް އީމާނެއް ނުވާނޫއޭ ތިޔަބައިމީހުން ދެންނެވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ދެން ތިޔަބައިމީހުން ބަލަބަލައިތިއްބައި، ހޮނުގުގުރި ތިޔަބައިމީހުންގެ މަރު ހިފައިފިއެވެ. (55)

ބަނީ އިސްރާއީލަށް މާތް الله ދެއްވި ނިޢުމަތްތައް ހަނދުމަކޮށްދެއްވުމަށް ފަހު، މިހާރު ބަޔާން މިކުރައްވަނީ އެބައިމީހުންގެ ނުކިޔަމަންތެރިކަމާއި، اللهގެ އަމުރުފުޅުތަކަށް ފުރައްސާރަކުރުމުގެ ވައްތަރުތަކުގެ ތެރެއިން ވައްތަރެކެވެ. އެމީހުންގެ ކާފިރުކަމާއި އުރެދުމާއެކުވެސް އެމީހުންނަށް اللهގެ ޙަޟްރަތުން ލިބުނީ އޯގާތެރިކަމާއި އިޙްސާންތެރިކަމެވެ. އެބައިމީހުންގެ ނުބައިކަމާއި ނިކަމެތިކަމުގެ ބޮޑުކަމާއެވެ! މާނައީ: އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ. ކަލޭގެފާނު، ކީރިތި الله ފާޅުގައި ތިމަންމެނަށް ނުދައްކަވަނީސް ތިމަންމެން ކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލު ނުކުރާނަމޭ ތިޔަބައިމީހުން މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންގެ ފަރާތުން ފެނުނު ހައްދުފަހަނައަޅައި ދިއުމެކެވެ. ދެން، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ގަދައަޑުގެ ޢަޛާބު އައެވެ. އެއީ، އަނދައަނދައި ހުރި އަލިފާނާ ގަދަ އަޑުފަށްގަނޑަކާއެކު އެޅި ހޮނެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އައި ޢަޛާބުގެ ސަބަބުން ވީ ގޮތް ތިޔަބައިމީހުން ތިބީ ބަލާށެވެ. އެމީހުންގެ އެންމެ ފަހު މީހާ މަރުވެ ނިމޭންދެން އެމީހުންގެ ކުރިމަތީގައި މީހަކަށް ފަހު މީހަކު ދިޔައީ މަރުވަމުންނެވެ. އެއީ ހަތްދިހަ މީހުންނެވެ. الله ގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގައި އައިސްފައި އެވަނީ އެމީހުންގެ ވާހަކައެވެ. ﴿وَٱخْتَارَ مُوسَىٰ قَوْمَهُۥ سَبْعِينَ رَجُلًا لِّمِيقَـٰتِنَا ۖ﴾ (އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ވަގުތަށްޓަކައި މޫސާގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެމީހުންގެ ތެރެއިން ހަތްދިހަ ފިރިހެނުން ހޮއްވެވިއެވެ.) އައްޠަބަރީ ވިދާޅުވިއެވެ. މޫސާ عليه السلام ގެ ޤައުމުގެ މީހުން ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރުން ދޫކޮށް ތައުބާވުމުން މާތް الله މޫސާ عليه السلام އަށް އަމުރުކުރެއްވީ އެބައިމީހުން ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރި ކުރުމަށް ޤައުމުގެ ފަރާތުން اللهގެ ޙަޟްރަތުގައި މާފަށް އެދި ދެންނެވުމަށް އެބައިމީހުންގެ އެންމެ ހެޔޮލަފާ މީހުންގެ ތެރެއިން 70 ފިރިހެނުން ހޮއްވެވުމަށެވެ. ދެން މޫސާ عليه السلام އެމީހުންނާއިގެން މާތް الله ކަނޑައެޅުއްވި ތަނަށް ވަޑައިގެން، އެކަލާނގެ މޫސާ عليه السلام އަށް ބަސްވަޙީކުރައްވައި، އަމުރުކުރައްވައި، ނަހީކުރައްވާ ތަން ފެނުމުން އެމީހުން ބުނި ހުތުރުވެގެންވާ ބަސް لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى ٱللَّهَ جَهْرَةً އެމީހުން ބުންޏެވެ. ދެން ފަހެ، އެމީހުންގެ މައްޗަށް އަނދައަނދައި ހުރި އަލިފާނާއެކު ހޮނުއެޅުއްވިއެވެ. އެއަލިފާނުގައި އެމީހުންގެ ހަށިތައް އަނދައި އަޅިއަށް ވިއެވެ.

ދެން ތިޔަބައިމީހުން މަރުވުމަށްފަހު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން އަލުން ދިރުއްވީމެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. (56)

ދެން އެއް ރޭ އެއް ދުވާ މަރުވެފައި ތިބުމަށް ފަހު ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަލުން ތިޔަބައިމީހުން ދިރުއްވީމެވެ. އެއީ، މަރުވުމަށްފަހު އަލުން ދިރުއްވީތީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުވެރިވުމަށް ޓަކައެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެ ވިލާގަނޑުން ހިޔާ އެޅުއްވީމެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް މަންނާއި ސަލްވާ ބާވައިލެއްވީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ޙަލާލު ތަކެތިން ތިޔަބައިމީހުން ކައިއުޅޭށޭ (އެންގެވީމެވެ.) އެއުރެން އެ ނިޢުމަތަށް ކާފިރުވެ، އުރެދުމަކުން އެއުރެންނަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެއަކަށް އަނިޔާއެއް ނުކުރެވުނެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެން އަނިޔާކުރާ ކަމުގައިވީ، ހަމައެކަނި އެއުރެންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށެވެ. (ނޯޓު: މައްނަކީ ބައެއް މުފައްސިރުން ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ފިނިފައިބާގޮތަށް ފައިބާ އެއްޗެކެވެ. އެއީ މާމުއިކަހަލަ ފޮނި އެއްޗެކެވެ. އަނެއްބައި މުފައްސިރުން ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި، އެއީ ގަނޑުފެނާ އެއްފަދަ، މާމުޔަށްވުރެ ފޮނި، ކިރަށްވުރެ ހުދު އެއްޗެކެވެ. ސަލްވާއަކީ، ބާވަތެއްގެ ދޫންޏެކެވެ.) (57)

ބަނީ އިސްރާއީލު މީހުން މަގު އޮޅި ހަނަފަސް ސަހަރާތެރެއަށް ގެއްލިފައި ވަނިކޮށް، އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި އެހެން ނިޢުމަތެއް ހަނދުމަކޮށް ދެއްވަނީއެވެ. މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުން ސަހަރާގެ ތެރެއަށް ގެއްލިފައި ވަނިކޮށް، ވިލާގަނޑު ފޮނުއްވައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހިޔާއަޅުއްވައި، އެއްވެސް ވަރުބަލިކަމަކާ ނުލައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތަފާތު ބާވަތްތަކުގެ ކާނާ ދެއްވި ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވީ މަންނާއި ސަލްވާއެވެ. މަންނަކީ މާމުއި ކަހަލަ ފޮނި އެއްޗެކެވެ. އެމީހުން އެ ފެނާއި އެއްކޮށްގެން ބޮއި އުޅުނެވެ. ސަލްވާ އަކީ ރަހަމީރު ކުޑަކުޑަ ދޫންޏެކެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ﴿كُلُوا۟ مِن طَيِّبَـٰتِ مَا رَزَقْنَـٰكُمْ ۖ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްވެސް މަސައްކަތެއް ކުރުމަކާއި، ވަރުބަލިވުމެއް ނެތި، الله ގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، ރަޙްމަތުން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ރަހަމީރު ކާނާއިން ތިޔަބައިމީހުން ކާށެވެ. ﴿وَمَا ظَلَمُونَا وَلَـٰكِن كَانُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ މިތާނގައި މިވަނީ ކުރުކޮށްލެއްވުމުގެ ގޮތުން ބައެއް ޢިބާރާތްތައް އުނިކުރައްވައިފައެވެ. މާނައީ: ދެން އެބައިމީހުން ނިޢުމަތްތަކަށް ކާފިރުވިއެވެ. އަދި އެކާފިރުވުމުން ތިމަންރަސްލާނގެއަކަށް އެބައިމީހުންނަށް އަނިޔާވެރިނުވެވެއެވެ. އެބައިމީހުން އަނިޔާވެރިވީ އެބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށެވެ. އެއީ، އަމިއްލައަށް ޢަޛާބަށް ހުށަހެޅިގެންފައި ވާތީއެވެ. އަދި އުރެދުމުގެ ސަބަބުން ދިމާވާ ހުރިހާ ދައްޗެއް ދިމާވަނީ ހަމަ އެބައިމީހުންނަށެވެ. ސާޅީސް އަހަރު އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭ ނުދެވޭ ތަނެއް ނޭނގި ސަހަރާގެ ތެރެއަށް ގެއްލިފައި ތިބޭން ޖެހުނީ އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާއަށް އުރެދުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި ޖައްބާރު މީހުންގެ (ޢަމާލިޤުންގެ) ބިމަށް (ބައިތުލްމަޤްދިސަށް) ވަންނާން އަމުރުކުރެއްވި ހިނދު އެބައިމީހުން ބުނި ނުބައިކަމާއި ހުތުރުކަން ބޮޑު ބަހުގެ ސަބަބުންނެވެ. އެމީހުން ބުނި ވާހަކަ ބަޔާންކުރައްވަމުން ކީރިތި الله ވަޙީކުރައްވަނީ: ﴿إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَآ أَبَدًا مَّا دَامُوا۟ فِيهَا ۖ فَٱذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّكَ فَقَـٰتِلَآ إِنَّا هَـٰهُنَا قَـٰعِدُونَ﴾ (އެބައިމީހުން އެރަށުގައި ތިބިހާ ހިނދަކު ހަމަކަށަވަރުން އަހަރުމެން އެރަށަށް ނުވަންނާނަމެވެ. ކަލޭގެފާނު، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއާއެކު ވަޑައިގެން އެމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރައްވާށެވެ. އަހަރެމެން މިތާނގައި މަޑުކޮށްގެން ތިބޭނަމުއެވެ.) އެމީހުންގެ މި ބޯހަރުކަމާއި، އުރެދުމަށް الله އަދަބުދެއްވީ މިފަދައިންނެވެ. ﴿قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ ۛ أَرْبَعِينَ سَنَةً ۛ يَتِيهُونَ فِى ٱلْأَرْضِ ۚ فَلَا تَأْسَ عَلَى ٱلْقَوْمِ ٱلْفَـٰسِقِينَ﴾ (ހަމަކަށަވަރު އެރަށް އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް 40 އަހަރަށް ޙަރާމްކުރައްވައިފީމެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭ ނުދެވޭ ތަނެއް ނޭނގި މަގު އޮޅިގެން އެނބުރުމަށެވެ.)

އަދި ތިޔަބައިމީހުން މިއޮތް ރަށަށް ވަންނާށޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވި ހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ފަހެ، ތަނަވަސްކަމާއެކުގައި ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ ފަދައަކުން އެރަށުން ކައިއުޅޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ސަޖިދަކުރާ ޙާލު (އެބަހީ: މަޑުމައިތިރިވެ، ކިޔަމަންވެގެންވާ ޙާލު އެރަށުގެ) ދޮރޯށިން ވަންނާށެވެ! އަދި އަޅަމެންގެ އެދުމަކީ ކުށްފާފަތައް ފުއްސަވައި ޢަފޫކުރެއްވުމޭ ދަންނަވާށެވެ! އޭރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުށްފާފަތައް ފުއްސަވާހުށީމެވެ. އަދި އިޙްސާންތެރިންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ (ހެޔޮކަން) އިތުރު ކުރައްވާހުށީމެވެ. (58)

ދެވޭ ނުދެވޭ ތަނެއް ނޭނގި އުޅުމުގެ ދުވަސްތަކަށް ފަހު ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންނަށް މިރަށަށް (ބައިތުލްމަޤްދިސަށް) ތިޔަބައިމީހުން ވަންނާށޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވައި، ހިތްހަމަޖެހުމާ، ތަނަވަސް ކަމާއެކު އެރަށުގެ މޭވާއާއި، ރަނގަޅު ތަކެތީން ތިޔަބައިމީހުން ކައިބޮއި ހަދާށޭ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެންގެވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿وَقُولُوا۟ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَـٰيَـٰكُمْ ۚ وَسَنَزِيدُ ٱلْمُحْسِنِينَ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މުޤައްދަސްވެގެންވާ ރަށުގެ ދޮރާށީން ސަޖިދަކުރާ ޙާލު ވަންނާށެވެ. މަގުއޮޅި ގެއްލުމުން ތިޔަބައިމީހުން ސަލާމަތް ކުރެއްވި ކަމަށްޓަކައި މާތް الله އަށް ޝުކުރުވެރިވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އަދި ވަންނަ ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން މިފަދައިން ކިޔާށެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނކޮ! އަޅަމެންގެ އުއްމީދަކީ އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންގެ ފާފަ ފުއްސަވައި ދެއްވުމެވެ. އޭރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ފާފަ ފުއްސަވައި، ރަނގަޅު ގޮތުގައި އެކަން ކުރި މީހުންނަށް ސަވާބު އިތުރުކޮށްދެއްވާހުށީމެވެ. حطة އަކީ އުއްމީދާއި، ފާފަ ފުއްސެވުމަށް އެދުމުގެ މާނަ ހިމެނޭ ލަފްޒެކެވެ. މުއުމިނުން ކިޔައި އުޅޭ أَسْتَغْفِرُ اللهَ ފަދައިންނެވެ.

ދެން (އޭގެތެރެއިން) އަނިޔާވެރިވި މީހުން، އެއުރެންނަށް ކިޔާށޭ އެންގެވި ބަސް އެނޫން ބަހަކަށް ބަދަލުކޮށްފޫއެވެ. ދެން އެ އަނިޔާވެރިވި މީހުންގެ މައްޗަށް، އެއުރެން ފާސިޤުވިކަމުގެ ސަބަބުން، އުޑުން ޢަޛާބެއް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވީމެވެ. (59)

މި ބުއްދި ހަމަ ނުޖެހޭ، އަނިޔާވެރި، އަދި ﷲގެ އެންގެވުންތަކަށް ފުރައްސާރަކުރާ މީހުން ޢަމަލުކުޅަ ގޮތަކީ، އެކަލާނގެ އެންގެވި އެންގެވުން އޮޅުވާލީއެވެ. އެމީހުން އެރަށަށް ވަނީ ސަޖިދަކުރުމުގެ ބަދަލުގައި ބިންމަތީގައި ދެމެމުންނެވެ. އަދި حطة ގެ ބަދަލުގައި حنطة ކިޔަމުންނެވެ. حنطة އަކީ ގޮދަންފަދަ އޮށްޓަރުގެ އޮށެވެ. ﴿فَأَنزَلْنَا عَلَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوا۟ رِجْزًا مِّنَ ٱلسَّمَآءِ بِمَا كَانُوا۟ يَفْسُقُونَ﴾ ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަނިޔާވެރިވީ މީހުންގެ މައްޗަށް (އެބައިމީހުން އަނިޔާވެރިވެ، އުރެދުމުގެ ސަބަބުން،) ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބެއް (އެއީ ޠާޢޫން) އުޑުން ބާވައިލެއްވީމެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި، އެ ޠާޢޫނުގައި އެއްގަޑި އިރުގެ ތެރޭގައި ހަތްދިހަ ހާސް މީހުން މަރުވިއެވެ.

މޫސާގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެމީހުންނަށްޓަކައި ފެނަށް އެދިވަޑައިގެން ދުޢާކުރެއްވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ފަހެ، (އެހިނދު މޫސާގެފާނަށް) ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އަސާކޮޅުން، ކަލޭގެފާނު އެ ހިލައިގައި ޖައްސަވާށެވެ! ދެން (އެކަލޭގެފާނު އެހިލައިގައި ޖެއްސެވިހިނދު) އެހިލައިން ބާރަ ފެންއާރު އަރައިގެންފިއެވެ.ހަމަކަށަވަރުން ކޮންމެބަޔަކު، އެބަޔަކު ފެންބޯންވީ ޖާގަ ދެނެގެންފިއެވެ. (އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެންގެވީމެވެ.) ތިޔަބައިމީހުން، الله ދެއްވި ރިޒުޤުން ކައިބޮއި އުޅޭށެވެ! އަދި ފާސިދުން ކަމުގައިވެތިބެ، ތިޔަބައިމީހުން ބިމުގައި ފަސާދަނުކުރާށެވެ! (60)

މޫސާ عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންނަށް ބޯފެން ދެއްވުން އެދި މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުގައި ދެންނެވި ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ. އެހިނދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އަސާކޮޅުން ހިލައިގައި ޖައްސަވާށެވެ. ދެން އެހިލައިން އެބައިމީހުންގެ ބާރަ ވަންހައިގެ ޢަދަދަށް ފެން އާރުތައް އަރައިގަތެވެ. މިއީ ސަހަރާ ތެރޭގައި ދެވޭ ނުދެވޭ ތަނެއް ނޭނގި މަގުއޮޅިގެން އެބައިމީހުން އުޅުނު އިރު އެބައިމީހުނަށް ދެއްވި ބޮޑެތި ނިޢުމަތްތަކުގެ ތެރެއިން ނިޢުމަތެކެވެ. އެބައިމީހުން ފެނަށް ޖެހި ކަރުހިއްކައިގެން މަރުވާ ހިސާބަށް ދިއުމުން މޫސާ عليه السلام މާތް الله ގެ ޙަޟްރަތުގައި އެބައިމީހުންނަށް ފެންދެއްވައި ސަލާމަތްކޮށްދެއްވުން އެދި ދެންނެވީއެވެ. އެހިނދު މާތް الله މޫސާ عليه السلام އަށް އެންގެވީ ހިލައިގައި ޖެއްސެވުމަށެވެ. ދެން، އެހިލައިން ފެން އާރުތައް އަރައި ކޯރު ދެމޭހެން ދެމޭން ފެށީއެވެ. ﴿ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ ۖ﴾ ކޮންމެ ވަންހައަކަށް އެބައިމީހުން ފެން ބޯންވީ ތަން އެނގެއެވެ. އެތަނުން ފެން ބުއިމުގައި އެހެން ބަޔަކު އެބައިމީހުންނާއި ބައިވެރި ނުވެއެވެ. މާތް الله ވަޙީކުރެއްވީ مشْرَبَهُمْ (އެބަޔަކު ފެންބޯންވީ ތަން) އެވެ. عَيْنهم (އެބައެއްގެ އާރު) އެއް ނޫނެވެ. މިއީ އިތުރު އެހެން މުޢުޖިޒާތަކަށް ކުރައްވައިފައިވާ އިޝާރާތެކެވެ. އެހެނީ، ހިލައިގައި ޖެއްސެވުމުން ފެން އާރުތައް އަރައިގަތީ އެކަންޏެއް ނޫނެވެ. ކޯރުތަކެއް ފަދައިން ބިންމަތީގައި ދެމޭން ފެށީއެވެ. ﴿ كُلُوا۟ وَٱشْرَبُوا۟ مِن رِّزْقِ ٱللَّـهِ وَلَا تَعْثَوْا۟ فِى ٱلْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާތް ﷲ ދެއްވި ރިޒުޤު ކަމުގައިވާ މަންނާއި ސަލްވާއިން ކައި، ފެން އާރުތަކުން މީރު ފެން ބޮއި ހަދާށެވެ. އަދި ބިންމަތީގައި ފަސާދަކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވާށެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުން (މިފަދައިން) ދެންނެވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! އޭ މޫސާގެފާނެވެ! އެއްބާވަތެއްގެ ކާނާއެއްގެ މައްޗަކަށް ތިމަންމެންނަކަށް ކެތެއް ނުކުރެވޭނެތެވެ. ފަހެ، ބިމުން ފަޅާ ގަސްގަހާގެހީގެ ތެރެއިން އޮށްޓަރުގެ ބާވަތްތަކާއި، قثاّء (އެބަހީ: ކެކުރި ވައްތަރުގެ ތަރުކާރީއެއް) އާއި، ލޮނުމެދާއި، މުގާއި، ފިޔާ، ތިމަންމެންނަށްޓަކައި ނެރުއްވައި ދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދުޢާކޮށްދެއްވާށެވެ! އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މޮޅު ތަކެތީގެ ބަދަލުގައި ދެރަ ތަކެއްޗަށް އެދެނީ ހެއްޔެވެ؟ (އެގޮތް އެދެނީނަމަ) ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑު ރަށަކަށް ފައިބާށެވެ! އޭރުން، ހަމަކަށަވަރުން ތިޔަބައިމީހުން އެދުނު ތަކެތި ލިބޭހުށްޓެވެ. ދެރަކަމާއި ނިކަމެތިކަން އެއުރެންނަށް ޖެހުނެވެ. އަދި اللَّه ގެ ކޯފާ އެއުރެންގެމައްޗަށް ޙައްޤުވެ، އެ ކޯފާއާއިގެން އެއުރެން އެނބުރިއައޫއެވެ. އެއީ، ހަމަކަށަވަރުން އެއުރެން اللَّه ގެ އާޔަތްތަކަށް ކާފިރުވެ، ޙައްޤަކާ ނުލައި ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައިވީތީއެވެ. އެއީ، އެއުރެން އުރެދިގަނެ، އެކަމުގައި ހައްދުފަހަނަޅައި ދާކަމުގައި އެއުރެން ވިކަމަށްޓަކައެވެ. (61)

އަދި ތިޔަބައިމީހުން (މިފަދައިން) ދެންނެވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! އޭ މޫސާގެފާނެވެ! އެއްބާވަތެއްގެ ކާނާއެއްގެ މައްޗަކަށް ތިމަންމެންނަކަށް ކެތެއް ނުކުރެވޭނެތެވެ. ފަހެ، ބިމުން ފަޅާ ގަސްގަހާގެހީގެ ތެރެއިން އޮށްޓަރުގެ ބާވަތްތަކާއި، قثاّء (އެބަހީ: ކެކުރި ވައްތަރުގެ ތަރުކާރީއެއް) އާއި، ލޮނުމެދާއި، މުގާއި، ފިޔާ، ތިމަންމެންނަށްޓަކައި ނެރުއްވައި ދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދުޢާކޮށްދެއްވާށެވެ! އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މޮޅު ތަކެތީގެ ބަދަލުގައި ދެރަ ތަކެއްޗަށް އެދެނީ ހެއްޔެވެ؟ (އެގޮތް އެދެނީނަމަ) ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑު ރަށަކަށް ފައިބާށެވެ! އޭރުން، ހަމަކަށަވަރުން ތިޔަބައިމީހުން އެދުނު ތަކެތި ލިބޭހުށްޓެވެ. ދެރަކަމާއި ނިކަމެތިކަން އެއުރެންނަށް ޖެހުނެވެ. އަދި اللَّه ގެ ކޯފާ އެއުރެންގެމައްޗަށް ޙައްޤުވެ، އެ ކޯފާއާއިގެން އެއުރެން އެނބުރިއައޫއެވެ. އެއީ، ހަމަކަށަވަރުން އެއުރެން اللَّه ގެ އާޔަތްތަކަށް ކާފިރުވެ، ޙައްޤަކާ ނުލައި ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައިވީތީއެވެ. އެއީ، އެއުރެން އުރެދިގަނެ، އެކަމުގައި ހައްދުފަހަނަޅައި ދާކަމުގައި އެއުރެން ވިކަމަށްޓަކައެވެ. (61) އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ. ސަހަރާގައި މަންނާއި ސަލްވާ ކައިގެން ތިބެފައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި ބޯހަރުކަން ދައްކައި، ތިމަންމެންނަށް އެއް ވައްތަރެއްގެ ކެއުމެއް އަބަދު ކައިކައި ތިބޭން ކެތް ނުކުރެވޭނެއޭ ދެންނެވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿فَٱدْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنۢبِتُ ٱلْأَرْضُ مِنۢ بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا﴾ ފަހެ، އަހަރެމެންނަށްޓަކައި ކަލޭގެފާނުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އަހަރެމެންނަށް އެހެން ކާއެއްޗެއް ދެއްވާތޯ ދުޢާކޮށްދެއްވާށެވެ. އަހަރެމެން މިހާރު ފޫހިވެއްޖެއެވެ. އަހަރެމެން ބޭނުންވަނީ ބިމުން ފަޅައިގެން ހެދޭ އޮއްޓަރާއި، ކިއުކަމްބާއާއި، ލޮނުމެދާއި، މުގާއި، ފިޔާ ފަދަ ބާވަތްތަކެވެ. ބަނީ އިސްރާއީލަކީ ނުބައި ޠަބީޢަތަކާއި މިޒާޖެއްގެ ބައެކެވެ. "މަންނަ"އަކީ މާމުއި ވައްތަރުގެ ފޮނި އެއްޗަކަށް ވެފައި، "ސަލްވާ" އަކީ ދޫނި މަހުގެ ތެރެއިން އެންމެ ރަނގަޅު މަހަށް ވާއިރު ވެސް، އެމީހުން އޭގެ ބަދަލުގައި ބޭނުންވީ މުގާއި، ލޮނުމެދާއި، ފިޔައެވެ. މިއީ ޙައިރާން ވާންވީ ކަމެއް ނޫނެވެ. ބުއްދި ގޯސްވެއްޖެ ބައެއްގެ ޠަބީޢަތާއި މިޒާޖުވެސް ގޯސްވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެމީހުނަށް މަންނަށް ވުރެ ފިޔާ ރަނގަޅުވީއެވެ. އަދި ސަލްވާއަށް ވުރެ މުގު ރަނގަޅުވީއެވެ. މަންނާއި ސަލްވާ އަށް ވުރެ ލޮނުމެދާ ފިޔައަށް އިސްކަންދޭނީ ކޮންފަދަ މޮޔަ، ޖާހިލު ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ ބަނީ އިސްރާއީލުގެ މި "ރަހަ ދެނެގަތުން ފަސާދަވުން" ދެކެވަޑައިގެން، އެކަމާ ޙައިރާންވެވަޑައިގެން އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ﴿قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ ٱلَّذِى هُوَ أَدْنَىٰ بِٱلَّذِى هُوَ خَيْرٌ ۚ ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މޮޅު އެއްޗެއްގެ ބަދަލުގައި ދެރަ އެއްޗެއް ހޯދަނީ ހެއްޔެވެ؟ ރަނގަޅު، ފައިދާހުރި ކާނާގެ ބަދަލުގައި ތިޔަބައިމީހުން ދެރަ އަގެއް ނެތް ކާނާއަށް އެދެނީ ހެއްޔެވެ؟ ﴿ٱهْبِطُوا۟ مِصْرًا فَإِنَّ لَكُم مَّا سَأَلْتُمْ ۗ﴾ ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ ތަކެތި ހޯދާން ކޮންމެވެސް ބޮޑު ރަށަކަށް ވަންނާށެވެ. އެބައިމީހުން ކުޅަ ނުބައިކަންތައް ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް الله ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ﴿وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ ٱلذِّلَّةُ وَٱلْمَسْكَنَةُ وَبَآءُو بِغَضَبٍ مِّنَ ٱللَّـهِ ۗ﴾ އެބައިމީހުންނަށް ދެރަކަމާއި، ނިކަމެތިކަން ލާޒިމުވެއްޖެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللهގެ ކޯފާ ޙައްޤުވެއްޖެއެވެ. ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا۟ يَكْفُرُونَ بِـَٔايَـٰتِ ٱللَّـهِ وَيَقْتُلُونَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ بِغَيْرِ ٱلْحَقِّ ۗ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوا۟ وَّكَانُوا۟ يَعْتَدُونَ﴾ އެބައިމީހުންނަށް މިޖަޒާއާއި އަދަބު ލިބުނީ އެބައިމީހުން އުރެދި، ނުކިޔަމަންތެރި ކަމުގައި ޙައްދުފަހަނައަޅައި ދިއުމުންނެވެ. އަދި اللهގެ އާޔަތްތަކަށް ކާފިރުވެ، އަނިޔާވެރިކަމާއެކު ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރުމުންނެވެ. މިވަރުގަދަ ޢަޛާބު އެބައިމީހުނަށް ޙައްޤުވީ ނަބީބޭކަލުންނާމެދު އެބައިމީހުން ހިންގަމުން ދިޔަ ހުތުރުކަން ބޮޑު ޖަރީމާތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ. އިބްނު މަސްޢޫދު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ބަނީ އިސްރާއީލު މީހުން އެއްދުވަހު ސާޅީސް ތިން ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރިއެވެ. އަދި އެދުވަހު ހަވީރު އެމީހުންގެ ގޮވާން ވިއްކާ ފިހާރަތައް ހުޅުވިއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނާއި، ޔަހޫދީން ކަމުގައިވި މީހުންނާއި، ނަޞާރާއިންނާއި، ޞާބިއީންނާއި (މިއެންމެންގެ ތެރެއިންވެސް) الله އަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވެ، ޞާލިޙު ޢަމަލު ކުޅަ މީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި، އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް އެއްވެސް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ހިތާމަކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (ނޯޓު: ޞާބިއީންނަކީ ދީނެއް ނެތް މީހުން ކަމަށާއި، ތަރިތަކަށާއި، މަލާއިކަތުންނަށް އަޅުކަންކުރާ މީހުން ކަމަށް ބުނެވެއެވެ.) (62)

މިއީ ތެދުވެރި އީމާންކަން މަތީ ދެމިތިބުމަށް ހުރިހާ ދީނެއްގެ އަހުލުވެރީންނަށް ގޮވައިލެވިފައިވާ ޢާއްމު ގޮވައިލުމެކެވެ. މާނައީ: މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ތަބަޢަވީ މީހުންނާއި، މޫސާ عليه السلام އަށް ތަބަޢަވީ ޔަހޫދީންނާއި، ޢީސާ عليه السلام އަށް ތަބަޢަވީ ނަޞާރާއިންނާއި، ޞާބިއީން (ޞާބިއީންނަކީ ޔަހޫދިންގެ ދީނާއި، ނަޞާރާއިންގެ ދީން ދޫކޮށް الله އެއްކައުވަންތަކޮށް لا إله إلا الله ކީ މީހުންނެވެ.) ގެ ތެރެއިން މުއުމިނުން ﴿فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެބައެއްގެ ޒަމާނުގައި ޝިރުކުގެ އެއްވެސް އަސަރެއް ނެތް ތެދުވެރި ސާފު އީމާނަކުން އީމާންވެ ދުނިޔޭގައި الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވި މީހުންނަށް އެމީހުންގެ ސަވާބުން ޒައްރެއްގެ މިންވަރު ވެސް އުނިނުވެ ފުރިހަމައަށް ލިބޭނެއެވެ. އަދި ފާފަކުޅަ މީހުން ޤިޔާމަތް ދުވަހު ބިރާ ކުރިމަތިލާން ޖެހޭއިރު، އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ދުނިޔެއަށް ދޫކޮށްފައި ދިޔަ އެއްޗަކާ މެދު އެބައިމީހުން ހިތާމަވެސް ނުކުރާނެއެވެ. މި އާޔަތުގައި ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ މުރާދަކީ، އެމީހުންގެ ޒަމާނުގައި އީމާންވީ މީހުންނެވެ. އެހެންކަމުން، އެމީހެއްގެ ޒަމާނުގައި މޫސާ عليه السلام ގެ ޝަރީޢަތުގައި ފުރިހަމައަށް ހިފަހައްޓައިގެން ހުރެ މަރުވި ޔަހޫދީ މީހާއާއި، ޢީސާ عليه السلام ގެޝަރީޢަތުގައި ފުރިހަމައަށް ހިފަހައްޓައިގެން ހުރެ މަރުވި ނަޞްރާނީ މީހާ މުޙައްމަދު ﷺ އުއްމަތުގެ މީހުންނާ އެކު ސުވަރުގެ ވަންނާނެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި މުޙައްމަދު ﷺ ރަސޫލުކަމާއިގެން ފޮނުއްވުމަށްފަހު، އިސްލާމްދީން ފިޔަވައި އެހެން ދީނެއް މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުގައި ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. އަދި އެފަދަ މީހެއްގެ ނިމުމަކީ ނަރަކައެވެ. ރަސޫލުالله ﷺޙަދީޘުކުރައްވައިފައި ވެއެވެ. "وَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ ، لَا يَسْمَعُ بِي أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الأُمَّةِ يَهُودِيٌّ ، وَلَا نَصْرَانِيٌّ ، ثُمَّ يَمُوتُ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِالَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ ، إِلَّا كَانَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ" (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب وجوب الإيمان برسالة النبي) (މުޙައްމަދު ﷺގެ ނަފްސު އެފަރާތެއްގެބާރުވެރިކަމުގެ ދަށުގައިވާ، މާތް الله ގަންދެއްވައި ޙަދީޘުކުރައްވަމެވެ. މިއުއްމަތުގެ އެއްވެސް މީހަކަށް، އަދި ޔަހޫދީއަކަށް ނުވަތަ ނަޞްރާނީއަކަށްވެސް، ތިމަންކަލޭގެފާނާ ބެހޭ ގޮތުން އަޑު އިވި ތިމަންކަލޭގެފާނު އެ ދީނަކާއިގެން ފޮނުއްވުނު ދީނަށް އީމާން ނުވެ މަރުވެއްޖެނަމަ މާތް الله އެމީހަކު ވައްދަވާނީ ނަރަކައަށެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 153 (240) ) މާތް الله ގެ އަންނަނިވި ވަޙީ ބަސްފުޅުން މިކަމަށް ތާއީދު ލިބެއެވެ. ﴿وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ ٱلْإِسْلَـٰمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى ٱلْءَاخِرَةِ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ (އިސްލާމްދީން ފިޔައިވައި އެހެން ދީނެއް އެދޭ މީހާގެ ފަރާތުން އެކަން ޤަބޫލުނުކުރެވޭ ހުށްޓެވެ. އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެމީހަކު ވާނީ ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ.)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ކަށަވަރުވެގެންވާ ޢަހުދު ހިއްޕަވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ (ބޮލާދިމާ) މައްޗަށް ޠޫރު ފަރުބަދަ އުފުއްލެވި ހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެހިނދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންގެވީމެވެ.) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި އެއްޗެއްގައި (އެބަހީ: ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފޮތުގައި) ތިޔަބައިމީހުން ގަދަޔަށް ހިފަހައްޓާށެވެ! އަދި އެފޮތުގައިވާ ގޮތް ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަ ކުރާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ތަޤްވާވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. (63)

އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ. ތައުރާތުގެ ޙުކުމްތައް ތަންފީޒު ކުރާނެ ކަމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ކަށަވަރުވެގެންވާ ޢަހުދެއް ހިއްޕެވުމަށް ފަހު ތިޔަބައިމީހުން އެއާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކުރަން އިންކާރުކުރުމުން، ތިމަންރަސްކަލާގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޯ މައްޗަށް ޠޫރު ފަރުބަދަ އުފުއްލަވައި، ކުޑައެއް ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޯމަތީގައި އެ ފަރުބަދަ ހުރި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿خُذُوا۟ مَآ ءَاتَيْنَـٰكُم بِقُوَّةٍ وَٱذْكُرُوا۟ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ އެހިނދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. ތައުރާތުގެ ޙުކުމްތަކަށް ކަމަށް ކަމޭހިތުމާއި، ޢަޒުމާއެކީ ޢަމަލުކުރާށެވެ. އަދި އެއާމެދު ފަރުވާ ކުޑަ ނުކޮށް އޭގައި ހިފަހައްޓާށެވެ. އޭރުން، އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންތެރިކަން އަދާކޮށް، އެކަލާނގެ ޢަޛާބުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރައްކާތެރިވެވޭނެއެވެ.

ދެން އޭގެފަހުން ތިޔަބައިމީހުން (އެ ޢަހުދަށް) ފުރަގަސްދީ، އެނބުރި ހިނގައްޖައީމުއެވެ. ފަހެ، اللَّه ގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްވަންތަކަން، ތިޔަބައިމީހުންގެމައްޗަށް ނުވާނަމަ، ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ވީސްކަން ކަށަވަރެވެ. (64)

އެއަށް ފަހު ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަހުދު އުވާލައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލެނބުމަށް ދެކޮޅު ހެދީމުއެވެ. ފަހެ، މާތް الله އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތައުބާނުލެއްވިނަމަ، އަދި އެކަލާނގެ ރަޙްމަތްފުޅުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ފާފަ ނުފުއްސެވިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ވީސްކަން ކަށަވަރީ ހަލާކުވެ، ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން، ހޮނިހިރުދުވަހާމެދު (ދެކޮޅުވެރިވެ، ނުކިޔަމަންތެރިވުމުގައި) ޙައްދުފަހަނަޅައިދިޔަ މީހުންގެ ވާހަކަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިފައިވާކަން ކަށަވަރެވެ. ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، އެއުރެންނަށް އެންގެވީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ދެރަވެ، ނިކަމެތި ވެގެންވާ ރާމާމަކުނުތަކަކަށް ވާށެވެ! (65)

އޭ ޔަހޫދީންނެވެ! ހޮނިހިރު ދުވަހު މަސްހިފުން ޙަރާމްކުރެއްވުމުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންގެ ތެރެއިން އެ ދުވަހު މަސްހިފި މީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި އަދަބު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެއެވެ. އެބައިމީހުން ނިކަމެތިވުމުގެ އިތުރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ އެބައިމީހުން ރާމާމަކުނަށް ބަދަލުކުރައްވައިފައެވެ.

ފަހެ، އެކަންތަކުގެ ކުރިމަތީގައިވާ މީހުންނަށާއި، އޭގެފަހުން އަންނާނޭ މީހުންނަށް ވަރުގަދަ ޢިބްރަތެއް ކަމުގައްޔާއި، ތަޤްވާވެރިންނަށް ފުރިހަމަ ނަސޭހަތެއް ކަމުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަންތައް ލެއްވީމެވެ. (66)

ފަހެ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި އަދަބަކީ ހަމަލޮލުން ބެލި މީހުން އެފަދަ ކަމަކުން ދުރުކުރާނޭ، އަދި ފަހުން އައި މީހުންނަށް ޢިބްރަތަކަށް ވާނޭ އަދި الله އަށް ބިރުވެތިވާ ކޮންމެ ޞާލިޙު އަޅަކަށް ފިލާވަޅަކަށް ވާނޭ އަދަބަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހެއްދެވީމެވެ.

އަދި މޫސާގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންގެ ގާތުގައި (މިފަދައިން) ވިދާޅުވިހިނދު، (ހަނދުމަކުރާށެވެ!) ތިޔަބައިމީހުން ގެރިއެއް ކަތިލުމަށް ހަމަކަށަވަރުން الله، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވަތެވެ. އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. ފުރައްސާރަކުރެވޭ ބަޔަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ތިމަންމެން ހައްދަވަނީތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. (އެފަދަ ކަންތައްކުރާ) ޖާހިލުންގެ ތެރެއިން، (ވެވަޑައިނުގަތުންއެދި) ތިމަންކަލޭގެފާނު الله ގެ ޙަޟްރަތުން ރައްކާތެރިކަން ލިބިވަޑައިގަންނަވަމެވެ. (67)

އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކު މަރައިލެވި، އޭނާގެ ޤާތިލަކީ ކާކުކަން ނޭނގުމުން، ގެރިއެއް ކަތިލާން ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ އަމުރުކުރައްވާ ކަމުގައި މޫސާ عليه السلام ވިދާޅުވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿قَالُوٓا۟ أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا ۖ قَالَ أَعُوذُ بِٱللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ ٱلْجَـٰهِلِينَ﴾ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު އަހަރެމެންނަށް ފުރައްސާރަކުރައްވަނީ ހެއްޔެވެ؟ އަހަރެމެން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހުގައި ޤާތިލާ ބެހޭ ގޮތުން ސުވާލު ދެންނެވުމުން ކަލޭގެފާނު ތިޔަ ދައްކަވަނީ ގެރިއެއް ކަތިލާ ވާހަކައެވެ. މަރައިލެވުނު މީހާއާ ގެރިއާ ހުރީ ކޮން ގުޅުމެއް ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ޖަވާބުގައި ވިދާޅުވިއެވެ. މީސްތަކުންނަށް މަލާމާތްކޮށް ފުރައްސާރަކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ވުމުން ސަލާމަތް ކުރެއްވުން އެދި ކީރިތި الله ގެ ރައްކާތެރިކަމަށް އެދެމެވެ. މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުން މޫސާ عليه السلام ރައްކާތެރިކަމަށް އެދިވަޑައިގަތީ އެކަލޭގެފާނު ފުރައްސާރަކުރައްވާ ކަމުގައި އެބައިމީހުން ބުނުމުން، އެބަހުގެ ބޮޑު ކަމުންނެވެ. އެހެނީ، ނަބީބޭކަލުންނަކީ ޙައްޤު ބަސް ވިދާޅުވާ ބޭފުޅުންނެވެ. ފުރައްސާރަކުރައްވާ ބޭފުޅުންނެއް ނޫނެވެ. އެބައިމީހުންނަކީ ވިސްނޭ ބައެއްނަމަ މޫސާ عليه السلام އެވިދާޅުވި ބަސްފުޅުގެ މުރާދު އެބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ދެއްކެވި ވާހަކަފުޅަކީ އެކަލޭގެފާނުގެ ވާހަކަފުޅެއް ނޫން ކަމާއި، اللهގެ އަމުރުފުޅު ކަން އެބައިމީހުންނަށް ސާފުވީހެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވީ إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُكُمْ (الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވައެވެ.) އެވެ. އެހެނަސް އެބައިމީހުންނަކީ ހަމަނުޖެހުން އުފައްދާ، އަދި ގޮތްދޫނުކުރާ ޖާހިލުންނެވެ.

އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އެއީ ކޮންކަހަލަ ގެރިއެއްކަން އަޅުގަނޑުމެންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށް ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދަންނަވައިދެއްވާށެވެ! އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވައި އަންގަވަތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އެއީ، ދުވަސްވެ މުސްކުޅިވެފައިވާ ގެރިއެއް ނޫނެވެ. ޅަގެރިއެއްވެސް ނޫނެވެ. އެ ދެމެދުގެ ގެރިއެކެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވާ ކަންތައް ތިޔަބައިމީހުން ކުރާށެވެ! (68)

އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އަހަރުމެންނަށްޓަކައި ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ދުޢާކޮށްދެއްވާށެވެ. އެ ގެރީގެ ސިފަތައް ބަޔާންކޮށްދެއްވާތޯއެވެ. އޭގެ އުމުރަކީ ކޮބައިތޯ އާއި، އޭގެ ސިފައަކީ ކޮބައިތޯއާއި، އެއީ ކުޑަ ނުވަތަ ބޮޑު ގެރިއެއްތޯއެވެ. މިއީ އެބައިމީހުންގެ މޮޔަކަމާއި ގޮތްދޫނުކުރުމެވެ. އެބައިމީހުން اللهގެ އަމުރުފުޅަށް ކިޔަމަންވެ، ކޮންމެ ގެރިއެއް ކަތިލިނަމަވެސް އެބައިމީހުންނަށް ފުދުނީހެވެ. ނަމަވެސް އެބައިމީހުން އެކަން އުނދަގޫކަމަކަށް ހެދުމުން، ﷲ އެބައިމީހުންނަށް އެކަން އުނދަގޫ ކުރެއްވިއެވެ. ﴿قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَّا فَارِضٌ وَلَا بِكْرٌ عَوَانٌۢ بَيْنَ ذَ‌ٰلِكَ ۖ فَٱفْعَلُوا۟ مَا تُؤْمَرُونَ﴾ މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާތް الله ކަތިލާން އެންގެވި ގެރިއަކީ މާ ޅަ ގެރިއެއްވެސް، އަދި މާ މުސްކުޅި ގެރިއެއްވެސް ނޫނެވެ. އެ ދެމެދުގެ، މެދު އުމުރުގެ ގެރިއެކެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް الله ކުރެއްވި އަމުރުފުޅަށް ޢަމަލުކުރާށެވެ. ޖަދަލު ގިނަ ކުރުމުން އަނެއްކާވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް الله އުނދަގޫކުރައްވާނެއެވެ.

އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އެ ގެރީގެ ކުލައަކީ ކޮބައިކަން އަޅުގަނޑުމެންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށް، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދަންނަވައިދެއްވާށެވެ! އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވައި އަންގަވަތެވެ. އެއީ، ހަމަކަށަވަރުން ބަލާމީހުންނަށް އުފާވެރިކަން ދެނިވި، ރީނދޫކުލައިގެ ކުލަގަދަ ގެރިއެކެވެ. (69)

އެބައިމީހުން الله ގެ އަމުރަށް ބޯނުލަނބައި، އަނެއްކާވެސް ގޮތްދޫނުކޮށް ޖަދަލު ކުރިއެވެ. އެބައިމީހުން މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ދުޢާ ކޮށް ދެއްވާށެވެ. އެ ގެރީގެ ކުލަ ބަޔާންކޮށްދެއްވާތޯއެވެ. އެއީ ހުދު ނުވަތަ ރީނދޫ ނުވަތަ ރަތް ގެރިއެއްތޯއެވެ، އަހަރުމެން އެދެނީ ގެރީގެ ކުލަ ސާފުކޮށް އެނގޭނޭހެން ބަޔާންކޮށްދެއްވުމެވެ. ﴿قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَآءُ فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ ٱلنَّـٰظِرِينَ﴾ މޫސާ عليه السلام އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ އެ ގެރީގެ ކުލައަކީ ރީނދޫ ކުލަ ކަމުގައެވެ. ރީނދޫ ކުލަ ގަދަވެފައި، ސިފަ ރީތި ވާނެ ކަމުގައެވެ. އަދި އޭގެ ކުލައާއި ސިފަ ރީތި ކަމުން އެއަށް ބަލައިލި ކޮންމެ މީހަކު އުފާވާނެއެވެ.

އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އެއީ ކޮން ގެރިއެއްކަން އަޅުގަނޑުމެންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށް، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދަންނަވައިދެއްވާށެވެ! (އެހެނީ) ހަމަކަށަވަރުން (ތިޔަ ސިފަކުރައްވާ) ގެރި އަޅުގަނޑުމެންނަށް އޮޅިއްޖެއެވެ. الله އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންމެން ވާހުށީ (އެކަމަށް) ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ ބަޔަކު ކަމުގައެވެ. (70)

އެބައިމީހުންގެ ގޮތް ދޫނުކުރުމާއި، ހީލަތްތެރިކަން އަނެއްކާވެސް ކުރިއަށް ނެރުނެވެ. އެމީހުން މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވިއެވެ. ގެރިތައް ވައްތަރުކަމުން އަހަރުމެނަށް އެގެރި އޮޅިއްޖެއެވެ. އެގެރި ވަކިކުރެވޭނެ ގޮތެއް ބަޔާންކޮށް ދެއްވާތޯ ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ދަންނަވައި ދެއްވާށެވެ. އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ އަހަރުމެންނަށް އެ ގެރި ފެންނާނެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން ރިވާވެފައިވާ މަރްފޫޢު ޙަދީޘެއްގައި ވެއެވެ. إِنَّمَا أُمِرُوْا بِأَدْنَى بَقَرَةٍ – أَيِّ بَقَرَةٍ - وَلَكِنَّهُمْ لَمَّا شَدَّدُوْا عَلَى أَنْفُسِهِمْ شَدَّدَ اللهُ عَليْهِمْ؛ وَاَيْمُ اللهِ لَو أَنَّهُمْ لَمْ يَسْتَثْنُوا مَا بُيِّنَتْ لَهُمْ آخِرَ الأَبَدِ. (رواه ابن كثير في تفسيره) (އެބައިމީހުންނަށް އެންގުނީ އާދައިގެ ގެރިއެއް - ކޮންމެވެސް ގެރިއެއް - ކަތިލާށެވެ. އެމީހުން އެކަން އުނދަގޫވާނެ ގޮތް ހަދާން ފެށުމުން މާތް الله އެމީހުންނަށް އެކަން އުނދަގޫ ކުރެއްވިއެވެ. الله ގަންދީ ހުވައިކުރައްވަމެވެ. އެމީހުން އިސްތިސްނާ ނުކުރިނަމަ - الله އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ އޭ ނުބުނިނަމަ- ދުވަހަކުވެސް އެމީހުންނަށް އެގެރި ނުހޯދުނީހެވެ.)

އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވައި އަންގަވަތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އެއީ، ދަނޑުބިމުގެ ފަސްގަނޑުޖަހާ ނިކަމެތި ގެރިއެއް ނޫނެވެ. އަދި ދަނޑަށް ފެންދޭ ގެރިއެއްވެސް ނޫނެވެ. (ޢައިބުތަކުން) ސަލާމަތް ވެގެންވާ، އޭގައި އެއްވެސް ލަފެއްނެތް ގެރިއެކެވެ. އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. މިހާރު ކަލޭގެފާނު އޮޅުމެއްނެތް ސާފުބަޔާން ގެނެސްދެއްވައިފީމުއެވެ. ދެން އެއުރެން އެ ގެރި ކަތިލައިފޫއެވެ. އެއުރެންތިބީ، އެކަން ކުރާހިތަކުން ނޫނެވެ. (71)

އެގެރިއަކީ ދަނޑުގައި ފަސްގަނޑު ޖަހާން، އަދި ދަނޑަށް ފެންދޭން ވެސް ބޭނުންކުރެވޭ ގެރިއެއް ނޫނެވެ. އެގެރި ބޭނުން ކުރެވެނީ ކިރުފެލުމަށާއި ދަރިމައިކުރުމަށެވެ. ﴿مُسَلَّمَةٌ لَّا شِيَةَ فِيهَا﴾ އެގެރިއަކީ ހުރިހާ އައިބަކުން ސަލާމަތްވެގެންވާ، އޭގެ ހަމުގައި ހުރި ރީނދޫކުލަ ނޫން އެހެން ކުލައެއް ނެތް ގެރިއެކެވެ. ﴿قَالُوا۟ ٱلْـَٔـٰنَ جِئْتَ بِٱلْحَقِّ ۚ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا۟ يَفْعَلُونَ﴾ އެ ގެރީގެ ހަޤީޤީ ސިފަ ކަލޭގެފާނު މިހާރު ތިޔަ ގެނެސްދެއްވީއެވެ. މިހާރު އަހަރެމެންނަށް އެކަމުގައި އަރާނޭ އޮޅުމެއް ނެތެވެ. މިވާހަކައަކީ އެބައިމީހުންގެ ރަސޫލާގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި ދައްކާން ބޭއަދަބީ ވާހަކައެކެވެ. މިއިން ދޭހަވަނީ އެކަލޭގެފާނު ކުރީން އެބައިމީހުންނަށް ޙައްޤު ގޮތް ނައަންގަވާ ކަމުގައެވެ. އަދި މިހާރު ޙައްޤު ހާމަކޮށްދެއްވީ ކަމުގައެވެ. ގެރި ކަނޑައެޅި ނިމުމުން އެގެރި ނުހަނު ބޮޑު އަގުގައި ގަނެ އެ ކަތިލިއެވެ. އަގު ބޮޑުކަމުން އެމީހުން އެ ގެރި ކަތިލީ ކަތިލާ ހިތަކުން ނޫނެވެ. ގެރީގެ އަހުލުވެރީންގެ ވާހަކަ މި ގެރީގެ ވާހަކައިގައި ވަނީ މިހެންނެވެ. ބަނީ އިސްރާއީލުގައި އުޅުނު ވަރަށް މުދާ ގިނަ މުއްސަނދި މީހެކެވެ. އޭނާގެ ވާރުތަވެރިއަކަށް އޭނާގެ ބޭބެގެ ދަރި ފިޔަވައި އެހެން މީހަކު ނެތެވެ. ދެން ބޭބެގެ ދަރި ކުރި ކަމަކީ މުދާ އަވަހަށް ހޯދުމުގެ ބޭނުމުގައި އެމީހާ މަރާލީއެވެ. ދެން ރޭގަނޑު އޭނާ ނަގައިގެން ގޮސް އެމީހުންގެ ތެރެއިން މީހެއްގެ ދޮރުމަތީގައި ބޭއްވިއެވެ. އަދި ހެނދުނު ތެދުވެ އެމީހާ ބޮޑުބޭބެ މަރާލައިފައިވާކަމަށް ބުނެ ދަޢުވާކޮށް، މަރުގެ ދިޔައަށް އެދޭން ފެށިއެވެ. އެންމެ ފަހުން، މައްސަލަ ބޮޑުވެ ދެބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ހަނގުރާމަކުރާން ތައްޔާރުވެއްޖެއެވެ. ދެން އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ބަސް ވިކޭ ބައެއް މީހުން ބުންޏެވެ. ތިމަންމެންގެ މެދުގައި اللهގެ ރަސޫލާ މޫސާ عليه السلام ހުންނަވަނިކޮށް އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ޤަތުލުކުރާން ވީ ކީއްވެ ހެއްޔެވެ؟ ދެން އެބައިމީހުން މޫސާ عليه السلام ގެ އަރިއަހަށް ގޮސް ޤާތިލާ ބެހޭ ގޮތުން މާތް اللهއަށް ސުވާލުދެންނެވުމަށް އެކަލޭގެފާނަށް ދަންނަވައިފިއެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ﴿إِنَّ اللَّـهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾ (ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވަނީ ތިޔަބައިމީހުން ގެރިއެއް ކަތިލުމަށެވެ.) ދެން ގެރި ކަތިލުމަށް ފަހު، ޤަތުލުކުރެވިފައިވާ މީހާ ގައިގާ އޭގެ ބަޔަކުން ޖެހުމުން، اللهގެ އިޛުނަފުޅާއެކު، އޭނާ ތެދުވެ އެބައިމީހުންނަށް ޤާތިލު ބުނެދިނެވެ. ދެން އެބައިމީހުން ޤިޞާޞް ހިފުމުގެ ގޮތުން އޭނާ ޤަތުލުކުޅައެވެ. އަންނަނިވި އާޔަތުގައި އިޝާރާތްކުރައްވަނީ މިވާހަކައަށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން މީހަކު މަރާލާފައި، އެ މަރާމެދު ދެބަސްވެ ޚިލާފުވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން ވަންހަނާކޮށްއުޅުނު ކަންތައް، الله ހާމަކުރައްވައި، ނެރުއްވާހުށްޓެވެ. (72)

ތިޔަބައިމީހުން މީހަކު ޤަތުލުކޮށް އެކަމާމެދު ދެބަސްވެ އަރައިރުންވެ، ކޮންމެ ބަޔަކުވެސް ތިމާމެން އަމިއްލައަށް ބަރީއަވެ އަނެއްބައިމީހުންގެ ބޮލުގައި ތުހުމަތު އެޅުވި ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން މާތް الله ޙަޤީޤީ ޤާތިލާ ބެހޭގޮތުން ތިޔަބައިމީހުން ފޮރުވައިގެން އުޅޭ ކަންތައް ފާޅުކުރައްވާނެއެވެ.

ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. އޭގެ (އެބަހީ: އެ ކަތިލި ގެރީގެ) އެތިކޮޅަކުން، އެ (މަރުވެފައިވާ) މީހާގެ ގައިގައި ތިޔަބައިމީހުން ޖަހާށެވެ! (ދެން އެއުރެން ޖެހި ހިނދު، އެމީހާ އަލުން ދިރިއްޖެއެވެ.) މަރުވެފައިވާ ތަކެތި، الله އަލުން ދިރުއްވަނީ އެފަދައިންނެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް، އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ހެކިތައް ދައްކަވަނީވެސް، އެފަދައިންނެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނައި ދެނެގަތުމަށްޓަކައެވެ. (73)

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާގެ ދޫފުޅުމަތިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންގެވީމެވެ. ޤަތުލުކުރެވިފައިވާ މީހާގެ ގައިގައި ގެރީގެ ބަޔަކުން ޖަހާށެވެ. އޭނާ ދިރިގެން ތެދުވެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޤާތިލު ބުނެދޭނެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ކުރުކުރުމަށް ޓަކައި ބައެއް ވާހަކަތައް އުނިކުރެވިފައެވެ، އެއީ: ދެން، އެމީހުން އޭނާގެ ގައިގައި ޖެހުމުން އޭނާ ދިރިގެން ތެދުވެ ޤާތިލުގެ ވާހަކަ އެމީހުންނަށް ބުނެދިނެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ލޯތަކަށް ފެންނަ ގޮތަށް މާތް الله މިމީހާ ދިރުއްވި ފަދައިން ގަބުރުތަކުގައިވާ މީހުން ދިރުއްވާނެއެވެ. މަރުވެފައިވާ މީހުން އެކަލާނގެ މިފަދައިން ދިރުއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ބައެއް ހެތްކާއި ދަލީލު ދައްކަވައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނައި، އަލުން މީސްތަކުން ދިރުއްވުމަށް އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަން ދެނެގަތުމަށް ޓަކައެވެ. ރިވާވެގެންވާ ގޮތުގައި ޤަތުލުވީ މީހާގެ ގައިގައި އެމީހުން ގެރީގެ ބަޔަކުން ޖެހުމުން، ކަރުގެ މައި ލޭނާރުތަކުން ލޭ ފައިބާ ޙާލު އޭނާ ތެދުވިއެވެ. އަދި އަހަރެން ޤަތުލު ކުރީ އަހަރެންގެ ބޭބެގެ މިހިރަ ދަރިއޭ ބުނުމަށްފަހު އޭނާ މަރުވެގެން ވެއްޓިއްޖެއެވެ. ދެން ޤާތިލު އަތުލައި އޭނާ ޤަތުލުކުރެވުނެވެ. އަދި އެއަށް ފަހު އެއްވެސް ޤާތިލަކަށް ވާރުތަ މުދަލުން ބައެއް ނުދެވެއެވެ. ދެން ފާހަގަކޮށްލެވޭ ނުގުތާ އަކީ، ޤަތުލުކުރެވުނު މީހާގައިގައި ގެރީގެ ބަޔަކުން ޖެހުމަށް އެބައިމީހުންނަށް މޫސާ عليه السلام އެންގެވުމެވެ. އެކަލޭފާނު އަމިއްލަފުޅަށް ނުޖައްސަވައެވެ. އެކަލޭގެފާނު ސިހުރު ހެއްދެވީކަމަށް، ނުވަތަ މަކަރު ހެއްދެވީ ކަމަށް ތުހުމަތުކޮށްފާނެތީއެވެ. އަދި މިކަމަކީ މޫސާ عليه السلام އަށް ދެއްވި ވަރުގަދަ މުޢުޖިޒާތެއްގެ ގޮތުގައި ދެމިގެން ދިއުމަށްޓަކައެވެ.

ދެން އެއަށްފަހުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ގާވެ ހަރުކަށިވިއެވެ. ފަހެ، އެ ހިތްތައް ހިލައެކޭ އެއްފަދައެވެ. ނުވަތަ އެއަށްވުރެވެސް ހަރުކަން ގަދައެވެ.(އެހެނީ) ހަމަކަށަވަރުން، އެއިން ފެން ކޯރުތައް އުފެދިގެން އަންނަ ހިލަ، ހިލަތަކުގެ ތެރެއިންވެއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، ފަޅިފަޅިވެގެންގޮސް އެއިން ފެން ނިކުންނަ ހިލަވެސް އޭގެތެރެއިން ވެއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، الله އަށް ބިރުވެތިވުމުގެ ސަބަބުން ތިރިއަށް ފައިބާ ހިލަވެސް އޭގެތެރެއިން ވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކާމެދު ޣާފިލުވެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި الله ނުވެއެވެ. (74)

އޭ ބަނީ އިސްރާއީލެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ހަރުވެ ހިލަވިއެވެ. އަދި މަރުވެފައިވާ މީހާ ދިރުއްވުން ފަދަ އަންތަރީސް ކުރުވަނިވި މުޢުޖިޒާތްތައް ފެނުމަށް ފަހުވެސް ހަނދާންކޮށްދިނުމާއި ނަސޭހަތުގެ އަސަރު އެ ހިތްތަކަށް ނުކުރެއެވެ. އެ ހިތްތައް ހަރުވުމުގައި ހިލަފަދައެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެއަށްވުރެވެސް އޭގެ ހަރުކަން ބޮޑުވެ. ﴿ وَإِنَّ مِنَ ٱلْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ ٱلْأَنْهَـٰرُ ۚ ﴾ އަދި ހިލަތަކުގެ ތެރޭގައި މަޑުވެ، ފަޅައިގެން ގޮސް އެއިން މީރު ފެން އަރާ ހިލަތައް ވެއެވެ. ﴿وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ ۚ﴾ އަދި އޭގެ ތެރޭގައި الله ގެ މަތިވެރިކަމަށް މަޑުވެ ފަޅަފަޅައިގެން ގޮސް އެއިން ކޯރުތައް ދެމޭ ހިލަތައްވެސް ވެއެވެ. ﴿وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّـهِ ۗ﴾ އަދި ހިލަތަކުގެ ތެރޭގައި الله އަށް ބިރުވެތިވުމުގެ ސަބަބުން ފަޅައިގެންގޮސް ފަރުބަދަތަކުގެ މަތީން ވެއްޓޭ ހިލަވެސް ވެއެވެ. މިހިލަތައް الله އަށް ބިރުވެތިވުމުގެ ސަބަބުން މަޑުވާއިރުވެސް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ވަނީ ހަރުވެ ގާވެފައެވެ. މަޑުވުމެއް الله އަށް ބިރުވެތިވުމެއް ނެތެވެ. ﴿وَمَا ٱللَّـهُ بِغَـٰفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކުގެ ތެރެއިން އެއްވެސް ކަމެއް الله އަށް ވަންހަނާ ވެގެން ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ އެ ޢަމަލުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. މިތާނގައި މިވަނީ ވަޢީދުގެ ބަސްފުޅާއި އިންޒާރެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް (އެބަހީ: ރަސޫލާ އާއި މުއުމިނުންގެ ގޮވާލުމަށް) އެއުރެން (އިޖާބަދީ) އީމާންވުމަށް، ތިޔަބައިމީހުން އުންމީދު ކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ الله ގެ ކަލާމްފުޅު އަހައި، އެއުރެން އެ ކަލާމްފުޅު ވިސްނައި ދެނެގަތުމަށްފަހު، އެއުރެން ދެނެތިބެ، ދެން އެ ކަލާމްފުޅު ބަދަލުކުރާ ބަޔަކު އެއުރެންގެ ތެރެއިން ވާކަން ކަށަވަރެވެ. (75)

ޔަހޫދީންގެ ޖަރީމާތަކާއި، އެބައިމީހުންގެ ނުބައި ޢަމަލުތަކުގެ ވާހަކައަށް ފަހު، މާތް الله މުއުމިނުންނާ މުޚާޠަބު ކުރައްވައި އަންގަވަނީ ޔަހޫދީން އީމާންވެދާނެ ކަމަށް އުއްމީދު ކުރުމަކީ ބޭކާރު ކަމެއް ކަމުގައެވެ. މިތާނގައި މާތް الله މުޚާޠަބުކުރައްވަނީ މުއުމިނުންނާއެވެ. ސުވާލަކީ އިންކާރީ އަދި ޙައިރާންކަމުގެ ސުވާލެކެވެ. މާނައީ: އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޔަހޫދިން ކުރާ ކަންތަކާއި، އެމީހުންގެ ގޮތްދޫނުކުރުމާއި، އެމީހުން ކުރާ ވައްތަރު ވައްތަރުގެ ނުބައިކަންކަމުގެ ވާހަކަ އިވޭ ހެއްޔެވެ. އެހެނީ، ތިޔަބައިމީހުން އުއްމީދުކޮށްގެން ތިޔަ ތިބެނީ އެބައިމީހުން އިސްލާމްވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނަށް ވަންނާނެ ކަމުގައެވެ. އެކަމަކު، އެބައިމީހުންގެ ޙާލަކީ، މާތް الله ގެ ވަޙީބަސްފުޅު ސާފުކޮށް ބަޔާންވެގެންވާ ޙާލު އަޑު އަހައެވެ. ދެން الله ގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވުނު ތައުރާތުގެ އާޔަތްތައް، ރަނގަޅަށް އެނގި، އެމީހުންގެ ސިކުނޑިއަށް އޭގެ މާނަ ދޭހަވުމަށް ފަހު، ގަސްތުގައި ނުބައި ނިޔަތުގައި، އެއާޔަތްތަކަށް ގޮތްގޮތް ހަދައި ބަދަލުގެނެއެވެ. އެ ގޮތަށް ހެދުމަކީ ނުފުއްސަވާ ވަރުގެ ނުބައިކަން ބޮޑު ފާފައެއްކަން އެނގި ތިބެއެވެ.

އަދި އީމާންވި މީހުންނާ އެއުރެން ބައްދަލުވެއްޖެނަމަ، އެއުރެން ބުނެއުޅެނީ، ތިމަންމެން މިތިބީ އީމާންވެގެންނެވެ. އަދި އެއުރެންގެ އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ބައްދަލުވެ، އެއްތަންވެއްޖެނަމަ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. (ތައުރާތުގައި) الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވައި އަންގަވާފައިވާ އެންގެވުންތަކުގެ ވާހަކަ އެއުރެންނަށް (އެބަހީ: މުސްލިމުންނަށް) ތިޔަބައިމީހުން ކިޔައިދެނީ ހެއްޔެވެ؟ (އޭރުން) ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އެއިން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެއުރެން (އެބަހީ: މުސްލިމުން) ޙުއްޖަތް ދައްކައިފާނެތެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ނުވިސްނަނީހެއްޔެވެ؟ (76)

ނަބިއްޔާގެ އަރިހުގައި ތިބި މުއުމިނުން ފެނި އެބައިމީހުންނާ ބައްދަލުވާ ހިނދު އެބައިމީހުން (ޔަހޫދީން) ބުނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ރަސޫލާއަކީ ޙައްޤު ރަސޫލެއްކަމާއި، އެކަލޭގެފާނު ވަޑައިގަންނަވާނޭ ކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރު ތައުރާތުގައި އައިސްފައިވާކަން އަހަރެމެނަށް އެނގެއެވެ. ﴿وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللَّـهُ عَلَيْكُمْ﴾ އަދި އެބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ އެކު އެކަހެރިވެ، މުއުމިނުންނާ ވަކިވާ ހިނދު މަގުފުރެދުމުގައި އެންމެ ކުރިއަރައި ގޮސްފައިވާ، އެބައިމީހުންގެ ވެރީން އެބައިމީހުންގެ ޔަހޫދީ އަޚުންނަށް ބުނެއެވެ. މުޙައްމަދު ﷺއާ ބެހޭ ގޮތުން ތައުރާތުގައި އައިސްފައިވާ ވާހަކަތަކުގެ ޚަބަރު ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުންނަށް ދެނީހެއްޔެވެ؟ ﴿لِيُحَاجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ ރަސޫލާ ﷺގެ ތެދުކަން އެނގި ތިބެ އެކަލޭގެފާނަށް ތަބަޢަ ނުވާތީވެ، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެމީހުން (މުއުމިނުން)ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙުއްޖަތް ޤާއިމު ކުރުމަށް ޓަކައެވެ. މި ނުބައި ކުށް ކުރެވުނު އިރު، އެކަން ދެނެގަންނާނެ ބުއްދިއެއް ތިޔަބައިމީހުންގެ ނެތީ ހެއްޔެވެ؟

އެއުރެން ސިއްރުކުރާހާ ކަންތަކާއި ފާޅުކުރާހާ ކަންތައް، الله ދެނެވޮޑިގެންވާކަން، އެއުރެން ނުދަންނަނީހެއްޔެވެ؟ (77)

މާތް الله އަށް އެއްވެސް ކަމެއް ވަންހަނާވެގެން ނުވާކަން، އެކަލާނގެ ކަލާމްފުޅަށް ބަދަލަގެނެސް، ރަސޫލު الله ﷺގެ ސިފަފުޅުތައް ވަންހަނާކުރާ އެ ޔަހޫދީންނަށް ހަމަ ނޭނގެނީ ހެއްޔެވެ؟

އަދި އެއުރެންގެތެރޭގައި ލިޔާންކިޔާން ނުދަންނަ މީހުންވެސްވެއެވެ. ފޮތުންވެސް، މުސްތަޙީލު އުންމީދުތަކެއް ނޫނީ އެއުރެންނަކަށް ނުފެނެއެވެ. އަދި ހީތަކެއް ކުރާކަމުގައިނޫނީ، އެއުރެން ނުވެތެވެ. (78)

އަދި ޔަހޫދީން ފިޔަވައި އެހެން ބަޔަކު ސުވަރުގެއަށް ނުވަންނާނެއޭ ބުނުން ފަދަ، އެބައިމީހުންގެ އަޙްބާރުން ދޭ އުއްމީދުތަކާއި ކުރާ ވަޢުދުތައް ފިޔަވައި ދީނުގެ އެއްވެސް ކަމެއް ނުދަންނަ ޖާހިލު ޢާއްމުންވެސް ޔަހޫދީންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. އެމީހުން މިވާހަކަތައް ޤަބޫލު ކުރީ އެމީހުންގެ ޖާހިލުކަން ބޮޑުކަމުންނެވެ. އެމީހުން ތިބީ ހީއާއި ވަހުމުގެ ތެރޭގައެވެ.

ފަހެ، އެއުރެންގެ އަމިއްލަ އަތުން ފޮތްލިޔެ، މިއީ الله ގެ ޙަޟްރަތުން ބާވައިލެއްވި ފޮތޭ ބުނާ މީހުންނަށް ގެއްލުމާއި ހަލާކުހުށްޓެވެ. (އެއުރެން އެކަންކުރަނީ) ކުޑައަގެއް އެއަށް ގަތުމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ އަމިއްލަ އަތުން ލިޔުނު ތަކެތީގެ ސަބަބުން، އެއުރެންނަށް ގެއްލުމާއި ހަލާކު ހުށްޓެވެ. އަދި އެއުރެން ހޯދައިގަންނަ ތަކެތިންވެސް، އެއުރެންނަށް ގެއްލުމާއި ހަލާކުހުށްޓެވެ. (79)

ތިމާމެންގެ އަމިއްލަ އަތުން الله ގެ ފޮތުގެ (ތައުރާތުގެ) އާޔަތްތައް ބަދަލުކުރުމަށް ފަހު، އެއީ الله ބާވައިލެއްވި އާޔަތްތައް ކަމުގައި ދަޢުވާ ކުރާ، އަދި ފާޅުގައި ފާފައަށް އަރައިގަންނަ މުޖުރިމުންނަށް ނަރަކައިގެ ޢަޛާބު ހުއްޓެވެ. ﴿لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۖ﴾ އެކަމުގެ ބަދަލުގައި މި އަގެއް ނެތް ދުނިޔޭގެ ފަނާވެދަނިވި މާއްދީ ފައިދާ ލިބިގަތުމަށެވެ. ﴿فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا يَكْسِبُونَ﴾ ފަހެ، الله ގެ އާޔަތްތައް ބަދަލުކޮށް، الله އަށް އެ ނިސްބަތްކުރުމަށް އެބައިމީހުންގެ އަތްތަކުން ކުރި މަސައްކަތާއި، މިކަންކޮށް ޙަރާމް ގޮތުގައި އެބައިމީހުން ހޯދި ތަކެތީގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންނަށް ނަރަކައިގެ ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ.

އަދި އެއުރެން ބުނޫއެވެ. ޢަދަދުކުރެވިގެންވާ (އެބަހީ: މަދު) ދުވަސްކޮޅެއްގައި މެނުވީ، ނަރަކައިގެ އަލިފާން ތިމަންމެން ގަޔަކު ނުބީހޭނެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން الله ގެ ޙަޟްރަތުން (އެކަމަށް) ޢަހްދެއް ހިފާފައި އޮތީހެއްޔެވެ؟ އެހެންކަމަށްވަނީނަމަ، الله އެކަލާނގެ ޢަހްދުފުޅަކާ ޚިލާފުވެވޮޑިއެއް ނުގަންނަވާނެތެވެ. ނޫންނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިގެންނުވާ އެއްޗެއް، الله އާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ބުނަނީހެއްޔެވެ؟ (80)

އަދި ޔަހޫދީން ބުނީ ތިމަންމެން ނަރަކައަށް ވަންނާނީ މަދު ދުވަސްތަކަކަށެވެ. އެއީ ހަތް ދުވަހަށެވެ. އެއީ ތިމަންމެން ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރި މުއްދަތެވެ. ﴿قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللَّـهِ عَهْدًا فَلَن يُخْلِفَ اللَّـهُ عَهْدَهُ ۖ﴾ އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. އެބައިމީހުން އެ ދައްކާވާހަތަކާ ދެކޮޅު ހައްދަވައި އިންކާރުކުރައްވާ ޙާލު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބުނާ ގޮތަށް ހައްދަވާން މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޢުދުވެވޮޑިގަތީހެއްޔެވެ؟ އެހެން ކަމުގައި ވަނީނަމަ، މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ޢަހްދާއި ޚިލާފުވެވޮޑިއެއް ނުގަންނަވާނެއެވެ. ﴿أَمْ تَقُولُونَ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ އަދި ކިއެއްތަ ތިޔަބައިމީހުން މާތް الله އަށް ނިސްބަތްކޮށް ބުހުތާން ދޮގު ހަދަނީއެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ދޮގު ހެދުމާއި، ފޮތުގެ އާޔަތްތައް ބަދަލުކުރުމާއި ދެކަމަށް އެކީ އަރައިގަންނަނީ ހެއްޔެވެ؟

އެހެންނަކުންނޫނެވެ. ފާފަކޮށް، އެމީހެއްގެ ކުށް އެމީހަކު ވަށާލައިފި މީހުންނީ (އެބަހީ: އެއުރެންގެ ކުށްތަކުގެ ތެރެޔަށް ގެނބިގެންފި މީހުންނީ) ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންނެވެ. އެއުރެންނީ، އެތާނގައި ދެމިތިބޭނޭ މީހުންނެވެ. (81)

އެހެންނަކުން ނުވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ނަރަކައަށް ވަންނާނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އަބަދުގެ އަބަދަށް އެތަނުގައި ތިބޭނެއެވެ. އެހެނީ، މާތް الله އަށް ޝިރުކުކޮށް، އެމީހެއްގެ ޖަރީމާތަކާއި، ހުތުރު ޢަމަލުތައް ގިނަވެއްޖެ މީހާ ދާއިމަށް އޮންނާނީ ނަރަކައިގައެވެ.

އަދި އީމާންވެ ޞާލިޙު ޢަމަލުތައް ކުޅަމީހުން، އެއީ ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރިންނެވެ. އެއުރެންނީ، އެތާނގައި ދެމިތިބޭނޭ މީހުންނެވެ. (82)

އަދި އީމާންވެ، އީމާންކަމާ އެކު ހެޔޮ ޢަމަލުކުޅަ މީހުން ދަންނާށެވެ. ފަހެ، އެމީހުން ދެމިތިބޭނީ ސުވަރުގޭގެ ބަގީޗާތަކުގައެވެ. އުފާވެރިކަމާއެކު ނިޢުމަތް ލިބޭ ޙާލުގައެވެ. އެމީހުން ދުވަހަކުވެސް އެތަނުން ނުނިކުންނާނެއެވެ. މިއާޔަތްތަކުގައި މާތް الله ވަނީ ހެޔޮލަފާ މީހުންގެ ޖަޒާއާއި ވިއްދައިގެން ނުބައި ނުލަފާ މީހުންގެ ޖަޒާ ގެންނަވައިފައެވެ. ތަރްޣީބާއި ތަރްހީބުގައި (ޝައުޤުވެރިކުރުވުމާއި، ބިރުގެންނެވުމުގައި) ޤުރްއާނުގައި ގެންނަވާފައިވާ އުޞޫލުތަކާ އެއްގޮތަށެވެ.

އިސްރާއީލުގެ ދަރިންގެ ކިބައިން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަށަވަރުވެގެންވާ ޢަހްދު ހިއްޕެވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! އެއީ، الله އަށް މެނުވީ ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަން ނުކުޅައުމަށެވެ. އަދި މައިންބަފައިންނާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންނާއި، ޔަތީމުންނާއި، މިސްކީނުންނަށް ހެޔޮކޮށް ހިތުމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން މީސްތަކުންނަށް ހެޔޮބަސްބުނާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދު ޤާއިމްކުރާށެވެ! އަދި ޒަކާތް ދޭށެވެ! ދެން ތިޔަބައިމީހުން ދެކޮޅުވެރިވެގެންވާ ޙާލު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަދު ބަޔަކު މެނުވީ (ޢަހްދު ފުއްދުމަށް) ފުރަގަސްދިނީއެވެ. (83)

މިތާނގައި މިވަނީ ޔަހޫދީންގެ ޖަރީމާތަކާއި، ހުތުރު ޢަމަލުތަކުގެ ތެރެއިން އެހެން ވައްތަރުތަކެއް ބަޔާންކުރައްވާން ފަށްޓަވައިފައެވެ. އެމީހުން ވަޢުދުތައް އުވާލިއެވެ. މީހުން މެރިއެވެ. މީހުންގެ މުދާތައް، ބާޠިލުގޮތުގައި ކެއުން ހުއްދަކުރިއެވެ. އަދި ދީނުގައި އެމީހުންގެ އަޚުންގެ ޙުރުމަތްތަކަށް އަރައިގަތެވެ. މާނައީ: އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! މާތް الله ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަން ނުކުރުމަށާއި، މައިންބަފައިންނަށް ހެޔޮކޮށް ހިތައި އެމީހުންނަށް އޯގާތެރިވެ އިޙްސާންތެރިވުމަށާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި ޔަތީމުންނަށާއި ފަޤީރުންނަށް އިޙްސާންތެރިވުމަށް ތިމަން الله ތިޔަބައިމީހުން ކުރެން ގަދަވެގެންވާ ޢަހްދު ހިއްޕެވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿وَقُولُوا۟ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا۟ ٱلصَّلَو‌ٰةَ وَءَاتُوا۟ ٱلزَّكَو‌ٰةَ ﴾ އަދި މީސްތަކުންނާމެދު ހެޔޮގޮތުގައި މުޢާމަލާތް ކުރުމަށާއި، ރިވެތި ބަހުން ވާހަކަ ދެއްކުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަމުރުކުރެއްވީމެވެ. އަދި ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވެ ފަޤީރުންނަށް ޒަކާތް ދިނުމަށް ވެސް އެންގެވީމެވެ. ﴿ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِّنكُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ﴾ އެއަށް ފަހު، ތިޔަބައިމީހުން އެ ޢަހްދު އުވައިލައި، އެއަށް އެއްކޮށް އިންކާރުކުރީމުއެވެ. އެ ޢަހްދުގެ މަތީގައި ސާބިވެ ތިބި މަދު ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. ގޮތް ދޫނުކުރުމާއި، ކިޔަމަންތެރި ނުވުމަކީ ހަމަ ތިޔަބައިމީހުންގެ އާދައެކެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ކަށަވަރުވެގެންވާ ޢަހްދު ހިއްޕެވިހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ! އެއީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ލޭ ތިޔަބައިމީހުން ނުއޮހޮރުވުމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ގޯތިގެދޮރުން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތައް ނުނެރުމަށެވެ. ދެން ތިޔަބައިމީހުން (އެކަމަށް) ހެކިވެ ތިބޭ ޙާލު (އެ ޢަހްދަށް) އެއްބަސްވެ އިޤްރާރުވީމުއެވެ. (84)

ޔަހޫދީންގެ އެހެން ޖަރީމާއެއްގެ ވާހަކައެވެ. އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން އެއް ބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކު ނުމަރާނެކަމަށާއި، ރަށުން ބޭރުކުރުމާއި، ގެއިން ނެރެލުން ފަދަ ކަންތައް ކޮށް އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ޙައްޤަށް އަރައިނުގަންނާނެ ކަމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަހްދު ހިއްޕެވި ހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ ދެން ތިޔަބައިމީހުން އެ ޢަހްދު ޤަބޫލުކޮށް، އޭގައި ހިފެހެއްޓުން ލާޒިމުކަމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކުގެ މައްޗަށް ހެކިވާ ޙާލު އެ ޢަހްދަށް ބޯލަނބާން ޖެހޭނެކަމަށް އެއްބަސްވީމުއެވެ.

އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ދެން ހަމަ ތިޔަބައިމީހުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތައް މަރައި، އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަޔަކު، އެއުރެންގެ ގޯތިގެދޮރުން ނެރެލައި ތިޔަހަދަނީއެވެ. އެއީ، ފާފަވެރިކަމާއި ޢަދާވާތްތެރިކަމުގެ ގޮތުން އެއުރެންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް ވާގިވެރިވެ، އެހީތެރިވާ ޙާލުގައެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ތެރެއިން ހައްޔަރުވެވޭ މީހުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އަތުވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންގެ ފިދްޔަ ދީ، އެއުރެން ސަލާމަތްކުރެތެވެ. އަދި (އެއުރެންގެ ގޯތިގެދޮރުން) އެއުރެން ނެރެލުމީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްވެގެންވާ ކަމެކެވެ. ފަހެ، ފޮތުން ބަޔަކަށް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވެ، އަނެއްބަޔަށް ކާފިރުވަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެކަންތައްކުރާ މީހުންގެ ޖަޒާއަކީ، ދުނިޔޭގެ ޙަޔާތުގައި ދެރަކަމާއި ނިކަމެތިކަން ލިބުންކަމުގައި މެނުވީ ނުވެއެވެ. އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހުން ގަދަފަދަ ޢަޛާބުގެ ތެރެޔަށް އެއުރެން ފޮނުއްވާހުށްޓެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ޢަމަލުތަކާމެދު ޣާފިލުވެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ނުވެއެވެ. (85)

އެއަށްފަހު ތިޔަބައިމީހުން ޢަހްދު އުވާލީމުއެވެ. އަދި އެ ޢަހްދަށް އެއްވެސްގޮތަކަށް ބަލައިލުމެއް ނެތި، އަދި اللهގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލެނބުމެއްވެސް ނެތި، ދީނުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚުން މަރައި، އެމީހުން ގެއިން ނެރެ ފައްސައިލީމުއެވެ. ﴿تَظَـٰهَرُونَ عَلَيْهِم بِٱلْإِثْمِ وَٱلْعُدْوَ‌ٰنِ﴾ އެމީހުން އަނިޔާވެރިކަމާއެކު ޤަތުލުކޮށް، ގެއިން ނެރެލުމުގައި ތިޔަބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އެނެއް ބަޔަކަށް އެހީތެރިވީމުއެވެ. ﴿وَإِن يَأْتُوكُمْ أُسَـٰرَىٰ تُفَـٰدُوهُمْ ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ބައިވެރީންގެ އަތްދަށުގައި ހަނގުރާމައިގެ އަސީރުންގެ ގޮތުގައި އެބައިމީހުން ވެއްޖެނަމަ، ފައިސާ ޚަރަދުކޮށް ފިދްޔަ ދީގެން ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުން ސަލާމަތްކުރަމުއެވެ. ﴿وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ ۚ ﴾ އެމީހުން ގެއިން ނެރެ، އެމީހުންގެ ވަޒަނުން ބޭރުކޮށްލުމަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކަމަކަށް ވާއިރުއެވެ. ﴿أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ ٱلْكِتَـٰبِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ތައުރާތުގެ ޙުކުމްތަކުގެ އެއްބަޔަށް އީމާންވެ އަނެއްބަޔަށް ކާފިރުވަނީ ހެއްޔެވެ؟ ﴿فَمَا جَزَآءُ مَن يَفْعَلُ ذَ‌ٰلِكَ مِنكُمْ إِلَّا خِزْىٌ فِى ٱلْحَيَو‌ٰةِ ٱلدُّنْيَا﴾ ފަހެ، ތައުރާތުގެ އެއްބަޔަށް އީމާންވެ، އަނެއް ބަޔަށް ކާފިރުވާ މީހާއަށް ޖަޒާގެ ގޮތުގައި ދުނިޔޭގައި ނިކަމެތިކަމާއި، الله ގެ ކޯފާ ފިޔަވައި އެހެން އެއްޗެއް ނުލިބޭނެއެވެ. ﴿وَيَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰٓ أَشَدِّ ٱلْعَذَابِ ۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَـٰفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭނީ އެންމެ ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބެވެ. އެއީ އަބަދުގެ އަބަދަށް ނަރަކައިގައި ތިބުމެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުންނަށް ރަނގަޅަށް ބައްލަވައިވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކުރާ ހުތުރުކަން ބޮޑު ޢަމަލުތަކާ މެދު ޣާފިލުވެވޮޑިއެއް ނުގަންނަވައެވެ.

އެއުރެންނީ، އާޚިރަތުގެ ބާއްޖަވެރިކަމުގެ ބަދަލުގައި، ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުން ހޯދައިގަތް މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ކިބަޔަކުން ޢަޛާބެއް ލުޔެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. އަދި ނަޞްރު ލިބޭނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް، އެއުރެން ނުވެތެވެ. (86)

އެބައިމީހުންނީ އެމީހުންގެ މޮޔަކަމުން އާޚިރަތުގެ ބަދަލުގައި ދުނިޔެ ހޯދައި، އާޚިރަތުގެ ދާއިމީ ނިޢުމަތުގެ މައްޗަށް ދުނިޔޭގެ ފަނާވަނިވި ނިޢުމަތަށް އިސްކަން ދިން މީހުންނެވެ. ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭ ޢަޛާބު ލުއި ނުކުރެވޭނެއެވެ. ﴿فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ ٱلْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ އަދި ހިނދުކޮޅަކަށްވެސް އެ ޢަޛާބު މެދުނުކެނޑޭނެއެވެ. އަދި اللهގެ ޢަޛާބުން އެބައިމީހުން މިންޖުކުރާން ވާގި ދޭނޭ ފަރާތެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްލާނގެ މޫސާގެފާނަށް ފޮތް (އެބަހީ: ތައުރާތު) ދެއްވީމެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ފަހުގައި ވިދިވިދިގެން ރަސޫލުބޭކަލުން ފޮނުއްވީމެވެ. އަދި މަރްޔަމުގެފާނުގެ ދަރިކަލުން ޢީސާގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފާޅުވެގެންވާ މުޢުޖިޒާތްތައް ދެއްވީމެވެ. އަދި ރޫޙުލްޤުދްސިގެ އެހީފުޅުން އެކަލޭގެފާނަށް ގަދަކަން ދެއްވީމެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފްސުތައް ނޭދޭ ކަމަކާއިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ރަސޫލަކު ވަޑައިގެންފި ކޮންމެ ހިނދެއްގައި (އެކަމަށް އިޖާބަނުދީ) ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑާވެގަންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އޭގެ ބަޔެއް ރަސޫލުން ދޮގުކުޅައީމުއެވެ. އަނެއްބައި ރަސޫލުން ޤަތުލުކުޅައީމުއެވެ. (87)

އަނެއްކާވެސް ޔަހޫދީންގެ އެހެން ޖަރީމާތަކެއް ބަޔާންކުރައްވަނީއެވެ. އެއީ އެބައިމީހުން اللهގެ އާޔަތްތަކަށް އިންކާރުކޮށް ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރުމެވެ. މާނައީ: ކީރިތި الله އެކަލާނގެ ރަސޫލާ މޫސާ عليه السلام އަށް ތައުރާތު ދެއްވައި، އެކަލޭގެފާނަށް ފަހު ގިނަ ރަސޫލުންތަކެއް ފޮނުއްވިއެވެ. ﴿وَءَاتَيْنَا عِيسَى ٱبْنَ مَرْيَمَ ٱلْبَيِّنَـٰتِ وَأَيَّدْنَـٰهُ بِرُوحِ ٱلْقُدُسِ ۗ﴾ އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މަރުވެފައިވާ މީހުން ދިރުއްވުމާއި، ލޯފަން މީހުން ރަނގަޅު ކުރުން ފަދަ ފާޅުކަން ބޮޑު މުޢުޖިޒާތްތައް ޢީސާ عليه السلام އަށް ދެއްވައި، އެންމެ މާތް މަލާއިކަތްބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ޖިބްރީލު عليه السلام ފޮނުއްވައި އެކަލޭގެފާނަށް ބާރުދެއްވީމެވެ. ﴿أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَىٰ أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾ އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހިތް ނުރުހޭ ކަންތައްތަކާއިގެން ރަސޫލަކު ވަޑައިގަންނަވާ ކޮންމެ ފަހަރަކު ތިޔަބައިމީހުން އެބޭކަލަކަށް އީމާންނުވެ އަދި އެބޭކަލަކުގެ ބަސްފުޅު ތެދުނުކޮށް ބޮޑާވެގަނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އޭގެ ތެރެއިން ބައެއް ބޭކަލުން ދޮގުކުޅައިރު، އަނެއްބައި ބޭކަލުން ޤަތުލުކުޅައީއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެ އީމާންކަމަކަށް ދަޢުވާކުރާ އީމާންކަމަކީ މިއީހެއްޔެވެ؟

އެއުރެން ބުނީ ތިމަންމެންގެ ހިތްތައްވަނީ އުރައެއްލެވި ބަންދުވެފައެވެ. އެހެނެއްނޫނެވެ. އެއުރެންގެ ކާފިރުކަމުގެ ސަބަބުން، اللَّه އެއުރެންނަށް ލަޢުނަތްލެއްވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން އީމާންވަނީ ވަރަށްވެސް ކުޑަކޮށެވެ. (88)

އަދި ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺ އަށް އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ތިޔަވިދާޅުވާ ގިނަ އެއްޗެހި އަހަރުމެންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. އެމީހުން މިހެން ބުނީ މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރާ ގޮތަށެވެ. ފަހެ، ކަން އޮތީ އެމީހުން ބުނި ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެބައިމީހުންނީ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ ކުށުގެ ސަބަބުން ރަޙްމަތުން ބޭރު ކުރައްވައިފައިވާ ބައެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އީމާންވީ މަދު ބައެކެވެ.

އެއުރެން ބުނީ ތިމަންމެންގެ ހިތްތައްވަނީ އުރައެއްލެވި ބަންދުވެފައެވެ. އެހެނެއްނޫނެވެ. އެއުރެންގެ ކާފިރުކަމުގެ ސަބަބުން، اللَّه އެއުރެންނަށް ލަޢުނަތްލެއްވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން އީމާންވަނީ ވަރަށްވެސް ކުޑަކޮށެވެ. (88)

އަދި ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺ އަށް އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ތިޔަވިދާޅުވާ ގިނަ އެއްޗެހި އަހަރުމެންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. އެމީހުން މިހެން ބުނީ މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރާ ގޮތަށެވެ. ފަހެ، ކަން އޮތީ އެމީހުން ބުނި ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެބައިމީހުންނީ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ ކުށުގެ ސަބަބުން ރަޙްމަތުން ބޭރު ކުރައްވައިފައިވާ ބައެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އީމާންވީ މަދު ބައެކެވެ.

އެއުރެން ބުނީ ތިމަންމެންގެ ހިތްތައްވަނީ އުރައެއްލެވި ބަންދުވެފައެވެ. އެހެނެއްނޫނެވެ. އެއުރެންގެ ކާފިރުކަމުގެ ސަބަބުން، اللَّه އެއުރެންނަށް ލަޢުނަތްލެއްވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން އީމާންވަނީ ވަރަށްވެސް ކުޑަކޮށެވެ. (88)

އަދި ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺ އަށް އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ތިޔަވިދާޅުވާ ގިނަ އެއްޗެހި އަހަރުމެންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. އެމީހުން މިހެން ބުނީ މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރާ ގޮތަށެވެ. ފަހެ، ކަން އޮތީ އެމީހުން ބުނި ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެބައިމީހުންނީ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ ކުށުގެ ސަބަބުން ރަޙްމަތުން ބޭރު ކުރައްވައިފައިވާ ބައެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އީމާންވީ މަދު ބައެކެވެ.

އެއުރެން ބުނީ ތިމަންމެންގެ ހިތްތައްވަނީ އުރައެއްލެވި ބަންދުވެފައެވެ. އެހެނެއްނޫނެވެ. އެއުރެންގެ ކާފިރުކަމުގެ ސަބަބުން، اللَّه އެއުރެންނަށް ލަޢުނަތްލެއްވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެން އީމާންވަނީ ވަރަށްވެސް ކުޑަކޮށެވެ. (88)

އަދި ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺ އަށް އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ތިޔަވިދާޅުވާ ގިނަ އެއްޗެހި އަހަރުމެންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. އެމީހުން މިހެން ބުނީ މަލާމާތާއި ފުރައްސާރަކުރާ ގޮތަށެވެ. ފަހެ، ކަން އޮތީ އެމީހުން ބުނި ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެބައިމީހުންނީ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ ކުށުގެ ސަބަބުން ރަޙްމަތުން ބޭރު ކުރައްވައިފައިވާ ބައެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އީމާންވީ މަދު ބައެކެވެ.

އަދި އެއުރެންނާ އެކުގައިވާ ފޮތްތައް (އެބަހީ: ތައުރާތާއި އިންޖީލު) ގަބޫލުކޮށް ތެދުކުރާގޮތުގައި الله ގެ ޙަޟްރަތުން އެއުރެންނާހަމަޔަށް ފޮތެއް (އެބަހީ: ޤުރްއާން) އައިހިނދު (އެފޮތް އެއުރެން ދޮގުކުރޫއެވެ.) އޭގެ ކުރިން، އެއުރެން، ކާފިރުވެގަތް މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު އެދޭކަމުގައި ވޫއެވެ.ދެން އެއުރެންނަށް އެނގިފައިވާ ޙައްޤު ގޮތް އެއުރެންނާހަމަޔަށް އައިހިނދު އެއަށް އެއުރެން ކާފިރުވޫއެވެ. ފަހެ، ކާފަރުންގެ މައްޗަށް الله ގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. (89)

ޔަހޫދީންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންގެ އަތުގައި އޮތް ފޮތުގައި (ތައުރާތުގައި) އައިސްފައިވާ، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުންނާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ގޮތްކޮޅުތަކާއި ސިފަފުޅުތައް ތެދުކަން ބަޔާންކުރާ ފޮތެއް އައުމުން، ﴿وَكَانُوا۟ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟﴾ އެފޮތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ކުރިން ފަހު ޒަމާނުގެ ނަބިއްޔާ އާއިއެކު އެބައިމީހުންނަށް ކާފަރުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރުދެއްވުން އެދި އެބައިމީހުން ދިޔައީ ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުންނެވެ. ﴿فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُوا۟ كَفَرُوا۟ بِهِۦ ۚ فَلَعْنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންނަށް އެބޭފުޅެއްގެ ސިފަފުޅުތައް ތައުރާތުން އެނގިފައިވާ، މުޙައްމަދު ﷺ ނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުން، ހަސަދައާއި، ރުޅި އިސްކޮށް އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކުރުމަށް އިންކާރުކުރިއެވެ. އެބައިމީހުން ހީކޮށްގެން ތިބީ އެނަބިއްޔާ ވަޑައިގަންނަވާނީ ބަނީ އިސްރާއީލުން ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވުމުން އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރިވެ ކާފިރުވިއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللهގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. ލަޢުނަތުގެ މާނައަކީ: اللهގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުކޮށްލުމެވެ.

އަދި އެއުރެންނާ އެކުގައިވާ ފޮތްތައް (އެބަހީ: ތައުރާތާއި އިންޖީލު) ގަބޫލުކޮށް ތެދުކުރާގޮތުގައި الله ގެ ޙަޟްރަތުން އެއުރެންނާހަމަޔަށް ފޮތެއް (އެބަހީ: ޤުރްއާން) އައިހިނދު (އެފޮތް އެއުރެން ދޮގުކުރޫއެވެ.) އޭގެ ކުރިން، އެއުރެން، ކާފިރުވެގަތް މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު އެދޭކަމުގައި ވޫއެވެ.ދެން އެއުރެންނަށް އެނގިފައިވާ ޙައްޤު ގޮތް އެއުރެންނާހަމަޔަށް އައިހިނދު އެއަށް އެއުރެން ކާފިރުވޫއެވެ. ފަހެ، ކާފަރުންގެ މައްޗަށް الله ގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. (89)

ޔަހޫދީންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންގެ އަތުގައި އޮތް ފޮތުގައި (ތައުރާތުގައި) އައިސްފައިވާ، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުންނާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ގޮތްކޮޅުތަކާއި ސިފަފުޅުތައް ތެދުކަން ބަޔާންކުރާ ފޮތެއް އައުމުން، ﴿وَكَانُوا۟ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟﴾ އެފޮތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ކުރިން ފަހު ޒަމާނުގެ ނަބިއްޔާ އާއިއެކު އެބައިމީހުންނަށް ކާފަރުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރުދެއްވުން އެދި އެބައިމީހުން ދިޔައީ ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުންނެވެ. ﴿فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُوا۟ كَفَرُوا۟ بِهِۦ ۚ فَلَعْنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންނަށް އެބޭފުޅެއްގެ ސިފަފުޅުތައް ތައުރާތުން އެނގިފައިވާ، މުޙައްމަދު ﷺ ނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުން، ހަސަދައާއި، ރުޅި އިސްކޮށް އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކުރުމަށް އިންކާރުކުރިއެވެ. އެބައިމީހުން ހީކޮށްގެން ތިބީ އެނަބިއްޔާ ވަޑައިގަންނަވާނީ ބަނީ އިސްރާއީލުން ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވުމުން އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރިވެ ކާފިރުވިއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللهގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. ލަޢުނަތުގެ މާނައަކީ: اللهގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުކޮށްލުމެވެ.

އަދި އެއުރެންނާ އެކުގައިވާ ފޮތްތައް (އެބަހީ: ތައުރާތާއި އިންޖީލު) ގަބޫލުކޮށް ތެދުކުރާގޮތުގައި الله ގެ ޙަޟްރަތުން އެއުރެންނާހަމަޔަށް ފޮތެއް (އެބަހީ: ޤުރްއާން) އައިހިނދު (އެފޮތް އެއުރެން ދޮގުކުރޫއެވެ.) އޭގެ ކުރިން، އެއުރެން، ކާފިރުވެގަތް މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު އެދޭކަމުގައި ވޫއެވެ.ދެން އެއުރެންނަށް އެނގިފައިވާ ޙައްޤު ގޮތް އެއުރެންނާހަމަޔަށް އައިހިނދު އެއަށް އެއުރެން ކާފިރުވޫއެވެ. ފަހެ، ކާފަރުންގެ މައްޗަށް الله ގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. (89)

ޔަހޫދީންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންގެ އަތުގައި އޮތް ފޮތުގައި (ތައުރާތުގައި) އައިސްފައިވާ، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުންނާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ގޮތްކޮޅުތަކާއި ސިފަފުޅުތައް ތެދުކަން ބަޔާންކުރާ ފޮތެއް އައުމުން، ﴿وَكَانُوا۟ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟﴾ އެފޮތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ކުރިން ފަހު ޒަމާނުގެ ނަބިއްޔާ އާއިއެކު އެބައިމީހުންނަށް ކާފަރުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރުދެއްވުން އެދި އެބައިމީހުން ދިޔައީ ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުންނެވެ. ﴿فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُوا۟ كَفَرُوا۟ بِهِۦ ۚ فَلَعْنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންނަށް އެބޭފުޅެއްގެ ސިފަފުޅުތައް ތައުރާތުން އެނގިފައިވާ، މުޙައްމަދު ﷺ ނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުން، ހަސަދައާއި، ރުޅި އިސްކޮށް އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކުރުމަށް އިންކާރުކުރިއެވެ. އެބައިމީހުން ހީކޮށްގެން ތިބީ އެނަބިއްޔާ ވަޑައިގަންނަވާނީ ބަނީ އިސްރާއީލުން ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވުމުން އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރިވެ ކާފިރުވިއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللهގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. ލަޢުނަތުގެ މާނައަކީ: اللهގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުކޮށްލުމެވެ.

އަދި އެއުރެންނާ އެކުގައިވާ ފޮތްތައް (އެބަހީ: ތައުރާތާއި އިންޖީލު) ގަބޫލުކޮށް ތެދުކުރާގޮތުގައި الله ގެ ޙަޟްރަތުން އެއުރެންނާހަމަޔަށް ފޮތެއް (އެބަހީ: ޤުރްއާން) އައިހިނދު (އެފޮތް އެއުރެން ދޮގުކުރޫއެވެ.) އޭގެ ކުރިން، އެއުރެން، ކާފިރުވެގަތް މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރު އެދޭކަމުގައި ވޫއެވެ.ދެން އެއުރެންނަށް އެނގިފައިވާ ޙައްޤު ގޮތް އެއުރެންނާހަމަޔަށް އައިހިނދު އެއަށް އެއުރެން ކާފިރުވޫއެވެ. ފަހެ، ކާފަރުންގެ މައްޗަށް الله ގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. (89)

ޔަހޫދީންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންގެ އަތުގައި އޮތް ފޮތުގައި (ތައުރާތުގައި) އައިސްފައިވާ، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ސާހިބާ ﷺނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުންނާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ގޮތްކޮޅުތަކާއި ސިފަފުޅުތައް ތެދުކަން ބަޔާންކުރާ ފޮތެއް އައުމުން، ﴿وَكَانُوا۟ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟﴾ އެފޮތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ކުރިން ފަހު ޒަމާނުގެ ނަބިއްޔާ އާއިއެކު އެބައިމީހުންނަށް ކާފަރުންގެ މައްޗަށް ނަޞްރުދެއްވުން އެދި އެބައިމީހުން ދިޔައީ ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުންނެވެ. ﴿فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُوا۟ كَفَرُوا۟ بِهِۦ ۚ فَلَعْنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް، އެބައިމީހުންނަށް އެބޭފުޅެއްގެ ސިފަފުޅުތައް ތައުރާތުން އެނގިފައިވާ، މުޙައްމަދު ﷺ ނަބީކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުން، ހަސަދައާއި، ރުޅި އިސްކޮށް އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކުރުމަށް އިންކާރުކުރިއެވެ. އެބައިމީހުން ހީކޮށްގެން ތިބީ އެނަބިއްޔާ ވަޑައިގަންނަވާނީ ބަނީ އިސްރާއީލުން ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވުމުން އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރިވެ ކާފިރުވިއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللهގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. ލަޢުނަތުގެ މާނައަކީ: اللهގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުކޮށްލުމެވެ.

އެއުރެންގެ ނަފްސުތައް އެކަމަކަށް ވިއްކައިލި ކަމެއްގެ ނުބައިކަން ބޮޑުކަމާއެވެ! އެއީ، الله ބާވައިލެއްވި ތަކެއްޗަށް (އެބަހީ: ޤުރްއާނަށް) އެއުރެން ކާފިރުވުމެވެ. (އެއުރެން އެ ކާފިރުވީ) الله ގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި ބަޔަކުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ބާވައިލެއްވުމަށް ޙަސަދަވެރިވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ދެން ކޯފާގެ މައްޗަށް ކޯފާ އާއިގެން އެއުރެން އެނބުރި އަތުވެއްޖައޫއެވެ. އަދި ކާފަރުންނަށް ހުރީ އިހާނަތްތެރިކަން ދެނިވި ޢަޛާބެވެ. (90)

އެމީހުން އެ އަގެއް ނެތް ކަމަކަށްޓަކައި އަމިއްލަ ނަފުސުތައް ވިއްކައިލި ކަމެއްގެ ނުބައިކަމާއެވެ. އެއީ، ރަސޫލުކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ރަސޫލާ ﷺ އަށް ކާފިރުވުމެވެ. ﴿بَغْيًا أَن يُنَزِّلَ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦ ۖ﴾ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް މާތް الله ކީރިތި ޤުރްއާން ބާވައިލައްވައި، އެމަތިވެރި ޝަރަފު އެކަލޭގެފާނަށް ޚާއްޞަކުރެއްވި ކަމަށްޓަކައި އެކަލޭގެފާނަށް އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރިވީއެވެ. ﴿فَبَآءُو بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٍ ۚ وَلِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ﴾ ފަހެ، އެބައިމީހުން اللهގެ ކަލާމްފުޅު ބަދަލުކުރީތީ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ކުރީންވެވޮޑިގަތް ކޯފާގެ މައްޗަށް އަނެއްކާވެސް އެބައިމީހުންނަށް ކޯފާ ޙައްޤުވިއެވެ. މި ޔަހޫދީ ކާފިރުންނަށް ނިކަމެތިކަމާއި، ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ.

އަދި الله ބާވައިލެއްވި ފޮތަށް (އެބަހީ: ޤުރްއާނަށް) ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވާށޭ އެއުރެންގެ ގާތުގައި ބުނެފިނަމަ، އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިމަންމެން އީމާންވާނީ، ތިމަންމެންގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތަށެވެ. އޭގެފަހުން ބާވައިލެއްވި ފޮތަށް (އެބަހީ: ޤުރްއާނަށް) އެއުރެން ކާފިރުވަނީ، އެއުރެންނާ އެކުގައިވާފޮތް (އެބަހީ: ތައުރާތު) ތެދުކުރާ ޙައްޤު ފޮތްކަމުގައި، އެ ޤުރްއާން ވާ ޙާލުގައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން މުއުމިނުން ކަމުގައިވަނީނަމަ، މީގެކުރީގައި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ ނަބިއްޔުން ޤަތުލުކޮށް އުޅުނީ ފަހެ، ކީއްވެގެންހެއްޔެވެ؟ (91)

މުއުމިނުން އެބައިމީހުން ކައިރީގައި މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މައްޗަށް މާތް الله ބާވައިލެއްވި ކީރިތި ޤުރްއާނަށް އީމާންވާށޭ ބުނުމުން އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. ތިމަންމެން އީމާންވާނީ ތިމަންމެންގެ ނަބިއްޔާ މުސާ عليه السلام ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ތައުރާތަށެވެ. ﴿وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَآءَهُۥ وَهُوَ ٱلْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَهُمْ ۗ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنۢبِيَآءَ ٱللَّهِ مِن قَبْلُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾ އަދި އެފޮތް ފިޔަވައި މާތް ﷲ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ސަމާވީ ފޮތްތަކަށް، ވަކިން ޚާއްޞަކޮށް ކީރިތި ޤުރްއާނަށް، އެބައިމީހުން ކާފިރު ވިއެވެ. އެޤުރްއާނަކީ އެބައިމީހުން އަތުގައި އޮތް ފޮތް ކަމުގައިވާ ތައުރާތު ތެދުކުރާ އެއްޗަކަށް ވާއިރުވެސް މެއެވެ. އެހެނީ، الله ބާވައިލައްވާ ފޮތްތަކަކީ اللهގެ އެއްކައުވަންތަކަމާއި، އާޚިރަތް ދުވަހާއި، އަލުން ދިރުއްވުމާއި، މަޙްޝަރުކުރެއްވުމަށް އީމާންވުން ފަދަ އުޞޫލުތަކުގައި އެއްފޮތް އަނެއް ފޮތުގައިވާ ވާހަކަތައް ތެދުކުރާ ފޮތްތަކެކެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺއެވެ! އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އީމާންކަމުގެ ދައުވާކުރާއިރު، ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރަނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ اللهގެ ޙަޟްރަތުގައި އެންމެ ބޮޑެތި ފާފަތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަމަކަށް އެކަން ވާއިރުއެވެ.

އަދި ހަމަކަށަވަރުން، ބަޔާންވެގެންވާ މުޢުޖިޒާތަކާއިގެން މުސާގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންގެގާތަށް ވަޑައިގަތެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު ދުރަށްވަޑައިގަތުމަށްފަހު، ތިޔަބައިމީހުން، ގެރިއަކީ އިލާހަކު ކަމުގައި ބަލައިގެން އުޅުނީމުއެވެ. (އެއީ) އަނިޔާވެރި ބަޔަކުކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުންވާ ޙާލުގައެވެ. (92)

މޫސާ عليه السلام ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އަލިގަދަ، ފާޅުކަން ބޮޑު ހެކިތަކާއިގެން ވަޑައިގަތުމަށްފަހު، އެކަލޭގެފާނު ޠޫރު ފަރުބަދައަށް ވަޑައިގަތުމުން ތިޔަބައިމީހުން ގެރިއަށް އަޅުކަން ކުރީމުއެވެ. އެއަށް އަޅުކަން ކޮށްގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް އަނިޔާވެރިވީމުއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާއާއި ތިޔަބައިމީހުންގެ ފޮތާމެދު ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ހުރީ މިހެން ކަމުގައިވާއިރު، ތިޔަބައިމީހުން އީމާންކަމުގެ ދަޢުވާ ކުރަނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އެބައިމީހުންގެ ބަސް نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا (އަހަރުމެންގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު ފޮތަށް އަހަރުމެން އީމާންވަމުއެވެ.) ދޮގުކުރައްވައިފައެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ކަށަވަރުވެގެންވާ ޢަހްދު ހިއްޕަވައި، އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޠޫރު ފަރުބަދަ އުފުއްލެވިހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެހިނދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންގެވީމެވެ.) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި އެއްޗެއްގައި، (އެބަހީ: ފޮތުގައި) ތިޔަބައިމީހުން ގަދަޔަށް ހިފަހައްޓާށެވެ! އަދި (ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރެވޭ އަމުރުތައް) ތިޔަބައިމީހުން އަހާށެވެ! އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. ތިމަންމެން (ތިޔަ ބަސްފުޅު) އަހައި (ތިޔަ އަމުރުފުޅަށް) ނުކިޔަމަންތެރިވެ އުރެދިއްޖައީމުއެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ކާފިރުކަމުގެ ސަބަބުން، ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރުމުގެ ލޯބި އެއުރެންގެ ހިތްތަކުގައިވަނީ ވަރުގަދައަކަށް ހިފައިފައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! (ތިޔަބުނާހެން) ތިޔަބައިމީހުންނީ، އީމާންވާ ބަޔަކުކަމުގައި ވަނީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ އީމާންކަން، އެކަމަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރާ ކަމެއްގެ ނުބައިކަން ބޮޑުކަމާއެވެ! (93)

﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَـٰقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ ٱلطُّورَ خُذُوا۟ مَآ ءَاتَيْنَـٰكُم بِقُوَّةٍ وَٱسْمَعُوا۟ ۖ﴾ އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ތައުރާތުގައިވާ ތަކެއްޗަށް ޢަމަލުކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިން ކުރެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހިއްޕެވި ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަހްދު ހަނދާންކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޯ މައްޗަށް ޠޫރު ފަރުބަދަ އުފުއްލަވައިފައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. މިޙުކުމްތަކުގައި (ތައުރާތުގައިވާ ޙުކުމްތައް) ކަމަށްކަމޭހިތުމާއި، ހީވާގިކަމާއި، ޢަޒުމާއި، ސާބިތުކަމާއެކީގައި ހިފާށެވެ. އަދި ކަނުލައި އަހައި ޤަބޫލުކުރާށެވެ. އެހެން ނޫންނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުބަދަ ވައްޓަވައި ތިޔަބައިމީހުން ޗިސްކުރައްވާހުށީމެވެ. ﴿قَالُوا۟ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا﴾ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ތިމަންމެން އަޑުއަހައިފީމެވެ. އަދި ތިމަންމެން އުރެދިއްޖައީމެވެ. ﴿وَأُشْرِبُوا۟ فِى قُلُوبِهِمُ ٱلْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ﴾ އެބައިމީހުން އަޅުކަން ކުޅަ ގެރިއަށް ހިތް ޖެހި، ލޯބިވީ މިންވަރު ބޮޑުކަމުން، އެގެރީގެ ލޯބިވަނީ އެމީހުންގެ ހިތުގައި ހިނގައިފައެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ލެއާ އެކުވެފައެވެ. މިތާނގައި މިވަނީ ވަރަށް ރިވެތި ސިފަކުރެއްވުމެކެވެ. ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރުން އެބައިމީހުންނަށް މީރު ބުއިމެއް ފަދައެވެ. އެބައިމީހުންގެ ހިތްތަކަށް ވެރިވެފައިވާ ކުފުރުގެ ސަބަބުން އެބުއިން އެބައިމީހުންގެ ލެއާ ގުޅި މުޅި ހަށިގަނޑުގައި ހިނގައިފައިވާ ކަހަލައެވެ. ﴿قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُم بِهِۦٓ إِيمَـٰنُكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾ އެބައިމީހުންގެ ވާހަކައިގެ ދެކޮޅުނުޖެހޭކަން އެންގެވުމުގެ ގޮތުން އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރާ އީމާންކަމަކީ ހާދަހާ ނުބައި އީމާންކަމެކެވެ. އެހެނީ އީމާންކަން ގޮވަނީ ރަޙްމާންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އެކަނި އަޅުކަންކުރުމަށެވެ. ގެރިއަށާއި، ޝައިޠާނާއަށް އަޅުކަންކުރުމަކަށް ނޫނެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! الله ގެ ޙަޟްރަތުގައި، އާޚިރަތުގެ ގޮވަތި އެހެނިހެން މީސްތަކުން ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަ ކުރައްވާފައިވާނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން، ނިކަން މަރުވުން އެދިބަލާށެވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުންނީ، ތެދުވެރިން ކަމުގައި ވަނީނަމައެވެ. (94)

ތިމަންމެންނީ މާތް ﷲ ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވާ އެކަލާނގެ ދަރީންކަމަށް ބުނެ ޔަހޫދީން ކުރާ ދޮގު ދަޢުވާގައި އެބައިމީހުންނަށް ރުހިވޮޑިނުގަންނަވާކަން އަންގަވައިފައިވާ އެހެން އާޔަތެކެވެ. މާނައީ: އޭ ރަސޫލާ ﷺއެވެ! އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ސުވަރުގެއަކީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަކޮށް ވާ ތަނެއްކަމަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންނީ މާތް الله ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވާ މީހުންކަމަށާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ފާފަތަކަށް މާތް الله ޢަޛާބުނުދެއްވާނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ދަޢުވާކުރާ އިރު، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަޢުވާގައި ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެރިނަމަ، ސުވަރުގޭގެ ނިޢުމަތުގެ އަރާމު އަވަހަށް ލިބިގަތުމަށްޓަކައި، މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން މަރުގަންނަވާތޯ އެކަލާނގެއަށް ދުޢާކުރާށެވެ. އެހެނީ، ދުނިޔޭގެ ނިޢުމަތް އާޚިރަތުގެ ނިޢުމަތާ އެއްވެސް ގޮތަކުން އެއްގޮތް ނުވާނެއެވެ. އަދި ސުވަރުގެއަށް ތިމާ ވަންނާނެކަން ޔަޤީންވާ މީހާ އެތަނަށް ޝައުޤުވެރިވާނެއެވެ.

ދުވަހަކުވެސް އެއުރެން އެ މަރަކަށް ނޭދޭނެތެވެ. އެއީ، އެއުރެންގެ އަތްތައް އިސްކޮށްފައިވާ ނުބައި ޢަމަލުތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ. الله އީ، އަނިޔާވެރިން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (95)

އެބައިމީހުން ހިންގައިފައިވާ ޖަރީމާތަކާއި، ކޮށްފައިވާ ނުބައި ޢަމަލުތަކުގެ ސަބަބުން، އެމީހުން ދުވަހަކުވެސް މަރުވާން ނޭދޭނެއެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުންގެ އަނިޔާވެރިކަމާއި، ޖަރީމާތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެކަލާނގެ އެކަމުގެ ޖަޒާ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާނެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ ޤުރްއާނުގެ ތެދުކަމާއި، މުޙައްމަދު ﷺގެ ރިސާލަތުގެ ތެދުކަމުގެ މައްޗަށް ދަލީލުކޮށްދޭ ބޮޑު މުޢުޖިޒާތެކެވެ. އޭގައި ޤުރްއާނުގައި އެކަމަކަށް ޔަހޫދީންނަށް ތަޙައްދީ ކުރެވިފައިވާ ކަމަކާ ގުޅިގެން ޣައިބުގެ ޚަބަރު އައިސްފައި ވާތީއެވެ. އެއީ، މަރުވުމަށް އެދުމެވެ. މިކަން ވީ ހަމަ އައިސްފައިވާ ގޮތަށެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުންނަށް އެވާހަކަ އެންގެވި ދުވަހު އެބައިމީހުން މަރުވާން އެދުނު ނަމަ، މި ބިންމަތީގައި އެންމެ ޔަހޫދީއަކުވެސް މަރުނުވެ ބާކީ ނުހުރީހެވެ. މުސްނަދު އަޙްމަދުގައި ރަސޫލު الله ﷺގެ އަރިއަހުން އައިސްފައިވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "لَوْ أَنَّ الْيَهُودَ تَمَنَّوُا الْمَوْتَ لَمَاتُوا وَلَرأَوْا مَقَاعِدَهُمْ مِنَ النَّارِ" (مسند أحمد: ومن مسند بني هاشم، مسند عبدالله بن العباس) (ޔަހޫދީން މަރުވުމަށް އެދުނުނަމަ އެމީހުން މަރުވީހެވެ. އަދި ނަރަކައިން އެމީހުންގެ ޖާގަ އެމީހުންނަށް ފެނުނީހެވެ.) (މުސްނަދު އަޙްމަދު، ޙަދީޘު: 2225)

އަދި މީސްތަކުންކުރެ ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުމަށް އެންމެ ދަހިވެތިކަން ބޮޑު، އަދި ޝަރީކުކުޅަ މީހުންނަށްވުރެވެސް (ދިރިއުޅުމަށް ދަހިވެތިކަން ބޮޑު) ބަޔަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނަށް އެއުރެން ފެނިވަޑައިގަންނަވާނެކަން ކަށަވަރެވެ. އެއުރެންކުރެ ކޮންމެ މީހަކުމެ، އެއްހާސް އަހަރަށް އުމުރު ދިގުވާނެނަމައޭ ހީކޮށް، އެކަމަށް އެދޭނެތެވެ. އެ އުމުރު ދިގުވުން އެއީ، އެމީހަކު ޢަޛާބުން ދުރުކުރަނިވި ކަމެއްކަމުގައި ނުމެވޭމެއެވެ. الله އީ އެއުރެންކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (96)

ދުނިޔޭގައި ދިރިތިބުމަށް އެންމެ ބޮޑަށް ދަހިވެތި ބަޔަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަންނަވާނީ ޔަހޫދީންކަން ކަށަވަރެވެ. މުޝްރިކުންނަށް ވުރެވެސް އެމީހުންގެ ދަހިވެތިކަން ބޮޑެވެ. އެމީހުން ކޮށްފައިވާ ބޮޑެތި ފާފަތަކުގެ ނުބައިކަން އެމީހުންނަށް އެނގޭތީއެވެ. މަރުވުމަށް ލޯބިކުރާ އެއްވެސް ޔަހޫދީއެއް ފެނުމަކީ ހަމަ ވަރަށް ދުރު ކަމެކެވެ. ﴿يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِۦ مِنَ ٱلْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ ۗ وَٱللَّهُ بَصِيرٌۢ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾ ޔަހޫދީން ކުރެ ކޮންމެ މީހަކުވެސް އެއްހާސް އަހަރަށް އޭނާގެ ޢުމުރު ދިގުވުމަށް އެދެއެވެ. ކިތައްމެ ޢުމުރު ދިގުވިޔަސް އެއީ އޭނާ ނަރަކައިން ދުރުކޮށް، މާތް اللهގެ ޢަޛާބުން އޭނާ މިންޖުކުރާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ކީރިތި الله އެމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ރަނގަޅަށް ބައްލަވައި ވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް އެކަމުގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެތެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ޖިބްރީލުގެފާނަށް ޢަދާވާތްތެރިޔަކު ކަމުގައިވާ މީހަކީ، (الله އަށް ޢަދާވާތްތެރިޔަކު ކަމުގައިވާ މީހެކެވެ.) އެހެނީ އެކަލޭގެފާނުން، ކަލޭގެފާނުގެ ހިތްޕުޅުގެ މައްޗަށް އެ ޤުރްއާން ގެނެސްދެއްވީ، الله ގެ އިޛްނަފުޅަށެވެ. އޭގެ ކުރިން ބާވައިލެއްވި ފޮތްތައް ތެދުކުރާ ޙާލުގައެވެ. މުއުމިންތަކުންނަށް ތެދުމަގެއް ކަމުގައްޔާއި، އުފާވެރި ޚަބަރެއް ކަމުގައެވެ. (97)

މުޙައްމަދު ﷺއެވެ. ކަލޭގެފާނު ޔަހޫދީންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ޖިބްރީލު عليه السلام ގެ ޢަދާވާތްތެރިއަކަށް ވާ ކޮންމެ މީހަކީ މާތް اللهގެ ޢަދާވާތްތެރިއެކެވެ. އެހެނީ، އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް الله ރަސޫލު ބޭކަލުންގެ އަރިއަހަށް ވަޙީއާއިގެން ފޮނުއްވާ މަލާއިކަތާއެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް ޢަދާވާތްތެރިވެއްޖެ މީހަކު މާތް الله އަށް ޢަދާވާތްތެރި ވެއްޖެއެވެ. މިޤުރްއާނާއިގެން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހަށް ވަޑައިގަތީ ޖިބްރީލު عليه السلام އެވެ. އެއީ މާތް الله ގެ އިޒުނަފުޅާއި، މަގުފަހިކޮށްދެއްވުމާއެކު އެކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށެވެ. ﴿مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ މީސްތަކުންނަށް ހިދާޔަތްދިނުމާއި، ތެދުމަގު ދެއްކުމާއި، މުއުމިނުންނަށް ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެ ލިބޭނެކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރު ދިނުމުގައި ކުރީން މާތް الله ބާވައިލެއްވި ފޮތްތައް ތެދުކުރާ ފޮތެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

الله އާއި އެކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލުންނާއި، ޖިބްރީލުގެފާނާއި، މީކާއީލުގެފާނަށް ޢަދާވާތްތެރިޔަކު ކަމުގައިވާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، الله އީ، ކާފަރުންނަށް ޢަދާވާތްތެރިވެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (98)

މާތް الله އަށާއި، އެކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނަށާއި، އެކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށާއި، ޖިބްރީލު عليه السلام އަށާއި، މީކާއީލު عليه السلام އަށް ޢަދާވާތްތެރި ވެއްޖެމީހާއީ، ފަހެ، الله ގެ ޢަދުއްވެއްކަމުގައިވާ ކާފަރެކެވެ. އެހެނީ، މާތް الله ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ވަޙީ ބާވައިލެއްވީ މަލާއިކަތުން މެދުވެރިކުރައްވައެވެ. އެއިން އެއްވެސް ބޭކަލަކާ ޢަދާވާތްތެރި ވެއްޖެ މީހަކީ އެހުރިހާ ބޭކަލުންގެ ވެސް ޢަދާވާތްތެރިއެކެވެ. އަދި އޭނާއީ الله ގެ ރިސާލަތާއި ވަޙީއަށް ކާފިރުވެފައިވާ މީހެކެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޔަހޫދީން ރަސޫލާ ﷺއާ ފަސް ކަމަކާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލުކުރުމުންނެވެ. ނަބިއްޔަކަށް ވުމުގެ ޢަލާމާތަކީ ކޮބައިތޯއާއި، ޔަޢުޤޫބު عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ އަމިއްލަ ނަފްސުގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކުރެއްވީ ކޮން ކާއެއްޗެއްތޯއާއި، ސުވަރުގޭގެ އަހުލުވެރީންގެ ފުރަތަމަ ކެއުމަކީ ކޮބައިތޯއާއި، ދަރިފުޅު އޭނާގެ ބައްޕަ ނުވަތަ މަންމަ އާއި ވައްތަރުވަނީ ކިހިނެއްތޯއެވެ. މިހަތަރު ސުވާލަށް އެކަލޭގެފާނު ޖަވާބުދެއްވުމުން، އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ތެދުފުޅު ވިދާޅުވެއްޖައީމެވެ. އަދި އެއް ސުވާލު ބާކީ އެބައޮތެވެ. ކަލޭގެފާނު އެސުވާލަށް ޖަވާބުދެއްވައިފިއްޔާ ތިމަންމެން ކަލޭގެފާނަށް އީމާންވެ، ކަލޭގެފާނަށް ތަބަޢަވާހުށީމެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އަރިއަހަށް ވަޙީއާއިގެން ވަޑައިގަންނަވަނީ ކޮން މަލާއިކަތެއްތޯއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޖަވާބުދެއްވިއެވެ. ޖިބްރީލު عليه السلام އެވެ. އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ޖިބްރީލު އެއީ އަހަރެމެންގެ ޢަދުއްވެކެވެ. އެކަލޭގެފާނު އަބަދުވެސް ވަޑައިގަންނަވަނީ ޢަޛާބާއި، ހަނގުރާމައާއިގެންނެވެ. ރަޙްމަތާއި، ބިމުގެ އާރޯކަމާއި، ވާރެއާއިގެން ވަޑައިގަންނަވާ މީކާއީލުއޭ ވިދާޅުވިނަމަ އަހަރެމެން ކަލޭގެފާނަށް އީމާންވާނަމުއެވެ. ދެން އިސްވެދިޔަ އާޔަތްތައް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފާޅުވެ ބަޔާންވެގެންވާ އާޔަތްތަކެއް، ކަލޭގެފާނަށް ބާވައިލެއްވީމެވެ. ފާސިޤުންނޫން ބަޔަކު އެޔަކަށް ކާފިރެއް ނުވާނެތެވެ. (99)

ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވީ، އަލިގަދަ ހެކިތަކެއް ފަދަ، އޭގެ ދޭހައިގެ ފާޅުކަން ބޮޑު، ކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަމުގެ ތެދުކަމުގެ މައްޗަށް ހެކިވާ އާޔަތްތަކެކެވެ. އެހެނީ، ކަލޭގެފާނަކީ އުއްމިއްޔަ ނަބިއްޔެކެވެ. މި ފޮތަކީ އެއާ އެއްފަދަ އެހެން އެއްޗެއް ނުގެނެވޭނޭ ފޮތެކެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަން ސާފުވެފައި ފާޅުކަން ބޮޑެވެ. މާތް الله އަށް ނުކިޔަމަންތެރި، ކާފަރުންގެ ބަޔަކު މެނުވީ މި އަލިގަދަ ދަލީލުތަކަށް އިންކާރު ނުކުރާނެއެވެ.

އެއުރެން ޢަހްދެއް ކުރާ ކޮންމެހިނދަކު، އޭގެތެރެއިން ބަޔަކު އެ ޢަހްދު އެއްލައިލަނީ ހެއްޔެވެ؟ އަދި ކިއެއްތަ؟ އޭގެ ގިނަމީހުން އީމާނެއް ނުވެތެވެ. (100)

އެބައިމީހުން ޢަހްދެއް ކުރާ ކޮންމެ ފަހަރަކު، އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު އެ ޢަހްދު އުވައިލަނީހެއްޔެވެ؟ ޔަހޫދީންނަކަށް ޢަހްދެއް ނުވެއެވެ. މާނައީ، ޔަހޫދީން ، ވަރުގަދަ ހުވަޔާއެކު ކުރެވިފައިވުމާއެކުވެސް ޢަހްދާ ޚިލާފުވެއެވެ. އަދި ޢަހްދަށް ޙުރުމަތްތެރިކޮށް ނުހިތައެވެ. ވީއިރު، މީހަކު އެބައިމީހުންނަށް އިތުބާރުކުރާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އަދި ކިއެއްތަ އޭގެ ތެރެއިން ގިނަ މީހުން އެމީހުންގެ ރަސޫލާގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު ތައުރާތު ވެސް ޤަބޫލުނުކުރެއެވެ.

އަދި އެއުރެންނާއެކުގައިވާ ފޮތް ތެދުކުރައްވާ ރަސޫލަކު، الله ގެ ޙަޟްރަތުން އެއުރެންގެ ގާތަށް ވަޑައިގަތްހިނދު، ފޮތް ލިބުނު މީހުންގެ ތެރެއިން ބަޔަކު، الله ގެ ފޮތް އެއުރެންގެ ފުރަގަހަށް އެއްލައިލިއެވެ. (އެއީ، الله ބާވައިލެއްވި ފޮތެއްކަންވެސް) އެއުރެން ނުދަންނަ ކަހަލައެވެ. (101)

ތައުރާތު ތެދުކުރައްވައި، ދީނުގެ އަޞްލުތަކުގައި ތައުރާތާއި އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކުރައްވައި، މޫސާ عليه السلام ގެ ނަބީކަން ޤަބޫލުކުރައްވާ ޙާލު އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ނަބީކަން ޚަތިމު ކުރެއްވި ނަބިއްޔާ މުޙައްމަދު ﷺ، މާތް الله ގެ ރަސޫލުކަމާއިގެން ވަޑައިގަތުމުން، ﴿نَبَذَ فَرِيقٌ مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ كِتَـٰبَ ٱللَّـهِ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ ޢިލްމުވެރިންނާއި، އަޙްބާރުން ތައުރާތު ދޫކޮށްލައި، އެއަށް މުޅީން ފުރަގަސް ދިނެވެ. އެފޮތުގައި މުޙައްމަދު ﷺގެ ނަބީކަމަށް ފާޅުކަން ބޮޑު ގޮތެއްގައި ދަލީލުކޮށްދޭ ދަލީލުތައް ހިމެނޭތީއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެކަލޭގެފާނުގެ ނަބީކަމުގެ ދަލީލުތަކުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުއެނގޭ ކަހަލައެވެ. މާތް اللهގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ﴾ އަކީ އެއްޗެއްގެ އަގެއް ނެތްކަމަށް ހަދައި އެއަށް ޢަމަލުނުކޮށް، އަޅާނުލައި ދޫކޮށްލުމަށް ޖަހައި އުޅޭ މިސާލެކެވެ. މާނައީ: އެބައިމީހުން އެފޮތް އެއީ ހަނދާން ނައްތައިލެވިފައިވާ އެއްޗަކަށް ހަދައިފިއެވެ. ޢަރަބީން جَعَلَ هَذا الْأَمْرَ وَرَاءَ ظَهْرِهِ (އޭނާ އެކަން ފުރަގަހަށް ލައިފިއެވެ.) އޭ ބުނެ އުޅެނީ މީހަކު ކަމަކާ އެއްވެސް ވަރަކަށް އަޅާނުލައި ދޫކޮށްލުމުންނެވެ.

އަދި ސުލައިމާނުގެފާނުގެ ވެރިކަމުގެ ޒަމާނުގައި ޝައިޠާނުންތައް ކިޔަވައި އުޅުނު ތަކެއްޗަށް އެއުރެން ތަބަޢަވޫއެވެ. ސުލައިމާނުގެފާނު ކާފިރުވެވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެ ޝައިޠާނުން ކާފިރު ވޫއެވެ. އެއުރެން މީސްތަކުންނަށް ސިހުރު އުނގަންނައި ދިނުމުންނެވެ. އަދި بابل ގައިވާ ހާރޫތާއި، މާރޫތާއި ދެ މަލާއިކަތުންގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ތަކެއްޗާވެސް (އެއުރެން ތަބަޢަވޫއެވެ.) ތިމަންމެން ވާކަން ކަށަވަރީ (އީމާންކަންހުރި މިންވަރެއް ބެއްލެވުމުގެ ގޮތުން މެދުވެރި ކުރައްވާފައިވާ) އިމްތިޙާނެއް ކަމުގައޭ، ފަހެ (އެ ދަސްކޮށްގެން) ކާފިރު ނުވާށޭ ވިދާޅުވެ (ނަސޭހަތް ދެއްވުމަށް ފަހުގައި) މެނުވީ، އެއްވެސް މީހަކަށް އެ ދެ މަލާއިކަތުން އުނގަންނަވައެއް ނުދެއްވަތެވެ. ފަހެ، މީހާޔާއި އެމީހާގެ އަނބިމީހާޔާ ދެމެދު ދުރުކޮށް ވަކިކުރާނޭގޮތް އެ ދެ މަލާއިކަތުންގެ ކިބައިން އެއުރެން އުނގެނި އުޅެތެވެ. اللَّه ގެ އިޛްނަފުޅާލައިގެން މެނުވީ، އެއްވެސް މީހަކަށް އެއިން ގެއްލުމެއް ދެނިވި ބަޔަކު ކަމުގައި އެއުރެން ނުވެތެވެ. އެއުރެން އެ އުނގެނެނީ އެއުރެންނަށް ގެއްލުންދޭ، އަދި އެއުރެންނަށް މަންފާއެއް ނުކުރާ ކަންތަކެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެތަކެތި ގަތް މީހަކަށް އާޚިރަތުގައި އެއްވެސް ނަޞީބެއް ނެތްކަން، އެއުރެންނަށް ކަށަވަރުކޮށް އެނގިފައިވެއެވެ. އެއުރެންގެ ނަފްސުތައް އެ އެއްޗަކަށް އެ ވިއްކައިލި އެއްޗެއްގެ ނުބައިކަން ބޮޑުކަމާއެވެ! އެއުރެން އެކަން ދަންނަ ކަމުގައި ވިނަމައެވެ. (102)

ޔަހޫދީންނާ ބެހޭ ގޮތުން މާތް الله އަންގަވަނީ އެބައިމީހުންނަކީ ސިހުރު ހާހޫރައިގެ ފޮތްތަކުން ޝައިޠާނުން އެމީހުންނަށް ގެނެސްދޭ ތަކެއްޗަށް ތަބަޢަވާ، ނަބީބޭކަލުންގެ ރިސާލަތު ދޮގުކުރާ މުޖްރިމުން ކަމުގައެވެ. މާނައީ: ސުލައިމާނު عليه السلام ގެ ދުވަސްވަރު، ސިހުރު ފޮތްތަކުން ޝައިޠާނުން އެބައިމީހުންނަށް ބުނެދޭ ތަކެއްޗަށް ޔަހޫދީން ތަބަޢަވިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ސުލައިމާނު عليه السلام އާ ސިހުރާ ގުޅުވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ސިހުރު ހައްދަވާ ބޭފުޅަކަށް ވެވަޑައިނުގަންނަވާ އިރުއެވެ. އެކަމަކު މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ސިހުރު އާންމުވާންދެން އެކަން ދަސްކޮށްދިނީ ޝައިޠާނުންނެވެ. މިތާނގައި ކުފުރު ބޭނުންކުރެވިފައި ވަނީ ސިހުރަށެވެ. އެހެނީ، ޔަހޫދީން ސުލައިމާނު عليه السلام ނިސްބަތްކުރީ ސިހުރަށެވެ. އަދި ސިހުރު ހެދުމަކީ ކުފުރުގެ އަމަލެކެވެ. އެހެންކަމުން މާތް الله ވަޙީކުރައްވައިފައިވާ ބަސްފުޅު ﴿وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَـٰنُ﴾ ގެ މާނައީ ސުލައިމާނު عليه السلام ސިހުރު ނަހައްދަވައެވެ. އެކަލޭފާނަކީ ސިހުރުވެރިއެއް ނޫނެވެ. ނަބީބޭކަލެކެވެ. ﴿وَمَآ أُنزِلَ عَلَى ٱلْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَـٰرُوتَ وَمَـٰرُوتَ ۚ﴾ މާނައީ ޔަހޫދީން ސިހުރަށް ތަބަޢަވީ ފަދައިން، ދެމަލާއިކަތުން ކަމުގައިވާ ހާރޫތާއި މާރޫތަށް ޢިރާޤުގެ ބާބިލްގައި ބާވައިލެއްވުނު ތަކެއްޗަށް އެބައިމީހުން ތަބަޢަވިއެވެ. މާތް الله އެދެބޭކަލުން ބިންމައްޗަށް ފޮނުއްވީ އިންސާނުންގެ ސިފައިގައެވެ. އެއީ މުޢުޖިޒާތާއި ސިހުރު ވަކިކޮށްދެއްވުމަށާއި، މީސްތަކުން އިމްތިހާނުކުރެއްވުމަށެވެ. ﴿وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَآ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ ۖ﴾ ތިމަންމެނީ اللهގެ ޙަޟްރަތުން މީސްތަކުން އިމްތިޙާނު ކުރެއްވުމަށް ފޮނުއްވުނު ބައެކޭ، ސިހުރު ދަސްކޮށް، އެ ނުބައިގޮތުގައި ބޭނުންގެން ކާފިރު ނުވާށޭ ވިދާޅުވެ ނަސޭހަތް ދެއްވުމަށް ފަހުގައި ނޫނީ އެބޭކަލުން އެއްވެސް މީހަކަށް ސިހުރު ދަސްކޮށެއް ނުދެއްވައެވެ. ސިހުރުގެ ނުރައްކަލުން މީސްތަކުން ސަލާމަތްކޮށްދިނުމުގެ ނިޔަތުގައި އެ ދަސްކުޅަ މީހާ މިންޖުވެއްޖެއެވެ. އަދި މީސްތަކުންނަށް ގެއްލުން ދިނުމުގެ ބޭނުމުގައި ސިހުރު ދަސްކުޅަ މީހާ މަގުފުރެދި ހަލާކުވެއްޖެއެވެ. ﴿فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِۦ بَيْنَ ٱلْمَرْءِ وَزَوْجِهِۦ ۚ﴾ ދެން ދެމަފިރިން ވަކިކުރުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ ތަކެތި އެބައިމީހުން އެ މަލާއިކަތުންގެ ކިބައިން ދަސްކުރިއެވެ. ﴿وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِۦ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ ٱللَّهِ ۚ﴾ ސިހުރުވެރީންނަށް، اللهގެ އިރާދަފުޅާއި ލައިގެން މެނުވީ އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ގެއްލުން ނުދެވޭނެއެވެ. ﴿وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنفَعُهُمْ﴾ ސިހުރު ދަސްކުރުމުން އެބައިމީހުންނަށް އެ ދަސްކުރެވެނީ ގެއްލުންހުރި އެއްޗެކެވެ. ފައިދާ ހުރި އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ސިހުރުވެރީން، ގެއްލުމަކުން ސަލާމަތް ވާނެ ގޮތެއް ދަސްނުކުރެއެވެ. އެބައިމީހުން ދަސްކުރަނީ އަނެކުންނަށް ގެއްލުންދޭން ހަދާ ގޮތެވެ. ﴿وَلَقَدْ عَلِمُوا۟ لَمَنِ ٱشْتَرَىٰهُ مَا لَهُۥ فِى ٱلْءَاخِرَةِ مِنْ خَلَـٰقٍ ۚ﴾ މާތް الله ބާވައިލެއްވި ފޮތުގެ މައްޗަށް ސިހުރަށް އިސްކަން ދިން މީހަކަށް މާތް اللهގެ ރަޙްމަތުން އެއްވެސް މިންވަރެއް ލިބޭން ނެތްކަން ޔަހޫދީންނަށް ރަނގަޅަށް އެނގޭނެއެވެ. ﴿وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا۟ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمْ ۚ لَوْ كَانُوا۟ يَعْلَمُونَ﴾ އެބައިމީހުން އަމިއްލަ ނަފްސު ވިއްކާލީ ހާދަހާ ނުބައި އެއްޗެއްގެ ބަދަލުގައެވެ. އެބައިމީހުން މިކަން ވިސްނައި ދެނެގަންނަ ނަމައެވެ. ދެ މަލާއިކަތުން ވަޑައިގެން މީސްތަކުންނަށް ސިހުރު ދަސްކޮށްދިނުމުގެ ހިކުމަތަކީ، އެދުވަސްވަރަކީ ސިހުރުވެރީން ގިނަ ދުވަސްވަރަކަށް ވެފައި، އެބައިމީހުން ތަފާތު، އާދަޔާއި ޚިލާފު ވައްތަރުގެ ސިހުރު އުފައްދައިގެން ބޭނުންކުރަމުން ދިޔަ ދުވަސްވަރަކަށް ވާތީ މީސްތަކުންނަށް ތަފާތު ވައްތަރުގެ ސިހުރު ދަސްކޮށްދެއްވައި، ނަބީބޭކަލުންގެ މުޢުޖިޒާތާއި ސިހުރުވެރީންގެ ސިހުރު ވަކިކޮށް ދެނެގަންނާނޭ ގޮތް އަންގަވައިދެއްވުމެވެ. އެކަމަށް މާތް الله ދެ މަލާއިކަތުން ފޮނުއްވީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން އީމާންވެ ތަޤްވާވެރިވިނަމަ، اللَّه ގެ ޙަޟްރަތުން (އެއުރެންނަށް) ހުރި ސަވާބު ގެ ހެޔޮކަން މާބޮޑެވެ. އެއުރެން އެކަން ދަންނަ ކަމުގައިވި ނަމައެވެ. (103)

ޔަހޫދީން މާތް ﷲގެ ރަސޫލާ ﷺއާއި ފޮތަށް ޙައްޤު ގޮތުގައި އީމާންވިނަމަ، މާތް الله އެބައިމީހުންނަށް، އެކަމަކާއިގެން އެބައިމީހުން މަޝްޣޫލުވެ އުޅުނު ސިހުރަށް ވުރެ، މާ އިތުރުކަން ބޮޑު ސަވާބު އެކަލާނގެ ދެއްވީހެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެތައް ކަމަކުން މާތްކުރެއްވީހެވެ.

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން (ރަސޫލާގެ އަރިހުގައި) رَاعِنَا އޭ ނުދަންނަވާށެވެ! އަދި (އޭގެ ބަދަލުގައި) انْظُـْرنَا އޭ ދަންނަވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން (އެކަލޭގެފާނުގެ ބަސްފުޅު ރަނގަޅަށް) އަޑުއަހާށެވެ! އަދި ކާފަރުންނަށް ހުރީ، ވޭންދެނިވި عذاب އެވެ. (104)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! އޭ الله އާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ބަސްފުޅު ތެދުކޮށް ޤަބޫލުކުރާ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ރަސޫލާ ﷺ އާ މުޚާޠަބުކުރާއިރު راعنا (އަހަރެމެންގެ ކަންތައް ބައްލަވައި އަހަރެމެންނަށް ޓަކައި ލަސްކުރައްވައި، ފުރުސަތު ދެއްވާށެވެ!) މިހެން ނުބުނާށެވެ. އަދި انظرنا (އަހަރުމެންނަށް އިންތިޒާރުކުރައްވާށެވެ!) މިހެން ބުނާށެވެ. އަދި މިވާހަކަ އަޑުއަހައި ޤަބޫލުކުރާށެވެ. ކާފިރުވީ ޔަހޫދީންނަށް ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. راعنا މި ކަލިމަ އައިސްފައިވަނީ رعاية މި މަޞްދަރުންނެވެ. އޭގެ މާނައަކީ އިންސާނާގެ ކަންކަން ރަނގަޅަށް ބެލުމެވެ. ޔަހޫދީން ވަނީ މިކަލިމަ رعونة އިން ނެގިފައިވާ ނުބައި މާނަ އެކުލެވޭ ކަލިމައަކަށް ބަދަލުކޮށްފައެވެ. މާނައަކީ ޖާހިލުކަމާއި މޮޔަކަމެވެ. ޔަހޫދީން ދިޔައީ މިބަސް ބޭނުންކޮށްގެން، އެމީހުން ބޭނުންކުރަނީ ޞަޙާބީން ބޭނުންކުރައްވާ ކަލިމަކަމަށް ދައްކައިގެން ރަސޫލާ ﷺ އަށް ނުބައި އެއްޗެތި ކިޔަމުންނެވެ. ޔަހޫދީންގެ މިނުބައި ޢަމަލު ހުއްޓުވުމަށް މުއުމިނުންނަށް އެބަސް ބޭނުންކުރުން މަނާކުރެއްވީއެވެ.

ފޮތުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން ވިޔަސް، އަދި މުޝްރިކުންގެ ތެރެއިންވިޔަސް، ކާފިރުވެއްޖެ މީސްތަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެއްވެސް ހެވެއް ބާވައިލެއްވުމަކަށް ނޭދެތެވެ. (އެކަމަކު) اللَّه ގެ ރަޙްމަތް އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި މީހަކަށް ޚާއްޞަކުރައްވަތެވެ. اللَّه އީ، ބޮޑުވެގެންވާ ފަޟްލުވަންތަކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. (105)

ތިޔަބައިމީހުން ދެކެ އަންނަ ރުޅިއާއި، ތިޔަބައިމީހުންނާމެދު އޮންނަ ހަސަދައިގެ ބޮޑު ކަމުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ނަބީކަން އޮންނާކަށް އަދި އެއްވެސް ހެޔޮކަމެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭކަށްވެސް ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިންނާއި، މުޝްރިކުން ބޭނުން ނުވެއެވެ. ﴿وَٱللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِۦ مَن يَشَآءُ ۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلْفَضْلِ ٱلْعَظِيمِ﴾ މާތް الله އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން ނަބީކަމާއި ވަޙީގެ ރަޙްމަތް ދެއްވަނީ އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށެވެ. އެކަލާނގެއީ ނިޢުމަތްދެއްވުމުގައި ދީލަތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނަސްޚު ކުރައްވައިފި އާޔަތެއް، ނުވަތަ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަނދުމަނައްތަވައިފި އާޔަތެއްގެ ބަދަލުގައި، އެއަށްވުރެ ހެޔޮ ނުވަތަ ހަމަ އެފަދަ އާޔަތެއް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ގެނެސްދެއްވާ ހުށީމެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ކޮންމެ ކަމެއްގެ މައްޗަށް الله ކުޅަދުންވަންތަވެވޮޑިގެންވާކަން ކަލޭގެފާނު ދެނެވަޑައި ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ (106)

މިއީ ޔަހޫދީންނަށް ދެއްވައިފައިވާ ރައްދެކެވެ. އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. މުޙައްމަދު ﷺގެ ކަންތަކާ ޙައިރާނެއް ނުވޭ ހެއްޔެވެ؟ އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަށް ކަމަކަށް އަމުރުކުރައްވައިފައި، އަނެއްކާ އެކަން ނަހީކުރައްވައިފާނެއެވެ!! ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީއެވެ. މާނައީ: އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! އާޔަތެއްގެ ޙުކުމް ބަދަލުކުރައްވައި، ބާވައިލައްވާ އެހެން އާޔަތެއް، ނުވަތަ ކަލޭގެފާނުގެ ހިތްޕުޅުން އެއާޔަތެއް ފޮހެލައްވާ ކޮންމެ އާޔަތެއްގެ ބަދަލުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލައްވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޭގެ ފައިދާ ބޮޑު، ނުވަތަ ފައިދާ އެއްވަރުވިޔަސް ސަވާބު ބޮޑު އާޔަތެކެވެ. ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ އޭ ބުއްދިވެރި މުއުމިނާއެވެ! މާތް الله އީ މަތިވެރި، ޙިކްމަތްވަންތަ، ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެކަމާއި، އިންސާނުންނަށް ހެވާއި ލާބަ ހުރި ކަމެއް މެނުވީ އެކަލާނގެ ނުކުރައްވާނެކަން ތިބާއަށް ނޭނގެނީހެއްޔެވެ؟

ހަމަކަށަވަރުން، އުޑުތަކާއި ބިމުގެ ވެރިކަން الله އަށް މިލްކުވެގެންވާ ކަމާއި، الله ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް އެހީތެރިޔަކު އަދި ނަޞްރުދޭނޭ މީހަކުވެސް ނެތްކަން ކަލޭގެފާނު ދެނެވަޑައި ނުގަންނަވަމުތޯއެވެ؟ (107)

އެކަލާނގެއީ ޚަލްޤުތަކުންގެ ކަންކަން ފުރިހަމަ އިޚްތިޔާރާއެކު ހިންގަވާ، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކޮންމެ ކަމެއް ކުރައްވާ، އިރާދަކުރައްވާ ގޮތަށް ޙުކުމްކުރައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުރިހައި ކަންކަމެއް ބަލަހައްޓާނޭ އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދޭނޭ ފަރާތެއް ޢާލަމްތަކުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ ފިޔަވައި ނުވެއެވެ.

އަދި ކިއެއްތަ! މީގެކުރިން މޫސާގެފާނާ ސުވާލުކުރި ފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ރަސޫލާއާ ސުވާލުކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން އެދެނީހެއްޔެވެ؟ ކާފިރުކަމަށް އީމާންކަން ބަދަލުކުރާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާޔަށް ހަމަ މަގު ގެއްލިއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. (108)

މޫސާ عليه السلام ގެ ޤައުމުގެ މީހުން އެކަލޭފާނާމެދު ކަންކުރި ފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުންވެސް ތިޔަބައިމީހުންގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި ގޮތް ދޫނުކޮށް ހަރުކަށިކަން ދައްކައި، އެބައިމީހުން މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވިފަދައިން ﴿أَرِنَا اللَّـهَ جَهْرَةً﴾ އޭ ދަންނަވައި، އެބައިމީހުން މަގުފުރެދުނު ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންވެސް މަގުފުރެދެން ބޭނުންވޭ ހެއްޔެވެ؟ ﴿وَمَن يَتَبَدَّلِ ٱلْكُفْرَ بِٱلْإِيمَـٰنِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ ٱلسَّبِيلِ﴾ ތެދުމަގު މަގުފުރެދުމަށް ބަދަލުކޮށް، އީމާންކަމުގެ ބަދަލުގައި ކާފިރުކަން އިޚްތިޔާރުކޮށްފި މީހާ ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގު ކަމުގައިވާ، ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގުން އެއްކިބާވެއްޖެއެވެ.

ފޮތުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން ގިނަމީހުން، އެއުރެންނަށް ޙައްޤު ބަޔާންވެ އެނގުމަށްފަހުގައި، އެއުރެން އަމިއްލައަށް ޙަސަދަވެރިވެގެން، ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވުމަށްފަހު އަލުން އަނބުރާ ކާފިރުކަމަށް ރުޖޫޢަކުރެވޭނެނަމައޭ ހިތައި އެކަމަށް އެދުނެވެ. ފަހެ، (އެއުރެންނާމެދުގައި ކަން ކުރަންވީގޮތް ބަޔާންކުރައްވައި) الله ގެ އަމުރުފުޅު ފޮނުއްވައިފުމަށް ދާންދެން (އެއުރެންނަށް) ތިޔަބައިމީހުން މާފުކޮށް ދޫކޮށްލާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، الله އީ ކޮންމެ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (109)

ތިޔަބައިމީހުންވެސް އެބައިމީހުން ފަދައިންވެ، އީމާންވުމަށް ފަހުގައި ކާފިރުވުމަށް ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ގިނަ ބަޔަކު އެދެއެވެ. ﴿حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّنۢ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلْحَقُّ ۖ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނަކީ ޙައްޤު ދީން ކަން އެބައިމީހުންނަށް އެނގުމަށް ފަހުވެސް، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި އިސްލާމްކަމުގެ ނިޢުމަތަށް އެބައިމީހުން ޙަސަދަވެރި ވާތީއެވެ. ﴿فَٱعْفُوا۟ وَٱصْفَحُوا۟ حَتَّىٰ يَأْتِىَ ٱللَّهُ بِأَمْرِهِۦٓ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ އިހަށް އެމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުކޮށް ދޫކޮށްލާށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކުރާ ދުއްތުރާތަކާމެދު އަޅައިނުލާށެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމުގެ އިޒުނަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވާންދެނެވެ. އެކަލާނގެއީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދެއްވުމަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދު ޤާއިމްކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޒަކާތް ދޭށެވެ! ހެޔޮކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށްޓަކައި ތިޔަބައިމީހުން އިސްކުޅަ ކޮންމެ ކަމެއްގެ ސަވާބު، الله ގެ ޙަޟްރަތުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެންނަހުށްޓެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، الله އީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (110)

ނަމާދު ޤާއިމްކޮށް، ޒަކާތް އޭގެ އަހުލުވެރީންނަށް ދީ ހަދައިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއަށް އަދާކުރާ ކިޔަމަންތެރިކަން ދަމަހައްޓާށެވެ. ﴿وَمَا تُقَدِّمُوا۟ لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން الله އަށް ކުއްތަންވުމަށް ކުރާ ނަމާދާއި، ދޭ ޒަކާތާއި، އަދާކުރާ އިޙްސާންތެރިކަން ފަދަ ޢަމަލުގެ ހެޔޮ ޖަޒާ ޤިޔާމަތް ދުވަހު މާތް الله ގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭނެއެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޭގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ.

އެއުރެން ބުނޫއެވެ. ޔަހޫދީއަކު ކަމުގައި ނުވަތަ ނަޞާރާއަކު ކަމުގައިވާ މީހަކު މެނުވީ، ސުވަރުގެޔަކަށް ނުވަންނާނެތެވެ. އެއީ، އެއުރެންގެ ދޮގު އުންމީދު ތަކެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނީ، ތެދުބުނާ ބަޔަކު ކަމުގައިވަނީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން (އެކަމަށް) ދަލީލު ގެންނާށެވެ! (111)

ޔަހޫދީން ބުނީ ޔަހޫދީއަކު މެނުވީ ސުވަރުގެ ނުވަންނާނެއެވެ. އަދި ނަޞާރާއިން ބުނީ ނަޞާރާއިންގެ މީހަކު މެނުވީ ސުވަރުގެ ނުވަންނާނެއެވެ. ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބަޔަކުވެސް ދެކެނީ ސުވަރުގެ އަކީ އެބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަ ތަނެއް ކަމުގައެވެ. ﴿تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ ۗ قُلْ هَاتُوا۟ بُرْهَـٰنَكُمْ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ﴾ އެއީ އެބައިމީހުން ދެކޭ ހުވަފެނާއި، ކުރާ ތާކުން ތާކު ނުޖެހޭ އުއްމީދުތަކެވެ. އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ! ސުވަރުގެއަކީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޚާއްޞަ ތަނެއް ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަ ކުރާ ދޮގު ދަޢުވާ ތެދުކުރާނޭ އަލިގަދަ ދަލީލު ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ގެނެސްދޭށެވެ!

އެހެންނަކުންނޫނެވެ! ހެޔޮކޮށް ކަންތައްކުރާ މީހަކު ކަމުގައިވާ ޙާލު، އެމީހެއްގެ މޫނު (އެބަހީ: މުޅި އެމީހާ) الله އަށް ކިޔަމަންކޮށްފި މީހަކަށް، ފަހެ، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އޭނާގެ ދަރުމަހުށްޓެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް (އެއްވެސް) ބިރެއްނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (112)

އެކަން އޮތީ ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަ ދަޢުވާ ކުރާ ގޮތަކަށް ނޫނެވެ. ފަހެ، ތެދުވެރި އީމާންކަމަކާ އެކީ އިސްލާމްވެ، މާތް ﷲ އަށް ފުރިހަމައަށް ބޯލަނބައި ކިޔަމަންތެރިވީ ކޮންމެ މީހަކު ސުވަރުގެއަށް ވަންނާނެއެވެ. ﴿فَلَهُۥٓ أَجْرُهُۥ عِندَ رَبِّهِۦ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ ފަހެ، އޭނާއަށް އޭނާގެ ޖަޒާ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ޤިޔާމަތް ދުވަހު ލިބޭނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހިތާމައާއި ނުތަނަވަސްކަން ވެރިވުމެއް ވެސް ނެތެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެބައިމީހުން ތިބޭނީ ދާއިމީ ނިޢުމަތުގައެވެ.

ޔަހޫދީން ބުނެފޫއެވެ. ނަޞާރާއިން ތިބީ އެއްވެސް ގޮތެއްގެ މައްޗަކު ނޫނެވެ. އަދި ނަޞާރާއިން ބުނެފޫއެވެ. ޔަހޫދީން ތިބީ އެއްވެސް ގޮތެއްގެ މައްޗަކު ނޫނެވެ. (އެއުރެން އެހެން އެ ބުނަނީ) އެއުރެން ފޮތް (އެބަހީ: ތައުރާތާއި އިންޖީލު) ކިޔަވައިއުޅޭ ޙާލުގައެވެ.ހަމައެފަދައިން، ނުދަންނަ މީހުން (އެބަހީ: ޢަރަބީންގެ ކާފަރުން) ވެސް ބުނީ، އެއުރެންގެ ބުނުންފަދައިންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެން ޚިލާފުވެ އުޅުނު ކަންތަކާމެދު ޤިޔާމަތްދުވަހުން އެއުރެންގެ މެދުގައި الله ޙުކުމްކުރައްވާނެތެވެ. (113)

އޭގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބަޔަކުވެސް ދަނީ އަނެއް ބައި މީހުންގެ ދީން ގޯސްކަމުގައި ބުނަމުންނެވެ. ފަހެ، ޔަހޫދީން ބުނަނީ: ނަޞާރާއިންގެ ދީނަކީ ބާޠިލު ދީނެކެވެ. އަދި ނަޞާރާއިން ބުނަނީ: ޔަހޫދީންގެ ދީނަކީ ބާޠިލު ދީނެކެވެ. ޙަޤީޤަތަކީ ދެބައިމީހުންވެސް ތައުރާތާއި އިންޖީލު ކިޔަވާ ކަމެވެ. އަދި ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި، ހުރިހާ ފޮތްތަކަށް އީމާންވުމަކީ އީމާންކަން ފުރިހަމަވުމަށް ލާޒިމުކަމެކެވެ. އެހެންކަމުން، އެބައިމީހުން އެއް ބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކީ ކާފަރުން ކަމުގައި ކަނޑައެޅީ އެނގި ތިބެއެވެ. ނޭނގިއެއް ނޫނެވެ. ﴿كَذَ‌ٰلِكَ قَالَ ٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ۚ﴾ ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މުޝްރިކުންވެސް ބުނީ ހަމަ ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިން ބުނި ފަދައިންނެވެ. އެބައިމީހުން ބުނީ: އިސްލާމްދީނަކީ ބާޠިލު ދީނެކެވެ. ﴿فَٱللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ فِيمَا كَانُوا۟ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ ފަހެ، ދީނާމެދު ޚިލާފު އުފެދުނު ކަންކަމުގައި، ޤިޔާމަތް ދުވަހު މާތް الله އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ މެދުގައި ޢަދުލުވެރި ގޮތުގައި ޙުކުމްކުރައްވާނެއެވެ. އަދި ޙައްޤު ފާޅުކުރައްވައި، ބާޠިލު ނެތިކުރައްވާނެއެވެ.

الله ގެ މިސްކިތްތަކުގައި އެކަލާނގެ އިސްމުފުޅު ނަންގަތުން މަނާކޮށް، އަދި އެތަންތަން (ފަޅުކޮށް) ޚަރާބުކުރުމަށް މަސައްކަތްކޮށްފި މީހަކަށްވުރެ އަނިޔާވެރިކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ އެއުރެން ބިރުންތިބޭ ޙާލުގައި މެނުވީ، އެތަންތަނަށް ވަދެއުޅުމެއް އެއުރެންނަކަށް ނުވެއެވެ. ދުނިޔޭގައި އެއުރެންނަށްހުރީ ނިކަމެތިކަމެވެ. އަދި އާޚިރަތުގައި އެއުރެންނަށް ހުރީ ބޮޑުވެގެންވާ ޢަޛާބެވެ. (114)

اللهގެ މިސްކިތްތައް ހަލާކުކޮށް، ފަޅުކޮށް، އެ މިސްކިތްތަކުގައި الله އަށް އަޅުކަންކުރުން ހުއްޓުވާ މީހާއަށް ވުރެ އަނިޔާވެރި ޖައްބާރު މީހަކު ނެތެވެ. ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَآ إِلَّا خَآئِفِينَ﴾ އެބައިމީހުން ޖެހެނީ އެމިސްކިތްތައް ހަލާކުކުރަން މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ބަދަލުގައި اللهއަށް ބިރުވެތިވާ ޙާލު މިސްކިތަށް ވަންނާށެވެ. ﴿لَهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا خِزْىٌ وَلَهُمْ فِى ٱلْءَاخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ الله އަށް އުރެދުނު މިކާފަރުންނަށް ދުނިޔޭގައި ހުރީ ދެރަކަމާއި، ނިކަމެތިކަމެވެ. އަދި އާޚިރަތުގައި ގަދަފަދަ ވެގެންވާ ޢަޛާބެވެ.

މަޝްރިޤާއި މަޣުރިބު މިލްކުވެގެންވަނީ، الله އަށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ކޮންމެ ފަރާތަކަށް އެނބުރުނަސް، އެތަނެއްގައި الله ވޮޑިގެންވެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، الله އީ، ތަނަވަސްވަންތަ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (115)

މުޅި ބިން މިލްކުވެގެން ވަނީ މާތް الله އަށެވެ. އެކަލާނގެއަށް ޚާއްޞަ ވަކިތަނެއް ނުވެއެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ކުރިމަތިލީ ކޮންމެ ފަރާތަކީ އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޓަކައި ރުހިވޮޑިގަންނަވާ ޤިބުލައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ދަތުރުމަތީގައި ޤިބުލަ ހޯދަން ނޭނގުނު މީހާއާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެމީހަކަށް އޮތީ އޭނާއަށް އެނގޭ ގޮތަކަށް ބަލައި، އެންމެ ބޮޑަށް ޤިބުލަ ކަމަށް ލަފާކުރެވޭ ދިމާއަށް ހުރެ ނަމާދުކުރުމެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން މާތް الله ގެ ރަޙްމަތްފުޅު ތަނަވަސްވެގެން ވެއެވެ. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَ‌ٰسِعٌ عَلِيمٌ﴾ ޤިބުލައިގެ މައްސަލައިގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަސޭހަކޮށްދެއްވީ އެހެންވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތް ނިންމެވުމާއި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކަންކަން ތަދުބީރު ކުރެއްވުމުގައި އެކަލާނގެއީ އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

الله، ދަރިކަލަކު ހިއްޕެވިކަމަށް އެއުރެން ބުނެފޫއެވެ. (އެބަހީ: الله އަށް ދަރިކަލަކު ވާކަމަށް ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންނާއި މުޝްރިކުން ބުނޫއެވެ.) އެކަލާނގެ ހުސްޠާހިރުވަންތަކަމާއެވެ! އަދި ކިއެއްތަ! އުޑުތަކާއި ބިމުގައިވާހާ ތަކެއްޗަކާއި ކަމެއް މިލްކުވެގެންވަނީ، އެކަލާނގެއަށެވެ. އެންމެހާ ތަކެއްޗާއި ކަންތައް އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ، އަޅުވެތިވެގެންވެއެވެ. (116)

ޔަހޫދީން ބުނީ ޢުޒައިރު عليه السلام އަކީ اللهގެ ދަރިކަލެއް ކަމުގައެވެ. ނަޞާރާއިން ބުނީ ޢީސާ عليه السلام އަކީ اللهގެ ދަރިކަލެއް ކަމުގައެވެ. އަދި މައްކާގެ މުޝްރިކުން ބުނީ މަލާއިކަތުންނަކީ މާތް الله ގެ ދަރިދަރިކަނބަލުން ކަމުގައެވެ. ﴿سُبْحَـٰنَهُۥ ۖ بَل لَّهُۥ مَا فِى ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَٱلْأَرْضِ ۖ كُلٌّ لَّهُۥ قَـٰنِتُونَ﴾ އެހުރިހާ މީހުންގެ ދަޢުވާ ދޮގުކުރެއްވީއެވެ. މާނައީ: އަނިޔާވެރީން އެކަލާނގެއަށް ނިސްބަތްކުރާ ކަންކަމުން މާތް الله ހުސްޠާހިރުވެ ދުރުވެވޮޑިގެން ވެއެވެ. ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ ތަކެއްޗަކީ އެކަލާނގެ މަތިވެރިކަމަށް ބޯލަނބާ ތަކެއްޗެވެ.

(އެކަލާނގެއީ) އިސްވެދިޔަ މިސާލަކާނުލައި އުޑުތަކާއި ބިން ހެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ކަމަކަށް ނިޔާކުރައްވައިފިނަމަ، އެކަމަކަށް ވަޙީކުރައްވާކަން ކަށަވަރީ، [ވާށޭ] އެވެ! ދެން އެކަމެއް ވެދެއެވެ. (117)

ކުރީން އެފަދަ އެއްޗެއް ނެތީސް މުޅީން އަލަށް އުޑުތަކާއި ބިން ހެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ދަރިކަލަކަށް ބޭނުންވެވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. އެކަލާނގެ ކަމަކަށް އިރާދަކުރެއްވުމުން، އެއްވެސް ހުރަހެއް ނެތި އެކަމެއް ވެދެއެވެ. ﴿إِنَّمَآ أَمْرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيْـًٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ﴾ (އެކަލާނގެ ކަމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފި ނަމަ އެކަލާނގެ އަމުރުފުޅު ވާކަން ކަށަވަރީ އެކަމަކަށް، "ވާށޭ" ވަޙީކުރެއްވުމެވެ. ދެން އެކަމެއް ވެދެއެވެ.) އެކަލާނގެއީ ހުރިހާ ތަކެއްޗެއް ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއަށް ވާއިރު އެކަލާނގެއަށް ދަރިކަލަކު ވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟

އަދި ނުދަންނަ މީހުން ބުނެފޫއެވެ. الله (ސީދާ) ތިމަންމެންނަށް ބަސް وحى ނުކުރައްވަނީ، ކީއްވެގެން ބާވައެވެ! ނުވަތަ (މުޙައްމަދުގެފާނުގެ ބަސްފުޅު ތެދުކަމުގެ) ހެތްކެއް ތިމަންމެންގެ ގާތަށް ނާންނަނީ، ކީއްވެގެން ބާވައެވެ! ހަމައެފަދައިން، އެއުރެންގެ ކުރިން އުޅުނު އުއްމަތްތަކުގެ މީހުން ބުނީވެސް، އެއުރެންގެ ބުނުމާ އެއްފަދަ ބުނުމެކެވެ. އެއުރެންގެ ހިތްތައްވަނީ އެއްގޮތްވެގެންނެވެ. (އެފަދަ ކަންތައް) ޔަޤީންކުރާ މީހުންނަށް، ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހެކިތައް ބަޔާންކުރައްވައި އެންގެވީމެވެ. (118)

މާނައީ ޖާހިލު މުޝްރިކުން ބުންޏެވެ. މާތް الله އަހަރުމެންނަށް ބަސްވަޙީކުރައްވައި، މެދުވެރިއެއްނެތި އަހަރުމެންނާ މުޚާޠަބުކުރައްވައި ކަލޭގެފާނަކީ އެކަލާނގެ ރަސޫލާކަން އަހަރުމެންނަށް ބުނެދެއްވާންވީ ނޫންތޯއެވެ؟ ނުވަތަ ކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ސާބިތުކޮށްދެއްވަން، އިންކާރުނުކުރެވޭ ފަދަ ވަރުގަދަ މުޢުޖިޒާތް ދައްކަވާން ވީ ނޫންތޯއެވެ؟ އެމީހުންގެ ގޮތް ދޫނުކުރުމާއި، ބޯހަރުކަން މިވަނީ މާތް اللهއާ ސީދާ ވާހަކަ ދެއްކުމަށް އެދޭ ވަރަށް މައްޗަށް ގޮސްފައެވެ. ﴿كَذَ‌ٰلِكَ قَالَ ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ ۘ تَشَـٰبَهَتْ قُلُوبُهُمْ﴾ އެބައިމީހުންގެ ނަބީންނަށް ނުކިޔަމަންތެރިވެ، ހަރުކަށިކަމާއެކު މީގެ ކުރީން ނުކުތް މީހުންވެސް ދެއްކީ މިފަދަ ނުބައިކަން ބޮޑު ވާހަކައެވެ. ނަބީބޭކަލުން ދޮގުކުރުމާއި ގޮތް ދޫނުކުރުމުގައި، މައްކާގެ މުޝްރިކުންނާއި އެބައިމީހުންގެ ހިތްތައް އެއް ގޮތެވެ. މިއީ ރަސޫލާ ﷺ ގެ ހިތްޕުޅު ހަމަޖައްސަވައި ތަސައްލީ ދެއްވުމަށް ގެންނަވާފައިވާ ބަސްފުޅެކެވެ، ﴿قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ﴾ ޙައްޤު ގޮތް ހޯދައި އެގޮތް ޤަބޫލުކުރާން އުޅޭ ބަޔަކަށް ތިމަން الله މިވަނީ ބަޔާންވެގެންވާ ދަލީލާއި ހެކި ދައްކަވައިފައެވެ. އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ.

އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވާ ބޭކަލަކު ކަމުގައްޔާއި ބިރުވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވާ ބޭކަލަކު ކަމުގައި، ޙައްޤު ދީނާއިގެން ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީމެވެ. ފަހެ، ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންނާމެދު ކަލޭގެފާނަކާ ސުވާލެއް ނުކުރައްވާނެތެވެ. (119)

ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ އަލިގަދަ ޝަރީޢަތާއި، ވިދުވަރުގަދަ ހިދާޔަތާއި، ބަޔާންވެގެންވާ ޙައްޤާ އެކު މުއުމިނުންނަށް އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވާ، އަދި ކާފަރުންނަށް ބިރުވެރިކަމުގެ އިންޒާރުދެއްވާ ބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ﴿وَلَا تُسْـَٔلُ عَنْ أَصْحَـٰبِ ٱلْجَحِيمِ﴾ ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރީންނަށް ވާން ތިބި މީހުން އީމާން ނުވިޔަސް ކަލޭގެފާނު އެކަމުގެ މަސްއޫލިއްޔަތު އުފުއްލަވާކަށް ޖެހިވަޑައެއް ނުގަންނަވާނެއެވެ. ކަލޭގެފާނު ވަނީ ކަލޭގެފާނުގެ އަމާނާތް އަދާކުރައްވައި، މީސްތަކުންނާ ހަމައަށް ރިސާލަތު ގެނެސްދެއްވައިފައެވެ. ކަލޭގެފާނު ޔަހޫދީއަކަށް ވެވަޑައިނުގަންނަވަނީސް ޔަހޫދީން ކަލޭގެފާނާ މެދު ނުރުހޭނެއެވެ.

އަދި ޔަހޫދީންވެސް ނަޞާރާއިންވެސް އެއުރެންގެ ދީނަށް ކަލޭގެފާނު ތަބަޢަވެވަޑައިގެންފުމަށް ދާނދެން ކަލޭގެފާނަކާ ނުރުހޭނެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން اللَّه ގެ މަގު އެއީ ހަމަ ތެދުމަގެވެ. އަދި ކަށަވަރުންވެސް، ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ޢިލްމުގެ ތެރެއިން އައި ކަންތަކަށްފަހު އެއުރެންގެ އެދުންތަކަށް ކަލޭގެފާނު ތަބަޢަވެވަޑައިގެންފިނަމަ، اللَّه ގެ ޙަޟްރަތުން ކަލޭގެފާނަށް އެއްވެސް އެހީތެރިޔަކު އަދި ނަޞްރު ދޭނޭ މީހަކުވެސް ނުވާނެތެވެ. (120)

ކަލޭގެފާނު ޔަހޫދީއަކަށް ވެވަޑައިނުގަންނަވަނީސް ޔަހޫދީން ކަލޭގެފާނާ މެދު ނުރުހޭނެއެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނު ނަޞްރާނީއަކަށް ވެވަޑައިނުގަންނަވަނީސް ނަޞްރާނީން ކަލޭގެފާނާ މެދު ނުރުހޭނެއެވެ. ކަލޭގެފާނު އިސްލާމްދީން ދޫކުރައްވައި، ތެދުމަގުން ކައްސާލައިފައިވާ އެބައިމީހުންގެ ދީނަށް ވެދެވަޑައިގަންނަވާންދެނެވެ. މިއީ، މުސްލިމުން ޤަބޫލުކުރާން ވެއްޖެ ޙަޤީޤަތެކެވެ. އަހަރެމެން މުސްލިމުން ކިތައްމެ ވަރަކަށް އެބައިމީހުންނާ ގާތް ގުޅުން އުފައްދައި، އެބައިމީހުންގެ ޤާނޫނުތަކާއި، ނިޒާމުތަކާ އެއްގޮތަށް އަހަރެމެންގެ ކަންކަން ބަދަލުކުރިޔަސް، އަހަރެމެން ދީން ދޫކޮށްނުލަނީސް އެބައިމީހުން އަހަރެމެންނާ މެދު ނުރުހޭނެއެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުންނީ އިސްލާމްދީނާ ޢަދާވާތްތެރިކަން ބޮޑު ޢަދުއްވުންނެވެ. ﴿قُلْ إِنَّ هُدَى ٱللَّهِ هُوَ ٱلْهُدَىٰ ۗ﴾ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. މާތް الله ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އެދީނަކަށް ހިދާޔަތް ދެއްވި ދީނަކީ އެއީ ޙައްޤު ދީނެވެ. އެނޫން ހިދާޔަތެއް ނުވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ތިޔަ ގޮވަނީ ބާޠިލާއި މަގުފުރެދުމަށެވެ. ﴿وَلَئِنِ ٱتَّبَعْتَ أَهْوَآءَهُم بَعْدَ ٱلَّذِى جَآءَكَ مِنَ ٱلْعِلْمِ ۙ مَا لَكَ مِنَ ٱللَّهِ مِن وَلِىٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾ އަދި ކަލޭގެފާނަށް ވިދުވަރެއްފަދަ އަލިގަދަ ޙައްޤު ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު، ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ހަވާ ނަފްސަށް ތަބަޢަވެގެން ވަޑައިގެންފިނަމަ، މާތް الله ގެ ޢަޛާބުން ކަލޭގެފާނު ސަލާމަތް ކުރާނޭ އެއްވެސް މަދަދުވެރިއަކު ނުވާނެއެވެ. މިތާނގައި ރަސޫލާ ﷺއާ މުޚާޠަބު ކުރެވިފައި ވިޔަސް، ޙަޤީޤަތުގައި މުޚާޠަބުކުރެވިފައި ވަނީ މުއުމިނުންނާއެވެ. މީސްތަކުންނަށް ނިސްބަތްކޮށް ވެރީންނަށް މުޚާޠަބުކުރުމަކީ ބަސްމޮށުމުގެ ޢާއްމު އުސޫލުން ބޭނުންކޮށް އުޅޭ ގޮތެކެވެ.

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ފޮތް ދެއްވި މީހުން އެފޮތް ކިޔަވަންވީ ޙައްޤު ގޮތުގައި އެފޮތް ކިޔަވައި އުޅެތެވެ. އެއުރެން އެ ފޮތަށް އީމާންވެތެވެ. އަދި އެފޮތަށް ކާފިރުވާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންނީ ހަމަ ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންނެވެ. (121)

މިތާނގައި މިދެކެވެނީ، ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ތެރެއިން އިސްލާމްވެވަޑައިގަތް ޢަބްދުﷲ ބިން ސަލާމް رضي الله عنه އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އެކުވެރީން ފަދަ އަހްލުކިތާބީންގެ މުއުމިނުންގެ ވާހަކައެވެ. މާނައީ: އަހްލުކިތާބީންގެ ތެރެއިން ޙައްޤު އެނގި އެއަށް ތަބަޢަވީ މިފަދަ މީހުން ކީރިތި ޤުރްއާނަށް އީމާންވެއެވެ. އަދި އެމީހުން މާތް اللهގެ ކަލާމްފުޅަށް އުނި އިތުރު ގެނެސް ބަދަލެއް ނުކުރެއެވެ. އީމާންކަމުގައި ތެދުވެރި ބަޔަކީ އެއީއެވެ. اللهގެ ކަލާމްފުޅު ބަދަލުކުރާ ނުބައި ނުލަފާ މީހުންނެއް ނޫނެވެ. ﴿وَمَن يَكْفُرْ بِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُونَ ﴾ ރަސޫލުކަން ޚަތިމު ކުރެއްވި ރަސޫލާ ﷺއަށް ބާވައިލެއްވުނު ކީރިތި ޤުރްއާން ދޮގުކުޅަ މީހާއީ ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހެކެވެ. އެހެނީ، އޭނާ ވަނީ އީމާންކަމުގެ ބަދަލުގައި ކާފިރުކަން ގަނެފައެވެ. މާތް الله ޔަހޫދީންނަށް ދެއްވި ފާޅުކަން ބޮޑު ނިޢުމަތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ހަނދުމަ ކޮށްދެއްވަނީއެވެ.

އޭ އިސްރާއީލުގެދަރިންނޭވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތާއި، އަދި (އެދުވަސްވަރުގެ) މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން މާތްކުރައްވާފައިވާކަން ހަނދުމަކުރާށެވެ! (122)

އޭ ޔަހޫދީ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަން الله ދެއްވި ގުނައި ޢަދަދު ނުކުރެވޭ ނިޢުމަތްތައް ހަނދުމަކުރާށެވެ. އަދި އެ ނިޢުމަތްތަކަށް ޓަކައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވާށެވެ. ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް އެބައިމީހުން މާތްކުރެއްވުމުގެ މާނައީ، ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ތެރެއިން މޫސާ عليه السلام އަށް އީމާންވެ ތައުރާތުގައި ހިފެހެއްޓި މީހުންނަކީ އެބައިމީހުންގެ ދުވަސްވަރު ދުނިޔޭގައި އުޅުނު އެންމެ މާތް މީހުންނެވެ. ހުރިހާ ޒަމާނެއްގެ އުއްމަތްތަކަށް ވުރެ އެބައިމީހުން މާތް ވީއެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އުއްމަތަކީ ޝައްކެއް ނެތް މިންވަރަށް އެނގޭ ސާފު ނައްޞުގައި ﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾ އައިސްފައިވާ ގޮތުގައި ދުނިއަށް އައި އެންމެ މާތް އުއްމަތެވެ. ޔަހޫދީން ކާފިރުވެ، ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރުމުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންވަނީ އެންމެ ނުބައި އުއްމަތުގެ މީހުން ކަމުގައި ވެފައެވެ.

އެދުވަހަކުން އެއްވެސް ނަފްސަކަށް އެއްވެސް ނަފްސެއްގެ ކިބައިން އެއްވެސް ކަމެއް ފުއްދައިނުދެވޭނޭ އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން ފިދްޔައެއްވެސް ނުހިއްޕަވާނޭ އަދި (އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ) ޝަފާޢަތަކުން އެއްވެސް މީހަކަށް މަންފާއެއް ނުކުރާނޭ އަދި އެއުރެންނަށް (އެއްވެސް ފަރާތަކުން) ނަޞްރެއް ނުލިބޭނޭ ދުވަހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވެ ރައްކާތެރިވާށެވެ! (123)

އެއްވެސް ނަފުސަކަށް އަނެއް ނަފުސަށް ކަމެއް ކޮށް ނުދެވޭނޭ، އަދި އަނެއް ނަފުސުގެ ފަރާތުން ޢަޛާބު ދުރުކޮށް ނުދެވޭނޭ، އުނދަގޫ، ބިރުވެރި ދުވަހަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ. އެދުވަހު ކޮންމެ ނަފުސެއްވެސް އެނަފުސެއް ކުޅަ ކަމަކާއިގެން މަޝްޣޫލުވެފައިވާނެތީއެވެ. ﴿وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَـٰعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ މާނައީ: ކިތަންމެ ވަރަކަށް ފިދްޔަ ދޭން އުޅުނަސް އެއްވެސް ނަފުސެއްގެ ފަރާތުން ފިދްޔަ ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. މިތާނގައި عدل ގެ މާނައަކީ ފިދްޔައެވެ. އަދި ކާފިރުވެއްޖެ ނަފުސަކަށް އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ ޝަފާޢަތުން ފައިދާއެއް ނުކުރާނެއެވެ. އަދި މާތް الله ގެ ޢަޛާބުން މިންޖުވުމަށް މަދަދުދޭނޭ ފަރާތެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

އެދުވަހަކުން އެއްވެސް ނަފްސަކަށް އެއްވެސް ނަފްސެއްގެ ކިބައިން އެއްވެސް ކަމެއް ފުއްދައިނުދެވޭނޭ އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން ފިދްޔައެއްވެސް ނުހިއްޕަވާނޭ އަދި (އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ) ޝަފާޢަތަކުން އެއްވެސް މީހަކަށް މަންފާއެއް ނުކުރާނޭ އަދި އެއުރެންނަށް (އެއްވެސް ފަރާތަކުން) ނަޞްރެއް ނުލިބޭނޭ ދުވަހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވެ ރައްކާތެރިވާށެވެ! (123)

އެއްވެސް ނަފުސަކަށް އަނެއް ނަފުސަށް ކަމެއް ކޮށް ނުދެވޭނޭ، އަދި އަނެއް ނަފުސުގެ ފަރާތުން ޢަޛާބު ދުރުކޮށް ނުދެވޭނޭ، އުނދަގޫ، ބިރުވެރި ދުވަހަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ. އެދުވަހު ކޮންމެ ނަފުސެއްވެސް އެނަފުސެއް ކުޅަ ކަމަކާއިގެން މަޝްޣޫލުވެފައިވާނެތީއެވެ. ﴿وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَـٰعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ މާނައީ: ކިތަންމެ ވަރަކަށް ފިދްޔަ ދޭން އުޅުނަސް އެއްވެސް ނަފުސެއްގެ ފަރާތުން ފިދްޔަ ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. މިތާނގައި عدل ގެ މާނައަކީ ފިދްޔައެވެ. އަދި ކާފިރުވެއްޖެ ނަފުސަކަށް އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ ޝަފާޢަތުން ފައިދާއެއް ނުކުރާނެއެވެ. އަދި މާތް الله ގެ ޢަޛާބުން މިންޖުވުމަށް މަދަދުދޭނޭ ފަރާތެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

އެދުވަހަކުން އެއްވެސް ނަފްސަކަށް އެއްވެސް ނަފްސެއްގެ ކިބައިން އެއްވެސް ކަމެއް ފުއްދައިނުދެވޭނޭ އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން ފިދްޔައެއްވެސް ނުހިއްޕަވާނޭ އަދި (އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ) ޝަފާޢަތަކުން އެއްވެސް މީހަކަށް މަންފާއެއް ނުކުރާނޭ އަދި އެއުރެންނަށް (އެއްވެސް ފަރާތަކުން) ނަޞްރެއް ނުލިބޭނޭ ދުވަހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވެ ރައްކާތެރިވާށެވެ! (123)

އެއްވެސް ނަފުސަކަށް އަނެއް ނަފުސަށް ކަމެއް ކޮށް ނުދެވޭނޭ، އަދި އަނެއް ނަފުސުގެ ފަރާތުން ޢަޛާބު ދުރުކޮށް ނުދެވޭނޭ، އުނދަގޫ، ބިރުވެރި ދުވަހަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ. އެދުވަހު ކޮންމެ ނަފުސެއްވެސް އެނަފުސެއް ކުޅަ ކަމަކާއިގެން މަޝްޣޫލުވެފައިވާނެތީއެވެ. ﴿وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَـٰعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ މާނައީ: ކިތަންމެ ވަރަކަށް ފިދްޔަ ދޭން އުޅުނަސް އެއްވެސް ނަފުސެއްގެ ފަރާތުން ފިދްޔަ ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. މިތާނގައި عدل ގެ މާނައަކީ ފިދްޔައެވެ. އަދި ކާފިރުވެއްޖެ ނަފުސަކަށް އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ ޝަފާޢަތުން ފައިދާއެއް ނުކުރާނެއެވެ. އަދި މާތް الله ގެ ޢަޛާބުން މިންޖުވުމަށް މަދަދުދޭނޭ ފަރާތެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

އެދުވަހަކުން އެއްވެސް ނަފްސަކަށް އެއްވެސް ނަފްސެއްގެ ކިބައިން އެއްވެސް ކަމެއް ފުއްދައިނުދެވޭނޭ އަދި އެކެއްގެ ކިބައިން ފިދްޔައެއްވެސް ނުހިއްޕަވާނޭ އަދި (އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ) ޝަފާޢަތަކުން އެއްވެސް މީހަކަށް މަންފާއެއް ނުކުރާނޭ އަދި އެއުރެންނަށް (އެއްވެސް ފަރާތަކުން) ނަޞްރެއް ނުލިބޭނޭ ދުވަހަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވެ ރައްކާތެރިވާށެވެ! (123)

އެއްވެސް ނަފުސަކަށް އަނެއް ނަފުސަށް ކަމެއް ކޮށް ނުދެވޭނޭ، އަދި އަނެއް ނަފުސުގެ ފަރާތުން ޢަޛާބު ދުރުކޮށް ނުދެވޭނޭ، އުނދަގޫ، ބިރުވެރި ދުވަހަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ. އެދުވަހު ކޮންމެ ނަފުސެއްވެސް އެނަފުސެއް ކުޅަ ކަމަކާއިގެން މަޝްޣޫލުވެފައިވާނެތީއެވެ. ﴿وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَـٰعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ﴾ މާނައީ: ކިތަންމެ ވަރަކަށް ފިދްޔަ ދޭން އުޅުނަސް އެއްވެސް ނަފުސެއްގެ ފަރާތުން ފިދްޔަ ޤަބޫލުނުކުރެވޭނެއެވެ. މިތާނގައި عدل ގެ މާނައަކީ ފިދްޔައެވެ. އަދި ކާފިރުވެއްޖެ ނަފުސަކަށް އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ ޝަފާޢަތުން ފައިދާއެއް ނުކުރާނެއެވެ. އަދި މާތް الله ގެ ޢަޛާބުން މިންޖުވުމަށް މަދަދުދޭނޭ ފަރާތެއްވެސް ނުވާނެއެވެ.

އިބްރާހީމްގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ، ކަލިމަތަކަކުން (އެބަހީ: ކުރެއްވި އަމުރުފުޅުތަކަކާއި ނަހީތަކަކުން އެކަލޭގެފާނުގެ ކިޔަމަންތެރިކަންހުރި މިންވަރު ބެއްލެވުމަށް) އިމްތިޙާނުކުރެއްވިހިނދު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު (ކިޔަމަންތެރިވެވަޑައިގެން) އެކަންތައްތައް ފުރިހަމަ ކުރެއްވިއެވެ. އެކަލާނގެ (އެކަލޭގެފާނަށް) ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، މީސްތަކުންނަށް އިމާމަކު ކަމުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ލައްވާހުށީމެވެ. އެކަލޭގެފާނު ދެންނެވިއެވެ. ތިމަންއަޅާގެ ދަރިފަސްކޮޅުންވެސް މެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އަނިޔާވެރިންނަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢަހްދެއް ނުލިބޭނެތެވެ. (124)

މާތް ﷲ އިބްރާހީމް عليه السلام އަށް އުނދަގޫ ތަކްލީފުތަކެއް ޖައްސަވައި، އަމުރުތަކަކާ ނަހީތަކަކުން އެކަލޭގެފާނު އިމްތިޙާނު ކުރެއްވިއެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު އެހުރިހާ ކަމެއް އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި އަދާކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތުގައި އެކަންތައް ނިންމެވިއެވެ. މިބުނެވުނު ތަކްލީފުތަކާއި އިމްތިޙާނުކުރެވުނު ކަންކަމުގެ ތެރޭގައި: އެކަލޭގެފާނުގެ ވަޒަން ދޫކުރައްވައި ވަޑައިގަތުން، ދަރިކަލުން އިސްމާއީލު عليه السلام ޤުރުބާންކުރެއްވުމުގެ އިމްތިޙާނު، އެކަލޭގެފާނު އަންދާލުމަށް އަލިފާންގަނޑަށް އެއްލައިލެއްވުނު ހިނދު އެކަމަށް ކެތްކުރެއްވުން ހިމެނެއެވެ. ﴿قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ މާނައީ: އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަކީ މީސްތަކުންނަށް ނަމޫނާއެއްކަމުގައްޔާއި، މީސްތަކުން މަގު ހޯދާނޭ ބައްތިއެއް ކަމުގައި ލައްވަވާހުށީމެވެ. ﴿ قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِى ۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِى ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ މާނައީ: އިބްރާހީމް عليه السلام ދެންނެވިއެވެ. މިއަޅާގެ ވެރި ރަސްކަލާކޮ! މިއަޅާގެ އުއްމަތުންވެސް ތެދުމަގަށް މަގުދައްކައިދޭ ބަޔަކު ލައްވާނދޭވެ! މާތް الله އިބްރާހީމް عليه السلام އަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އޭ އިބްރާހީމް عليه السلام އެވެ. މިދީލަތިކަން ކާފަރަކަށް ނުވަތަ މަގުފުރެދިފައިވާ މީހަކަށް ނުލިބޭނެއެވެ. އެހެނީ، ނަބީކަމަކީ ބޮޑު އަމާނާތަކަށް ވެފައި، އަނިޔާވެރިޔާއަކީ މި އަމާނާތް އުފުލާން އެކަށީގެންވާ މީހެއް ނޫނެވެ.

އަދި ސަވާބު ލިބިގަތުމުގެ ތަނެއް ކަމުގައްޔާއި އަމާންކަން ލިބިގެންވާ ތަނެއް ކަމުގައި މީސްތަކުންނަށްޓަކައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ كعبة اللَّه ގެފުޅު ލެއްވިހިނދު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! އަދި އިބްރާހީމްގެފާނު ހުންނެވިތަން (އެބަހީ: ނަމާދު ކުރެއްވުމަށް ނުވަތަ ގެފުޅު ބިނާކުރެއްވުމަށް ހުންނެވިތަން) އެއީ ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުކުރާ ތަނެއްކަމުގައި ބަލައި، ބޭނުން ހިފާށެވެ! އަދި އިބްރާހީމްގެފާނާއި އިސްމާޢީލުގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެންގެވީމެވެ. ޠަވާފު ކުރާ މީހުންނާއި އަޅުކަންކުރުމަށްތިބޭ މީހުންނާއި ރުކޫޢު ސުޖޫދު ކުރާ މީހުންނަށްޓަކައި ތިޔަ ދެބަފައިކަލުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ގެފުޅު ޠާހިރުކުރައްވާށެވެ! (125)

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ގެފުޅަކީ ޙައްޖުވެރީންނާއި، ޒިޔާރަތްކުރާމީހުން އެތަނަށް އެނބުރިދާނޭ ތަނެއްގެ ގޮތުގައްޔާއި، ބިރުވެރިކަމުން އަމާންކަން ލިބޭ ތަނެއްގެ ގޮތުގައްޔާއި، ނިކަމެތީން ޙިމާޔަތް ހޯދާ ތަނެއްގެ ގޮތުގައި ލެއްވެވީމެވެ. ﴿ وَٱتَّخِذُوا۟ مِن مَّقَامِ إِبْرَ‌ٰهِـۧمَ مُصَلًّى ۖ﴾ އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މުއުމިނުންނަށް ވަޙީކުރެއްވީމެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ މަޤާމަކީ ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުކުރާ ތަނެއް ކަމުގައި ހަދާށެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ މަޤާމަކީ ގެފުޅު ބިނާކުރެއްވި އިރު އެކަލޭގެފާނު އަރައިވަޑައިގެން ހުންނެވި ހިލަކޮޅެވެ. ﴿وَعَهِدْنَآ إِلَىٰٓ إِبْرَ‌ٰهِـۧمَ وَإِسْمَـٰعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّآئِفِينَ وَٱلْعَـٰكِفِينَ وَٱلرُّكَّعِ ٱلسُّجُودِ﴾ އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އިބްރާހިމް عليه السلام އަށާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަލުން އިސްމާޢީލު عليه السلام އަށް އެންގެވީމެވެ. ބޮޑެތި ރަށްތަކުންނާއި، ކުދި އަވަށްތަކުން ގެފުޅަށް ޠަވާފުކުރާން އަންނަ މީހުންނަށް ޓަކައި އެތަން ބުދުތަކާއި، އެފަދަ ނަޖިސްތަކެތީން ޠާހިރުކުރައްވާށެވެ. ٱلْعَـٰكِفِينَ އަކީ އެތަނުގައި ތިބޭ އަދި ނަމާދުކުރާ މީހުންނެވެ.

އަދި އިބްރާހީމްގެފާނު ދުޢާކުރައްވައި ވިދާޅުވިހިނދު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! އަޅުގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! މިރަށަކީ އަމާންކަން ލިބިގެންވާ ރަށެއްކަމުގައި ލައްވައިފާނދޭވެ! އަދި އެރަށުގެ އަހުލުވެރިންކުރެ اللَّه އަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވި މީހުންނަށް މޭވާތަކުން رزق ދެއްވައިފާނދޭވެ! އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ކާފިރުވެއްޖެ މީހާއަށް (ދުނިޔޭގައި) ކުޑަހިނދުކޮޅެއްގެ އުފަލާއި އަރާމު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވާހުށީމެވެ. ދެން، ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުގެ ތެރެޔަށް އެމީހަކު ފޮނުއްވައިލައްވާހުށީމެވެ. އެއީ ހާދަހާ ނުބައިވެގެންވާ ނިމިދިޔުމެކެވެ. (126)

އޭ މިއަޅާގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! މި ހަނަފަސް ބިމަކީ އެތަނުގައި ތިބޭ މީހުންނަށް އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތް އަމާން ތަނަކަށް ހައްދަވައި، މިތަނުގެ އަހުލުވެރީންނަށް ބާވަތްބާވަތުގެ މޭވާއިން ރިޒުޤުދެއްވާނދޭވެ! އެއީ، އެބައިމީހުން އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވުމަށް އަވަސްވެގަނެ، އިބަރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ހުސްވެ ތިބުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެމީހުންގެ ތެރެއިން މުއުމިނުންނަށް ޚާއްޞަކޮށް އެ ރިޒުޤު ދެއްވާނދޭވެ. ﴿قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُۥ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُۥٓ إِلَىٰ عَذَابِ ٱلنَّارِ ۖ وَبِئْسَ ٱلْمَصِيرُ﴾ މާނައީ: މާތް الله އިބްރާހީމް عليه السلام އަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ކާފިރުވީ ބަޔަކަށްވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރިޒުޤު ދެއްވާހުށީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޚަލްޤުކުރެއްވި ބަޔަކަށް ރިޒުޤު ނުދެއްވައި ދޫކޮށްލައްވާން ވީހެއްޔެވެ. އެހެނަސް، ކާފިރުވީ މީހާއަށް ތިމަން الله އޭނާގެ އަޖަލު ހަމަވާންދެން ދުނިޔޭގައި ރިޒުޤު ދެއްވާހުށީމެވެ. ދެން ތިމަން ﷲ އޭނާ ނަރަކައަށް ފޮނުއްވާހުށީމެވެ. ކާފަރުން އެތަނެއްގައި ދެމި ތިބޭނޭ ތަނެއްގެ ގޮތުގައި ނަރަކައިގެ ނުބައި ކަމާއެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ޤިޔާސްކުރެއްވީ އިމާމުކަމުގެ މައްޗަށެވެ. ދެން މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް އެންގެވީ ރިޒުޤަކީ މުއުމިނުންނަށާއި ކާފަރުންނަށާއި، ހެޔޮލަފާ މީހުންނަށާއި، ނުބައި ނުލަފާ މީހުންނަށް ދުނިޔަވީ ރަޙްމަތެއް ކަމުގައްޔާއި، އެއާއި ޚިލާފަށް އިމާމު ކަމަކީ ހެޔޮލަފާމީހުންނަށް ރަޙްމަތެއް ކަމުގައެވެ.

އަދި އިބްރާހީމްގެފާނާއި އިސްމާޢީލުގެފާނާ ދެބަފައިކަލުން ގެފުޅުގެ ބިންގާ އުފުއްލަވައި ބިނާކުރައްވަމުން ގެންދެވިހިނދު، ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެހިނދު ދުޢާކުރެއްވިއެވެ.) އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންގެ ކިބައިން (މިކަން) ޤަބޫލުކުރައްވައިފާނދޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އިބަރަސްކަލާނގެއީ މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (127)

އޭ ރަސޫލާ ﷺއެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام އާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަލުން އިސްމާޢީލު عليه السلام ގެފުޅު ބިނާކުރެއްވި އަޖާއިބުކުރަނިވި ވަގުތު ކަލޭގެފާނު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ. އެދެބޭކަލުން ގެފުޅު ބިނާކުރައްވަމުން ދިޔައިރު ގެންދެވީ މިހެން ދުޢާ ދަންނަވަމުންނެވެ. ﴿رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّآ ۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْعَلِيمُ﴾ އޭއަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެން މިކުރާ މަސައްކަތް ޤަބޫލުކުރައްވާނދޭވެ. އަދި މިމައްސައްކަތް އިބަރަސްކަލާނގެ ވަޖުހުފުޅަށް ޚާލިޞް މަސައްކަތެއް ކަމުގައި ލައްވާނދޭވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއީ އަޅަމެންގެ އަޑު އައްސަވައިވޮޑިގަންނަވާ، އަޅަމެންގެ ނިޔަތް ރަނގަޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ފުރިހަމަޔަށް ކިޔަމަންވާ ދެމީހުން ކަމުގައި އަޅަމެން ލައްވައިފާނދޭވެ! އަދި އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ފުރިހަމަޔަށް ކިޔަމަންވާ އުއްމަތެއް އަޅަމެންގެ ދަރިފަސްކޮޅުން ލައްވައިފާނދޭވެ! އަދި އަޅަމެން އަޅުކަންކުރާނޭ ގޮތްތައް އަޅަމެންނަށް ދައްކަވައިފާނދޭވެ! އަދި އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ތައުބާ ލައްވައިފާނދޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން އިބަރަސްކަލާނގެއީ ގިނަގިނައިން ތައުބާ ލައްވާ، ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (128)

އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނީ އިބަރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލަނބައި އަޅަމެންގެ ޢަމަލުތައް އިބަރަސްކަލާނގެ ވަޖުހުފުޅަށް ޚާލިޞްކުރާ ބަޔަކު ކަމުގައި ލައްވަވާނދޭވެ. އަދި އަޅަމެންގެ ދަރިފަސްކޮޅުގައި ވެސް އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވާ، އަދި އިބަރަސްކަލާނގެ މަތިވެރިކަމުގެ ކުރިމަތީގައި ބޯލަނބާ ބަޔަކު ލައްވާނދޭވެ. ﴿وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآ ۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾ އަދި އިބަރަސްކަލާނގެ ދީނުގެ ޝަރީޢަތާއި، ޙައްޖުކުރާނޭ ގޮތް އަޅަމެންނަށް އުނގަންނައި ދެއްވައި، އަޅަމެންނަށް ތައުބާ ލައްވައިދެއްވާނދޭވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއީ ފާފަފުއްސެވުމުގައި މަތިވެރި، ރަޙްމަތް ތަނަވަސް ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަދި އެ އުއްމަތުގެ މީހުންނަށް އިބަރަސްކަލާނގެ އާޔަތްތައް ކިޔަވައިދެއްވާ، ޙިކްމަތާއި ފޮތް އުނގަންނައިދެއްވާ އަދި (އެންމެހާ ނުބައިގޮތްތަކުން) އެ އުއްމަތް ޠާހިރު ކުރައްވާނޭ ރަސޫލަކު، އެ އުއްމަތުގެ ތެރެއިން، އެ އުއްމަތުގެ ތެރެޔަށް ފޮނުއްވައިފާނދޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އިބަރަސްކަލާނގެއީ ޢަޒީޒުވަންތަ، ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (129)

އަދި އިސްލާމީ އުއްމަތަށް، އެބައިމީހުންނަށް ޤުރްއާން ކިޔަވައިދެއްވައި، ނަބީކަމުގެ ހިދާޔަތުން އެބަހީ، ޙިކްމަތުން އެބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގަށް މަގުދައްކަވައި، ޝިރުކާއި ބުދަށް އަޅުކަންކުރުމުގެ ނަޖިހުން އެބައިމީހުން ޠާހިރުކުރައްވާނޭ ރަސޫލަކު ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ފޮނުއްވާނދޭވެ. އިބަރަސްކަލާނގެއީ އެންމެ ގަދަފަދަ، ޢަޒީޒު ވަންތަ، ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މާތް الله ވަނީ އެކަލޭގެފާނުގެ މިދުޢާ އިޖާބަކުރައްވައި، ރަސޫލުކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ރަސޫލާ، މުޙައްމަދު ﷺ ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ފޮނުއްވައި، އެކަލޭގެފާނާ ހަމައިން ރަސޫލުކަން ނިންމަވައިފައެވެ.

އެމީހެއްގެ ނަފްސު އިހާނެތި ކޮށްލައިފި މީހަކު މެނުވީ، އިބްރާހީމްގެފާނުގެ ދީނަށް ނުރުހުންވެ، އެ ދީނުން ދުރުވެގަންނާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ ހަމަކަށަވަރުން، ދުނިޔޭގައިވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު ހޮއްވަވައި ޚިޔާރުކުރެއްވީމެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނީ، އާޚިރަތް ދުވަހުން ޞާލިޙުންގެ ތެރެއިންވާ ބޭކަލަކުކަން ކަށަވަރެވެ. (130)

އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ މާތް ސިފަފުޅުތަކާއި، އިސްލާމީ ނޫރުގެ މަރުކަޒު ކަމުގައިވާ ގެފުޅު ބިނާކުރެއްވި ވާހަކަ ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ފަހު ދެން ބަޔާން ކުރައްވަނީ އެކަލޭގެފާނު ގެންނެވި ދީނާއި ޝަރީޢަތާއި ދެކޮޅު ހެދި މީހުން މޮޔަކަމެވެ. މާނައީ: އަމިއްލަ ނަފުސުގެ އަގުވައްޓާލައި، އެ ނަފުސަށް އިހާނެތިކޮށް ހެދި ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ މޮޔައަކު މެނުވީ އިބްރާހީމް عليه السلا ގެންނެވި މަތިވެރި، މެދުމިނުގެ ދީނަށް ފުރަގަސް ނުދޭނެއެވެ.﴿وَلَقَدِ ٱصْطَفَيْنَـٰهُ فِى ٱلدُّنْيَا ۖ وَإِنَّهُۥ فِى ٱلْءَاخِرَةِ لَمِنَ ٱلصَّـٰلِحِينَ﴾ މާނައީ: ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަނީ އެކަލޭގެފާނަކީ މިތުރެއް ކަމުގައި ހައްދަވައި، ނަބީކަން ދެއްވައި، އެންމެ މަތިވެރި އިމާމުކަން ދެއްވައި ދުނިޔޭގައި ހުރިހާ ޚަލްޤުތަކުންގެ މައްޗަށް އެކަލޭގެފާނު އިޚްތިޔާރުކުރައްވައިފައެވެ. އަދި އާޚިރަތް ދުވަހު އެކަލޭގެފާނު ވާހުށީ އެންމެ މަތީދަރަޖައިގެ އަހުލުވެރީންގެ ތެރެއިންނެވެ. އެއީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދީންވެރިކަމާއި ހެޔޮލަފާ ކަމަށްޓަކައެވެ.

އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް، [ކަލޭގެފާނު ކިޔަމަންވެ ވަޑައިގަންނަވާށޭ] ވަޙީކުރެއްވިހިނދު ހަނދުމަކުރައްވާށެވެ! އެކަލޭގެފާނު ދެންނެވިއެވެ. ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިމަންއަޅާ ކިޔަމަންވެއްޖައީމެވެ. (131)

އޭ އިބްރާހީމް عليه السلام އެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އަމުރުފުޅަށް ތަބަޢަވެވަޑައިގެން، ޢިއްޒަތްތެރިކަމާއި، މަތިވެރިކަމުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އިޚްލާޞްތެރިވެވަޑައިގަންނަވާށެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު، ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް އިސްލާމްވެ، ކިޔަމަންވެއްޖައީމެވެ.

އެކަމަށް އިބްރާހީމްގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރެއްވިއެވެ. އަދި ޔަޢުޤޫބުގެފާނުވެސް މެއެވެ. އޭ އަހުރެންގެ ދަރިންނޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ދީން ހޮއްވަވައި ޚިޔާރު ކުރައްވައިފިއެވެ. ފަހެ، (އެކަލާނގެއަށް) ކިޔަމަންވެތިބޭ ޙާލުގައި މެނުވީ، ތިޔަބައިމީހުން މަރުނުވާށެވެ! (132)

އިބްރާހީމް عليه السلام ވަނީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް އިސްލާމްދީނަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރައްވައިފައެވެ. އަދި ހަމަ އެފަދައިން ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ވެސް އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރެއްވިއެވެ. އެބޭފުޅުން ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން މާތް الله ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނެއް ކަމުގައި ދީންތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ސާފު ދީން ކަމުގައިވާ އިސްލާމްދީން އިޚްތިޔާރުކުރައްވައިފައެވެ. އެހެންކަމުން، މުސްލިމުންގެ ގޮތުގައި މަރުވެ ދާންދެން އެދީނުގައި ސާބިތުވެ ތިބޭށެވެ.

ނުވަތަ ޔަޢުޤޫބުގެފާނުގެ އަރިހަށް މަރު އައިސް ޙާޟިރުވިހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ޙާޟިރުވެ ދެކެންތިބީމުހެއްޔެވެ؟ އެހިނދު އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަން މަރުވެދިޔުމަށްފަހު ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާނީ ކޮންފަރާތަކަށް ހެއްޔެވެ؟ އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. ތިމަންމެން އަޅުކަންކުރާނީ، ކަލޭގެފާނުގެ އިލާހަށެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ކާބަފައިކަލުނަވި އިބްރާހީމްގެފާނާއި އިސްމާޢީލުގެފާނާއި އިސްޙާޤުގެފާނުގެ އިލާހަށެވެ. އެއީ، އެއްކައުވަންތަ ކަލާނގެއެވެ. ތިމަންމެން މިތިބީ، އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ މުސްލިމުން ކަމުގައި ވެގެންނެވެ. (133)

ރިވާވެގެންވެއެވެ. ޔަހޫދީން ރަސޫލުﷲ ﷺ އަށް ދެންނެވިއެވެ. ޔަޢުޤޫބު عليه السلام އަވަހާރަވީ ދުވަހު އެކަލޭގެފާނު، އެކަލޭގެފާނުގެ ބޭފުޅުންނަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރެއްވީ ޔަހޫދީ ދީންމަތީ ތިބުމަށެވެ. ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީއެވެ. ﴿إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنۢ بَعْدِى﴾ މާނައީ: އޭ ޔަހޫދީންނެވެ! ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ގެ އަރިއަހަށް މަރު ޙާޟިރުވުމުން، އެކަލޭގެފާނުގެ ބޭފުޅުން އެއްކުރައްވައި، ވަޞިއްޔަތް ކުރެއްވި އިރު ތިޔަބައިމީހުން އެތަނުގައި ޙާޟިރުވެ ތިބީމު ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވި ހިނދުއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ފަހު ތިޔަބައިމީހުން ތިބޭނީ ކޮން ދީނެއްގައި ހެއްޔެވެ؟ މިގޮތަށް ސުވާލުކުރައްވައިގެން އެކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅުވީ އެބޭފުޅުން ﷲ އެއްކައުވަންތަކުރުމާއި، އިސްލާމްކަން މަތީ ތިއްބެވުމަށް އެއްބަސްކުރެއްވުމެވެ. ﴿قَالُوا۟ نَعْبُدُ إِلَـٰهَكَ وَإِلَـٰهَ ءَابَآئِكَ إِبْرَ‌ٰهِـۧمَ وَإِسْمَـٰعِيلَ وَإِسْحَـٰقَ إِلَـٰهًا وَ‌ٰحِدًا وَنَحْنُ لَهُۥ مُسْلِمُونَ﴾ އެބޭފުޅުން ދެންނެވިއެވެ. ތިމަންމެން މިތިބީ ކަލޭގެފާނުގެ ދީން މަތީގައެވެ. ތިމަންމެން އަޅުކަންކުރަނީ ހަމައެކަނި الله އަށެވެ. އެއީ ކަލޭގެފާނާއި، އިބްރާހީމް عليه السلام އާއި، އިސްމާޢީލް عليه السلام އާއި (އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ދަރިކަލުން) އިސްޙާޤު عليه السلام ގެ އިލާހެވެ. އެއްކައުވަންތަ އިލާހެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ތިމަންމެން އެކަލާނގެއާ އެއްވެސް ފަރާތެއް ޝަރީކުނުކުރަމުއެވެ. ތިމަންމެން މިތިބީ އިސްލާމްދީނުގެ މަތީގައެވެ. އެއީ، އިބްރާހީމް عليه السلام އާއި ޔަޢުޤޫބު عليه السلام ގެ ވެސް ދީނެވެ. ޔަޢުޤޫބު عليه السلام އަކީ ދޮގާއި އޮޅުވާލުމުގެ ތެރެއިން ޔަހޫދީން އެބޭކަލަކަށް ނިސްބަތްވާ "إسرائيل" އެވެ. އެބައިމީހުން ދަޢުވާކުރަނީ އެބައިމީހުން ތިބީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދީން މަތީ ކަމުގައެވެ. އެކަމަކު އެކަލޭގެފާނު މަރުގެ ދާންމަތީ އޮންނަވައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިދަރިކަލުންނަށް އެދީނަކަށް ގޮވައިލެއްވި އިސްލާމްދީނަށް އެބައިމީހުން ނުރުހެއެވެ. އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ވަޞިއްޔަތާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ދީނާއި ޚިލާފުވެ ތިބެ އެކަލޭގެފާނަށް ނިސްބަތްވުމުގެ ދަޢުވާ ކުރަނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟

އެއީ، ހަމަކަށަވަރުން ފާއިތުވެހިނގައްޖެ އުއްމަތެކެވެ. އެ އުއްމަތް ހޯދިކަމެއް އެ އުއްމަތަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހޯދިކަމެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އަދި އެއުރެން ކޮށްއުޅުނު ކަންތަކާމެދު ތިޔަބައިމީހުންނަކާ ސުވާލެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. (134)

މިއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީން މާޒީވެ ގޮސްފައިވާ، ނަބީބޭކަލުންނާއި އެބޭކަލުންނަށް ތަބަޢަވީ މީހުންގެ ޖަމާޢަތެކެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލެއްގެ ޖަޒާ ހުށްޓެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލެއްގެ ޖަޒާ ލިބޭނެއެވެ. އެކަކާ ވެސް އަނެކާ ކުރި ޢަމަލަކާމެދު ސުވާލެއް ނުކުރެވޭނެއެވެ. އަދި އެކަކަށްވެސް އަނެކާ ކުރި ފާފައެއްގެ ސަޒާ ނުލިބޭނެއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، ކޮންމެ އިންސާނަކުވެސް އުފުލާނީ އެމީހަކު ކުޅަ ކަމެއްގެ މަސްއޫލިއްޔަތެވެ.

އެއުރެން (އެބަހީ: ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން) ބުނެފޫއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ޔަހޫދީން ކަމުގައި ނުވަތަ ނަޞާރާއިން ކަމުގައި ވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ލިބޭނީ އޭރުންނެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އަދި ކީއްހެއްޔެވެ؟ (ތިމަންމެން ތަބަޢަވާނީ) ބާޠިލުގެ މަގުން އެއްކިބާވެ ޙައްޤުގެ މަގަށް ތަބަޢަވެގެންވާ އިބްރާހީމްގެފާނުގެ ދީނަށެވެ. އަދި ޝަރީކު ކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނެއް ނުވެއެވެ. (135)

ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ދީނެއްގެ އަހުލުވެރީން ވެސް ބުނީ ތިމަންމެންގެ ދީނަށް ތަބަޢަވާށެވެ. އޭރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހިދާޔަތު ލިބޭނެއެވެ. ޔަހޫދީން މުއުމިނުންނަށް ބުނީ ޔަހޫދީންނަށް ވާށެވެ. އޭރުން ހިދާޔަތު ލިބޭނެއެވެ. ނަޞާރާއިން ބުނީ ނަޞާރާއިންނަށް ވާށެވެ. އޭރުން ހިދާޔަތު ލިބޭނެއެވެ. ﴿قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَ‌ٰهِـۧمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ ٱلْمُشْرِكِينَ﴾ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ހިދާޔަތުލިބެނީ، އަހުލު ކިތާބީން ދަޢުވާކުރި ފަދައިން، ޔަހޫދީއަކަށް ނުވަތަ ނަޞްރާނީއަކަށް ވެގެންނެއް ނޫނެވެ. އަދިކިއެއްތަ! ބާއްޖަވެރިކަން ލިބޭނީ އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ދީނަށް ތަބަޢަވެގެންނެވެ. އެއީ އިސްލާމްދީނެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام އަކީ މުޝްރިކަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ. އެކަލޭފާނަކީ އެއްކައުވަންތަކަން ޤަބޫލުކުރައްވާ މުސްލިމެކެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ބުނާށެވެ! ތިމަންމެން الله އަށާއި ތިމަންމެންނަށް ބާވައިލައްވައިފައިވާ ފޮތަށާއި އަދި އިބްރާހީމްގެފާނަށާއި އިސްމާޢީލުގެފާނަށާއި އިސްޙާޤުގެފާނަށާއި، ޔަޢުޤޫބުގެފާނަށާއި ޔަޢުޤޫބުގެފާނުގެ އަސްބާޠުންނަށް ބާވައިލައްވައިފައިވާ ފޮތްފޮތަށާއި އަދި މޫސާގެފާނަށާއި ޢީސާގެފާނަށް ދެއްވާފައިވާ ފޮތަށާއި އަދި (އެހެނިހެން) ނަބިއްޔުންނަށް، އެބޭކަލުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ދެއްވާފައިވާ ފޮތްފޮތަށް އީމާންވީމުއެވެ. ތިމަންމެން އެއިން އެއްވެސް ބޭކަލަކާމެދު ތަފާތެއް ނުކުރަމުއެވެ. އަދި ތިމަންމެންނީ، އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެގެންތިބި ބަޔަކީމުއެވެ. (136)

މިތާނގައި މިވަނީ އަހުލުކިތާބީން ތިބި ދީންތައްކަމުގައިވާ ޔަހޫދީ ދީނާއި، ނަޞްރާނީ ދީނަކީ ޝިރުކާއި މަގުފުރެދުމުގެ ދީންތައް ކަން ނުސީދާގޮތުގައި އަންގަވައިފައެވެ. މުޚާޠަބު ކުރެވިފައި މިވަނީ މުއުމިނުންނަށެވެ. އަހުލުކިތާބީންނަށް ހެއްލިގެން އެބައިމީހުންގެ ތެދުމަގުން އެއްކިބާވެފައިވާ ދީނަށް ތަބަޢަ ނުވުމަށް ދެވިފައިވާ އިންޒާރެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުން ބުނާށެވެ. ތިމަންމެން اللهގެ އެއްކައުވަންތަކަމަށް އީމާންވެއްޖައީމެވެ. އަދި ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ނަބީބޭކަލުންގެ ތެރެއިން އަސްބާޠުންނަށް ބާވައިލެއްވި ދީން ޤަބޫލުކޮށްފީމެވެ. ﴿وَمَآ أُوتِىَ مُوسَىٰ وَعِيسَىٰ وَمَآ أُوتِىَ ٱلنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ﴾ މާނައީ: އަދި ތިޔަބައިމީހުން ބުނާށެވެ. ތިމަންމެން ތައުރާތާއި އިންޖީލަށް އީމާންވެއްޖައީމެވެ. އަދި ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނަށް ދެއްވުނު މުޢުޖިޒާތްތަކާއި ދަލީލުތަކަށްވެސް އީމާންވެއްޖައީމެވެ. ﴿لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُۥ مُسْلِمُونَ ﴾ މާނައީ: ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިން ފަދައިން ނަބީބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ބައެއް ބޭކަލުންނަށް އީމާންވެފައި، އަނެއްބައި ބޭކަލުންނަށް ކާފިރުވާ ބަޔަކު ކަމުގައި އަހަރެމެން ނުވަމުއެވެ. އަހަރުމެން އީމާންވަނީ ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނަށެވެ. އަހަރުމެން މާތް الله ކަނޑައެޅުއްވި ގޮތް ޤަބޫލުކޮށް އެކަލާނގެ ޙުކުމަށް ކިޔަމަންވަމުއެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވެގެންތިބި ފަދައިން އެއުރެން އީމާންވިނަމަ، އެއުރެންނަށް ތެދުމަގު ލިބުނީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އެއުރެން އެނބުރި ފުރަގަސްދީފިނަމަ، އެއުރެން ވާކަން ކަށަވަރީ، ދެކޮޅުވެރި ކަމެއްގެ ތެރޭގައެވެ.ފަހެ، الله އެއުރެންގެ ކިބައިން ކަލޭގެފާނު ރައްކާތެރި ކުރައްވައި ސަލާމަތްކަން ދެއްވާނެތެވެ. އެކަލާނގެއީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (137)

އޭ މުއުމިނުންނޭވެ! ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިން ވެސް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވީ ފަދައިން ތެދުވެރިކަމާއެކު އީމާންވި ނަމަ، އެމީހުންނަށް ތެދުމަގު ލިބި ޙައްޤަށް ވާޞިލުވެވުނީހެވެ. ﴿وَّإِن تَوَلَّوْا۟ فَإِنَّمَا هُمْ فِى شِقَاقٍ ۖ﴾ އަދި އެމީހުން އީމާންކަމަށް ފުރަގަސްދީފިނަމަ، ފަހެ އެބައިމީހުންނަކީ، ކަލޭގެފާނާ ދާއިމީ ޢަދާވާތްތެރިކަމެއްގައިވާ ޢަދާވާތްތެރީންނެވެ. ﴿فَسَيَكْفِيكَهُمُ ٱللَّهُ ۚ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْعَلِيمُ﴾ އެބައިމީހުންގެ ދުއްތުރާތަކާއި ނުބައިކަމުން ކަލޭގެފާނަށް ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ފުދެއެވެ. އެކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ސަލާމަތްކުރައްވާނެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އެބައިމީހުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އައްސަވައިވޮޑިގަންނަވާ، އަދި އެބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

الله ގެ ދީނަށެވެ. (އެބަހީ: ތަބަޢަވާންވީ الله ގެ ދީނަށެވެ.) ހިދާޔަތާއި އިރްޝާދު ދެއްވުމުގައި اللَّه އަށްވުރެ މޮޅީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ އަދި ތިމަންމެންނީ، ހަމައެކަނި އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރާ މީހުންނެވެ. (138)

އަހަރެމެން އެދީނެއްގެ މަތީގައި މިތިބަ އިސްލާމްދީނަކީ އިންސާނުންގެ ފިޠުރަތުގެ ދީން ކަމުގައި ކީރިތި الله ލެއްވި ޙައްޤު ދީނެވެ. އެކަލާނގެ ދީނަށް ވުރެ ވަކީން ރަނގަޅު ދީނެއް ނުވެއެވެ. އަހަރުމެންނީ ހަމަ އެކަނި އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރާ މީހުންނީމުއެވެ. އެހެން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް އަޅުކަން ނުކުރަމުއެވެ.

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! اللَّه އާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންމެންނާ ޖަދަލުކުރަނީހެއްޔެވެ؟ އެކަލާނގެއީ ތިމަންމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެވެސް ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ތިމަންމެންގެ ޢަމަލުތައް ހުރީ (އެބަހީ: ތިމަންމެން ކުޅަކަމެއްގެ ޖަޒާ ހުރީ) ތިމަންމެންނަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ހުރީ (އެބަހީ: ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަކަމެއްގެ ޖަޒާ ހުރީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އަދި ތިމަންމެންނީ، އެކަލާނގެއަށް އިޚްލާޞްތެރި ބަޔަކީމުއެވެ. (139)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނު ޔަހޫދީންނަށާއި ނަޞާރާއިންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން اللهގެ ދީނާ ބެހޭގޮތުން އަހަރެމެންނާއި ޒުވާބުކޮށް ޖަދަލުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ އަދި اللهގެ ދީނަކީ ޔަހޫދީ ނުވަތަ ނަޞްރާނީ ދީންކަމުގައި ބުނަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެކަލާނގެއީ އަހަރެމެން އުފެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންވެސް އުފެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަހަރެމެން ކުޅަ ޢަމަލެއްގެ ޖަޒާ އަހަރެމެންނަށް ލިބޭނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލެއްގެ ޖަޒާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބޭނެއެވެ. އަހަރެމެންގެ ޢަމަލުތައް ޚާލިޞް ކުރަނީ މާތް الله އަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ވަޖުހުފުޅު ނޫން އެހެންކަމެއް ނޭދެމުއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން، ނަބީބޭކަލުން ވަޑައިގަތީ ތިމަންމެންގެ ތެރެއިންނޭ، އެބޭކަލުންގެ ދީނަކީ ތިމަންމެންގެ ދީނޭ، ތިމަންމެންގެ ދީނަކީ މާކުރީގެ ދީނެކޭ، ތިމަންމެންނަކީ الله ގެ ދަރިދަރިކަލުންނާއި، އެކަލާނގެ ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވާ މީހުންނޭ ބުނެ ވާހަކަ ދެއްކުމުންނެވެ. ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.

އަދި ކިއެއްތަ! ހަމަކަށަވަރުން އިބްރާހީމްގެފާނާއި އިސްމާޢީލުގެފާނާއި އިސްޙާޤުގެފާނާއި ޔަޢުޤޫބުގެފާނާއި ޔަޢުޤޫބުގެފާނުގެ أسباط ންނީ، ޔަހޫދީން ކަމުގައި ނުވަތަ ނަޞާރާއިން ކަމުގައި ވީކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ބުނަނީހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! (އެކަންއޮތްގޮތް) ބޮޑަށް އެނގެނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ (އެކަން ދެނެވޮޑިގަތުންބޮޑީ) اللَّه ހެއްޔެވެ؟ اللَّه ގެ ޙަޟްރަތުން އެމީހަކަށް ލިބިފައިވާ ހެކި ވަންހަނާކޮށްފި މީހަކަށްވުރެން އަނިޔާވެރިކަންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކާމެދު، ޣާފިލުވެ ވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ނުވެއެވެ. (140)

އަދި ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނާއި އެބެއިބެއިކަލުންގެ ދަރިދަރިކަލުންނާއި، ކާފަ ދަރިދަރިކަލުން ތިއްބެވީ ޔަހޫދީ ނުވަތަ ނަޞްރާނީ ދީނުގައި ކަމަށް ތިޔަބައި މީހުން ދަޢުވާކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން الله އާއި، އެބޭބޭކަލުންގެ މައްޗަށް ދޮގުހަދަނީ ހެއްޔެވެ. ﴿قُلْ ءَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ ٱللَّهُ ۗ﴾ އެބޭބޭކަލުން ތިއްބެވި ދީނެއްގެ ޙަޤީޤަތް ބޮޑަށް އެނގެނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ޢާލަމްތަކުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއަށް ހެއްޔެވެ؟ ކީރިތި الله ވަނީ އެބޭބޭކަލުންނަކީ މުސްލިމުން ކަމަށް ހެކިވެވޮޑިގެން ޔަހޫދީން ނުވަތަ ނަޞްރާނީންނަށް ވުމުން ބަރީއަ ކުރައްވައިފައެވެ. ﴿مَا كَانَ إِبْرَ‌ٰهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَـٰكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ ٱلْمُشْرِكِينَ﴾ ދެން، ތިޔަބައިމީހުން ދޮގު ހަދައި އެބޭކަލުން ތިއްބެވީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީން މަތީގައި ކަމަށް ދަޢުވާކުރަނީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ. ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَـٰدَةً عِندَهُۥ مِنَ ٱللَّهِ ۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَـٰفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ ނަބީބޭކަލުން ތިއްބެވީ އިސްލާމްދީނުގައި ކަން ބަޔާންކުރައްވައި، މާތް الله ތައުރާތާއި އިންޖީލުގައި ފާޅުކުރައްވައިފައިވާ ޙަޤީޤަތް ފޮރުވި ބަޔަކަށްވުރެ ނުބައި ނުލަފާކަމާ އަނިޔާވެރިކަން ބޮޑީ ވަކި ކޮންބައެއް ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތަކާ މެދު މާތް الله ޣާފިލުވެވޮޑިގެންނުވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުގެ ތިޔަ ދޮގަށް މާތް الله އާޚިރަތުގައި ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބަޔަކުވެސް ދަޢުވާކުރަމުން ގެންދިޔައީ ނަބީބޭކަލުން ތިއްބެވީ އެބައިމީހުންގެ ދީން މަތީގައި ކަމުގައެވެ. ފަހެ، މާތް الله ވަނީ ފާޅުކަން ބޮޑު، އަލިގަދަ ދަލީލު ގެންނަވައި އެބައިމީހުންގެ މިދަޢުވާތައް ބާޠިލުކުރައްވާފައެވެ. އެއީ، ޔަހޫދީ އަދި ނަޞްރާނީ ދީން އައުމުގެ ކުރީންވެސް ނަބީބޭކަލުން ތިއްބެވި ކަމެވެ. ވީއިރު، އެބޭފުޅުން އެދީންތަކަށް ނިސްބަތްކުރާނީ ކިހިނަކުންހެއްޔެވެ؟ މާތް الله ގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގައި ވާފަދައިންނެވެ. ﴿يَـٰٓأَهْلَ ٱلْكِتَـٰبِ لِمَ تُحَآجُّونَ فِىٓ إِبْرَٰهِيمَ وَمَآ أُنزِلَتِ ٱلتَّوْرَىٰةُ وَٱلْإِنجِيلُ إِلَّا مِنۢ بَعْدِهِۦٓ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴾ (އޭ ފޮތުގެ އަހުލުވެރިންނޭވެ! އިބްރާހީމްގެފާނަށް ފަހުގައި މެނުވީ، ތައުރާތާއި، އިންޖީލު ބާވައިލައްވާފައި ނުވާއިރު، އިބްރާހީމްގެފާނާ މެދުގައި ތިޔަބައިމީހުން ޖަދަލު ކުރަނީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނުވިސްނޭހެއްޔެވެ؟) ދެން އެމީހުންގެ ޒުވާބާއި އަރައިރުން ހުއްޓުވުމުގެ ގޮތުން ކީރިތި الله ވަޙީކުރައްވަނީ

އެއީ ހަމަކަށަވަރުން ފާއިތުވެހިނގައްޖެ أمّة އެކެވެ. އެ أمّة ހޯދިކަމެއް އެ أمّة އަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހޯދިކަމެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އަދި އެއުރެން ކޮށްއުޅުނު ކަންތަކާމެދު ތިޔަބައިމީހުންނަކާ سؤال އެއް ނުކުރައްވާހުށްޓެވެ. (141)

މިއާޔަތް ތަކުރާރުކުރައްވައިފައި ވަނީ އޭގައި އިންޒާރާއި ވަޢީދުގެ ބަސްފުޅު ހިމެނޭތީއެވެ. ނަބީބޭކަލުންނަކީ މާ މަތިވެރި މާތް ބަޔަކަށް ވެވަޑައިގަތުމާއެކުވެސް އެބޭކަލުންގެ ޢަމަލުފުޅުތަކަށް ޖަޒާ ދެއްވާ ކަމުގައި ވަންޏާ ތިޔަބައިމީހުންގެ ހާލުވެސް ވާނީ ހަމަ އެހެންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން الله އަށް ނިސްބަތްކޮށް ދޮގުހަދައި، ތިމަންމެނީ الله ގެ ވަލީވެރީން ކަމުގައި ދަޢުވާކުރީމުއެވެ. އެއްވެސް މީހަކާ އަނެކެއްގެ ޢަމަލާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލު ނުކުރެވޭނެއެވެ. ކޮންމެ މީހަކާވެސް އެމީހެއްގެ ޢަމަލާމެދު ސުވާލުކުރެވި ޖަޒާ ދެވޭނެއެވެ.

މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ހަމަބުއްދިނުވާ މީހުން ބުނާނެތެވެ. އެއުރެން (އެބަހީ: މުސްލިމުން) އިހު ތިބި ޤިބްލަ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް އަނބުރައިލީ ކޮން އެއްޗެއްހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! މަޝްރިޤާއި މަޣުރިބު މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަށް މަގުދައްކަވަތެވެ. (142)

ޔަހޫދީންނާއި، މުޝްރިކުންނާއި، މުނާފިޤުންގެ ތެރެއިން ވިސްނުން ކޮށި މޮޔައިން ބުނާނެއެވެ. މުސްލިމުން އެ ޤިބްލައަކާ ދިމާއަށް ނަމާދުކޮށްކޮށް ތިބި ބައިތުލް މަޤްދިސުން އެހެން ދިމާއަކަށް އެމީހުން އެނބުރުނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ މާތް الله މިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވީ މިކަން ހިނގުމުގެ ކުރީންނެވެ. މިއީ ޤުރްއާނުގެ ޣައިބީ މުޢުޖިޒާތެކެވެ. ޤިބްލަ ގެފުޅަށް ބަދަލުކުރެއްވުމާ ގުޅިގެން މޮޔައިން އެވާހަކަ ދެއްކިއެވެ. ﴿قُل لِّلَّهِ ٱلْمَشْرِقُوَٱلْمَغْرِبُ ۚ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَىٰ صِرَ‌ٰطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ ހުރިހާ ފަރާތެއްވެސް މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ الله އަށެވެ. އެކަލާނގެއަށް އޭގެ ތެރެއިން ވަކި ފަރާތެއް ޚާއްޞަވެގެނެއް ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ ޙިކްމަތާ އެއްގޮތަށް، އަދި މަޞްލަހަތު ނިޔާކުރާ ގޮތުން، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް، އެއީ މަޝްރިޤު ނުވަތަ މަޣުރިބު ކަމުގައި ވިޔަސް، އެނބުރުމަށް އެކަލާނގެއަށް އަމުރުކުރެއްވޭނެއެވެ.

އަދި ހަމަ އެފަދައިން، މެދުމިން އުއްމަތެއް ކަމުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ލެއްވީމެވެ. އެއީ (ޤިޔާމަތް ދުވަހުން) މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ހެކިވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހެކިވެރިޔަކު ކަމުގައި ރަސޫލާ ވެވަޑައިގަތުމަށްޓަކައެވެ.އެއުރެންތިބި ފަރާތްނޫން އަނެއްފަރާތަށް އެނބުރިގަންނަ މީހުންނާއި (އެބަހީ: ދީނުން ބޭރުވެ މުރުތައްދުވާ މީހުންނާއި) ރަސޫލާއަށް ތަބަޢަވާ މީހުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހާމަކުރެއްވުމަށްޓަކައި މެނުވީ، އެ ޤިބްލައެއްގެ މަތީގައި ކަލޭގެފާނު އިހު ހުންނެވި ޤިބްލަ، ޤިބްލައެއް ކަމުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނުލައްވަމެވެ. اللَّه ތެދުމަގު ދެއްކެވި ބަޔަކަށްމެނުވީ، އެކަންތައް އެއީ ކަށަވަރުންވެސް ބޮޑުވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އީމާންކަން ގެއްލެނި ކުރައްވާކަށެއް اللَّه ވޮޑިގެނެއް ނުވެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ މީސްތަކުންނަށް ނުހަނު އޯގާވަންތަ، ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެކަން ކަށަވަރެވެ. (143)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިސްލާމްދީނަށް ހިދާޔަތު ދެއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަފައިކަލުން އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ޤިބްލައަށް މަގުދެއްކެވި ފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުންނީ މެދުމިނުގެ، އިންޞާފުވެރި އުއްމަތެއް ކަމުގައި ލެއްވެވީމެވެ. އަދި ހުރިހާ އުއްމަތެއްގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން މާތް ކުރެއްވީމެވެ. ﴿لِّتَكُونُوا۟ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ وَيَكُونَ ٱلرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ﴾ އެއީ، މާތް الله ފޮނުއްވި ރަސޫލުން މީސްތަކުންނަށް އެބޭކަލުންގެ ރިސާލަތު ފޯރުކޮށްދެއްވިކަމަށް ޤިޔާމަތްދުވަހު ތިޔަބައިމީހުން ހެކިވުމަށްޓަކައެވެ. ދެން ރަސޫލާ ﷺތިޔަބައިމީހުންގެ ބަހަށް ހެކިވެވަޑައިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެދުވެރިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. ރިވާވެގެންވާ ގޮތުގައި، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އުއްމަތްތަކުން ނަބީބޭކަލުން އެބައިމީހުންނާ ހަމައަށް ދީން ގެނެސްދެއްވިކަމަށް އިންކާރުކުރާނެއެވެ. ދެން މުޙައްމަދު ﷺގެ އުއްމަތުގެ މީހުން އެބައިމީހުންނާ ދެކޮޅަށް ހެކިދޭނެއެވެ. މިއީ ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީގައި ވާރިދުވެފައިވާ ގޮތެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4487) ﴿وَمَا جَعَلْنَا ٱلْقِبْلَةَ ٱلَّتِى كُنتَ عَلَيْهَآ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ ٱلرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ ۗ ﴾ މާނައީ މީސްތަކުން އިމްތިޙާނު ކުރައްވާން މެނުވީ ތިމަން الله ފުރަތަމަ ޤިބްލައެއްގެ ގޮތުގައި ބައިތުލްމަޤްދިސް ކަނޑައަޅުއްވައި، އެއަށް ފަހު ގެފުޅަށް ޤިބްލަ ބަދަލުނުކުރައްވަމެވެ. އެއީ، އެބައިމީހުންގެ އީމާންކަން އިމްތިޙާނު ކުރައްވައި، އީމާންކަން ބަލިކަށިކަމުން މުރުތައްދުވާ މީހުންނާއި، ރަސޫލާ ﷺ ތެދުކޮށް ޤަބޫލުކުރާ މީހުން ދެނެގަތުމަށެވެ. ﴿وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُ﴾ މިބަދަލުކުރެއްވުން، މާތް الله އެބައެއްގެ ހިތްތައް ހިދާޔަތުގެ ނޫރުން އަލިކުރެއްވި، ދީނުގައި ކަންކަން ކަނޑައެޅުމުގެ ޙިކްމަތް އެނގޭ މީހުން ފިޔަވައި އެހެންމީހުންނަށް ދަތި އުނދަގޫ ކަމަކަށް ވިޔަސްވެހެވެ. ﴿وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَـٰنَكُمْ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ބައިތުލްމަޤްދިސަށް ކުރިމަތިލައިގެން ކުރި ނަމާދުތައް ބޭކާރުކޮށްލެއްވުން އެއީ الله އަށް އެކަށީގެންވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެކަލާނގެއީ އަޅުތަކުންނަށް އޯގާވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ރިވާވެގެންވާ ގޮތުގައި ގެފުޅަށް ޤިބުލަ ބަދަލުކުރެއްވުމުން އަޞްޙާބުބޭކަލުން ދެންނެވިއެވެ. އޭ اللهގެ ރަސޫލާ ﷺއެވެ. ބައިތުލްމަޤްދިސަށް ކުރިމަތިލައިގެން ނަމާދުކުރުމަށް ފަހު މަރުވެދިޔަ ތިމަންމެންގެ އަޚުންނާމެދު ކަންތައް ވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ ދެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. (ސުނަނު އަބީދާވޫދް، ޙަދީޘު: 4680) (لِيُضِيعَ إِيمَـٰنَكُمْ) ގައި މާތް الله ނަމާދަށް ’އީމާން‘ ކިއުއްވައިފައި ވަނީ ނަމާދަކީ އީމާންކަމުގެ އެންމެ ބޮޑު ޢަލާމާތް ކަމަށްވާތީއެވެ.

އުޑާދިމާއަށް މަތިބައްލަވައިގެން ހުންނަވައި، ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު އެފުށްމިފުށަށް އަނބުރުއްވާތަން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަމަކަށަވަރުން ދެކެވޮޑިގެންވަމެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު ރުހިވޮޑިގަންނަވާނޭ ޤިބްލައަކަށް ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނު ކުރިމަތިކުރައްވާ ހުށީމެވެ. ފަހެ، ޙުރްމަތްތެރިވެގެންވާ މިސްކިތާ (އެބަހީ: كعبة اللَّه ގެފުޅާ) ދިމާއަށް، ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު ކުރިމަތި ކުރައްވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުންތިބި ކޮންމެ ތަނެއްގައިމެ، އެފަރާތަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މޫނުތައް ކުރިމަތިކުރާށެވެ! އަދި ހަމަކަށަވަރުން އެއީ (އެބަހީ: ޤިބްލައާމެދު ބާވައިލެއްވި މި ބާވައިލެއްވުމަކީ) އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އެންގެވި ޙައްޤު ގޮތްކަން ފޮތް ލިބުނު މީހުން ދަންނާނެކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އެއުރެންކުރާ ޢަމަލުތަކާމެދު، ޣާފިލުވެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ނުވެއެވެ. (144)

މިތާނގައި قد ބޭނުންކުރެވިފައި ވަނީ ގިނަކުރުމުގެ މާނައިގައެވެ. މާނައީ: ޤިބްލަ ބަދަލުކުރެއްވުމުގެ އިންތިޒާރުގައި ކަލޭގެފާނު އުޑަށް ބައްލަވައިގެން ކޮޅުކޮޅަށް ނަޒަރު ހިންގަވާތަން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ވަރަށް ގިނައިން ބައްލަވައިވޮޑިގަންނަވަމުއެވެ. ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގަންނަވާ ޤިބްލައަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު އަނބުރުއްވާހުށީމެވެ. އެއީ ކަލޭގެފާނުގެ ބަފައިކަލުން އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ޤިބްލައެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު ގެފުޅާ ދިމާއަށް އަނބުރުއްވާށެވެ. ﴿وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا۟ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُۥ﴾ އޭ މުއުމިނުންނޭވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކޮންމެ ތަނެއްގައި ތިއްބަސް ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަމާދުގައި ގެފުޅަށް ކުރިމަތިލާށެވެ. ﴿وَإِنَّ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ﴾ އަހުލުކިތާބީންނަށް މި ބަދަލަކީ ކަނޑައެޅި ނިމިފައިވާ ޙައްޤު ބަދަލެއްކަން އެނގެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އެބައިމީހުން ޝައްކު އުފައްދަނީ މީސްތަކުން މަގުފުރެއްދުމަށެވެ. ﴿وَمَا ٱللَّهُ بِغَـٰفِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ މަކަރުވެރި ރޭވުންތައް މާތް ﷲއަށް ވަންހަނާވެގެން ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ އެކަމުގެ ޖަޒާ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާނެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، އެއުރެންނަށް ފޮތް ދެއްވި މީހުންނަށް ހުރިހާ ބާވަތެއްގެ ހެތްކެއް ކަލޭގެފާނު ގެނެސްދެއްވިޔަސް ކަލޭގެފާނުގެ ޤިބްލައަކަށް އެއުރެން ތަބަޢައެއް ނުވީހެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ޤިބްލައަށް ތަބަޢަވާ ބޭކަލަކުކަމުގައި ކަލޭގެފާނުވެސް ވެވަޑައިގެން ނުވަމުއެވެ. އަދި އެއުރެންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔެއްގެ ޤިބްލައަށް ތަބަޢަވާނޭ ބަޔަކުކަމުގައި އެއުރެންގެ އަނެއްބަޔަކު ނުވެއެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ޢިލްމުގެ ތެރެއިން އައި ކަންތަކަށްފަހު އެއުރެންގެ އެދުންތަކަށް ކަލޭގެފާނު ތަބަޢަވެވަޑައިގެންފިނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގަންނަވާހުށީ އަނިޔާވެރިންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (145)

ޤިބްލަ ބަދަލުކުރެއްވުމުގެ މައްސަލައިގައި ކަލޭގެފާނުގެ ތެދުވެރިކަން ސާބިތުކޮށްދޭ ކިތަންމެ އަލިގަދަ ހެއްކެއް ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންނަށް ދެއްކެވި ނަމަވެސް އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނަށް ތަބަޢަނުވާނެއެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޤިބްލައަށް ކުރިމަތިލައިގެން އެބައިމީހުން ނަމާދުވެސް ނުކުރާނެއެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން އެކަމަށް އިންކާރުކުރަނީ ގޮތްދޫނުކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެކަން ނޭނގިގެންނެއް ނޫނެވެ. ﴿وَمَآ أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ۚ﴾ ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ޤިބްލައަށް އެނބުރިވަޑައިނުގަންނަވާނެއެވެ. ޔަހޫދީން ނަޞާރާއިންގެ ޤިބްލައަށް ނޭނބުރޭނެއެވެ. އަދި ނަޞާރާއިންވެސް ޔަހޫދީންގެ ޤިބްލައަކަށް ނޭނބުރޭނެއެވެ. އެދެބައިމީހުންގެ ދެމެދުގައި އޮތް ވަރުގަދަ ޢަދާވާތްތެރިކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. ﴿وَلَئِنِ ٱتَّبَعْتَ أَهْوَآءَهُم مِّنۢ بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ ٱلْعِلْمِ ۙ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ ކަލޭގެފާނަށް ވަޙީގެ ޒަރީއާއިން ލިބިވަޑައިގެންނެވި ސާފު ދަލީލަށްފަހުވެސް، ފަހަރެއްގައިވެސް ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުން ހިތް އެދޭ ގޮތަށް ރުހިވަޑައިގެން، އެބައިމީހުން ބޭނުންވާ ގޮތަށް ތަބަޢަވެވަޑައިގެންފިނަމަ، ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގަންނަވާނީ އެންމެ ބޮޑު އަނިޔާވެރިންގެ ތެރެއިންނެވެ. މިއާޔަތް އައިސްފައި މިވަނީ "ފަރްޟީ" ޙާލަތެއް ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. އެހެނީ މުޖްރިމު ކާފިރުންގެ އެދުމަށް މުޙައްމަދު ﷺ ތަބަޢަވެޑައިގަތުމަކީ އެކަލޭގެފާނު ކުރައްވާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ފެންނަ ފެނުމަށް މުޚާޠަބު ކުރެވުނީ ރަސޫލު ﷺ އަށް ނަމަވެސް، ހަޤީޤަތުގައި މުޚާޠަބު ކުރެވެނީ އެކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތަށެވެ.

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ފޮތް ދެއްވި މީހުން އެއުރެންގެ އުފަންދަރިން ދަންނަ ފަދައިން އެކަލޭގެފާނު (އެބަހީ: މުޙައްމަދުގެފާނު) ދަންނާނެތެވެ. އަދި އޭގެތެރެއިން ބަޔަކު ދެނެތިބެގެންމެ، ޙައްޤު ވަންހަނާކުރާކަން ކަށަވަރެވެ. (146)

އެބައިމީހުންގެ ދަރިން އެނގޭ ފަދައިން ޔަހޫދީންނާއި، ނަޞާރާއިންނަށް، ރަސޫލުކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ތެދުކަން ކަށަވަރުކޮށް އެނގެއެވެ. ﴿وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ ٱلْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ މާނައީ: އެބައިމީހުންގެ އަޙްބާރުންނާއި އިސްވެރީން، ޙަޤީޤަތް ރަނގަޅަށް އެނގިތިބެމެ، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ސިފަފުޅު ފޮރުވާނެއެވެ.

(އެއީ) ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުންވާ ޙައްޤު ތެދުބަސްފުޅެވެ. ފަހެ، ޝައްކުކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ! (147)

ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު ވަޙީއަކީ ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައި ފާޅުކަން ބޮޑު ޙައްޤެވެ. އަދި ޝައްކަށް ޖާގައެއް ނެތް ޔަޤީނެވެ. އެހެންކަމުން ކަލޭގެފާނު ޝައްކުކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ. މި އާޔަތުގައި މުޚާޠަބުކުރައްވަނީ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ އުއްމަތަށެވެ.

ކޮންމެ މީހަކަށްމެ (އަޅުކަންކުރުމުގައި) އެމީހަކު ކުރިމަތިލާ ފަރާތެއްވެއެވެ. ފަހެ، ހެޔޮކަންތައްކޮށް އުޅުމުގައި ތިޔަބައިމީހުން އެކަކު އަނެކަކާ ވާދަކޮށް، (އެކަކު އަނެކަކަށްވުރެ) ކުރިއަރައިދާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން ކޮންމެ ތަނެއްގައި ތިބިކަމުގައިވިޔަސް (ޤިޔާމަތް ދުވަހުން) اللَّه ތިޔަބައިމީހުން އެންމެން އެއްތާކަށް ގެންނަވާނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ ކޮންމެކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (148)

ކޮންމެ އުއްމަތަކަށް ވެސް އެއުއްމަތް ދާނޭ މިސްރާބަކާއި، ތަބަޢަވާނޭ ޝަރީޢަތެއް މާތް ﷲ ދައްކަވައެވެ. އެހެންކަމުން، މުއުމިނުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކަންކަން ކުރުމަށް އަވަސްވެގަންނާށެވެ. ﴿أَيْنَ مَا تَكُونُوا۟ يَأْتِ بِكُمُ ٱللَّهُ جَمِيعًا ۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މަރުވުމަށް ފަހު ބިމު އަޑީގެ ކޮންމެ ތަނެއްގައި ތިބިކަމުގައި ވިޔަސް މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން ދިރުއްވައި ޙިސާބު ބައްލަވައި، ޖަޒާ ދެއްވުމަށް އެއްކުރައްވާނެއެވެ. އެކަލާނގެއީ ކުޅަދުންވަންތަ، އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ކުރިމަތީގައި އެއްވެސް އެހެން ފަރާތަކަށް ބާރު ނުހިންގޭނޭ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި ކަލޭގެފާނު (ދަތުރުފުޅަކަށް) ނުކުމެވަޑައިގަތް ކޮންމެ ތަނަކުންވިޔަސް (ނަމާދު ކުރައްވާއިރު) ޙުރްމަތްތެރިވެގެންވާ މިސްކިތާ ދިމާޔަށް ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު ކުރިމަތިކުރައްވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެއީ ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އައިސްފައިވާ ޙައްޤު ގޮތްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކާމެދު ޣާފިލުވެވޮޑިގެންވާ ކަލަކު ކަމުގައި اللَّه ނުވެއެވެ. (149)

ކަލޭގެފާނު ދަތުރު ކުރައްވާއިރު ކޮންމެ ތާކު ހުންނެވި ނަމަވެސް ނަމާދު ކުރައްވާއިރު ގެފުޅަށް ކުރިމަތިލައްވާށެވެ. އެ ކުރިމަތިލެއްވުމަކީ މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުން އައިސްފައިވާ ޙައްޤު ގޮތެވެ. އެއީ އެކަލާނގެ ޙުކުމާއި އަމުރުފުޅާ އެއްގޮތަށް ކުރެވޭ ކަމަކަށް ވާތީއެވެ.

އަދި ކަލޭގެފާނު (ދަތުރުފުޅަކަށް) ނުކުމެވަޑައިގަތް ކޮންމެ ތަނަކުންވިޔަސް (ނަމާދުކުރައްވާއިރު) ޙުރްމަތްތެރިވެގެންވާ މިސްކިތާ ދިމާޔަށް ކަލޭގެފާނުގެ މޫނުފުޅު ކުރިމަތި ކުރައްވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ތިބި ކޮންމެ ތަނެއްގައިމެ، އެތަނާ ދިމާޔަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މޫނުތައް ކުރިމަތިކުރާށެވެ!އެއީ، އެއުރެންގެ ތެރެއިން އަނިޔާވެރިވި މީހުން ފިޔަވައި އެހެންމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދައްކާނޭ ޙުއްޖަތެއް ނެތުމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންދެކެ ބިރު ނުގަންނާށެވެ! އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުވެތިވާށެވެ! އަދި (ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޤިބްލަ އަންގައިދެއްވީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވާފައިވާ ނިޢުމަތް ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ތެދުމަގު ލިބިގަތުމަށްޓަކައެވެ. (150)

ޤިބްލައިގެ މައްސަލައިގައި މާތް الله ކުރައްވާފައިވާ އަމުރު ތަކުރާރުކުރެއްވީ ތިން ޙިކްމަތަކަށްޓަކައެވެ. ފުރަތަމައަށް، ރަސޫލާ ﷺ ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވާ މައްކާގެ ގެފުޅާއި ދިމާއަށް ޤިބްލަ އަނބުރައިލެއްވީ އެކަލޭގެފާނު މަތިވެރިކުރައްވައި މާތްކުރެއްވުމަށެވެ. ދެވަނައަށް، ދަތުރުމަތީގައްޔާއި ރަށުގައި ތިބޭއިރު ޤިބްލައަށް ކުރިމަތިލުމުގެ ޙުކުމަކީ އެކައްޗެއްކަން އެންގެވުމެވެ. ތިންވަނައަށް، މަގުފުރެދިފައިވާ މީހުންގެ ޝުބުހަތަކަށް ރައްދުދެއްވުމެވެ. އެހެނީ، ޤިބްލަ އެއްތަނުން އަނެއް ތަނަށް ބަދަލުކުރުމަކީ ދީނާ މެދުގައި ޝައްކު އުފެދިދާނޭ، ނުހަނު ނުރައްކާތެރި ކަމެކެވެ. އެހެންވެ، އެއާ ވިއްދައިގެން މާތް الله ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދައްކާނޭ ޙުއްޖަތެއް ޔަހޫދީންނަށް ލިބޭނޭ ގޮތް ނުހެދުމަށްޓަކައެވެ. އޭރުން އެމީހުން ބުނާނެއެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އަހަރުމެންގެ ދީނާ ދެކޮޅެވެ. އެހެންނަމަވެސް އަހަރުމެންގެ ޤިބްލައަށް އެނބުރިވަޑައިގަނެއެވެ. އަދި މުޝްރިކުން ބުނާނެއެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ މިއްލަތަށް ދަޢުވާކުރައްވާ އިރު އެކަލޭގެފާނުގެ ޤިބްލައާ ޚިލާފުވެވަޑައިގަނެއެވެ. ﴿إِلَّا ٱلَّذِينَ ظَلَمُوا۟ مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَٱخْشَوْنِى﴾ މާނައީ: އެހެންނަމަވެސް މީސްތަކުންގެ ތެރޭގައި ތިބި ނުކިޔަމަންތެރި އަނިޔާވެރީން ބުނާނެއެވެ. މުޙައްމަދު ﷺދީނާ ކުޅުއްވަނީއެވެ. ބައެއް ފަހަރު ބައިތުލްމަޤްދިސާ ދިމާއަށް ނަމާދުކުރައްވާއިރު، އަނެއްބައި ފަހަރު ގެފުޅާ ދިމާއަށް އެނބުރިވަޑައިގަންނަވައެވެ. ޔަހޫދީންނާ އެކު އެބައިމީހުންގެ ޤިބްލައަށް އެނބުރިވަޑައިގަންނަވައެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންނާއެކު ގެފުޅާ ދިމާއަށް ނަމާދުކުރައްވައެވެ. ފަހެ، މުއުމިނުންނޭވެ. ތިޔަބައިމީހުން މި ނުބައިނުލަފާ ކާފަރުންނަށް ބިރުނުގަންނާށެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ﴿ وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِى عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ބަފައިކަލުން އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ ޤިބްލައަށް މަގުދައްކަވައި، ދެދުނިޔޭގެ ބާއްޖަވެރިކަމަށް ތައުފީޤު ދެއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނިޢުމަތް ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށްޓަކައެވެ.

ހަމައެފަދައިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އާޔަތްތައް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކިޔަވައިދެއްވައި، ތިޔަބައިމީހުން (ކުށްތަކުން) ޠާހިރުކުރައްވައި، ފޮތާއި ޙިކްމަތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އުނގަންނައިދެއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރިން އެނގިފައިނުވާ ކަންތައް އުނގަންނައި ދެއްވުމަށްޓަކައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެޔަށް، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ރަސޫލަކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފޮނުއްވީމެވެ. (151)

މިއާޔަތް ވަނީ ކުރީ އާޔަތާ ގުޅިފައެވެ. އެބޭކަލެއްގެ ސަބަބުން ތިޔަބައިމީހުން ޝަރަފުވެރިކުރައްވައި، ޢިއްޒަތްތެރިކުރެއްވެވި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ކިޔަވައި ވިދާޅުވާ، ޝިރުކާއި ބުދަށް އަޅުކަންކުރުމުގެ ނަޖިސްކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ޠާހިރުކުރައްވާ ރަސޫލުބޭކަލަކު ޢަރަބީންގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ފޮނުއްވައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ނިޢުމަތް ފުރިހަމަކުރެއްވި ފަދައިން ޤިބްލައިގެ ނިޢުމަތްވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފުރިހަމަކޮށްދެއްވުމަށެވެ. ﴿وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކީރިތި ޤުރްއާނާއި ޙަދީޘުން ޙުކުމްތައް ދަސްކޮށްދެއްވައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނާއި ދުނިޔޭގެ ކަންކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކުރީން ނޭނގޭ ކަންކަން ދަސްކޮށްދެއްވައެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަނދުމަ ކުރާށެވެ! އޭރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރައްވާ ހުށީމެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ޝުކުރުކުރާށެވެ! އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން ކާފިރުނުވާށެވެ! (152)

އަޅުކަމާއި ކިޔަމަންތެރިކަމުން ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަނދުމަކުރާށެވެ. ފާފަފުއްސެވުމާއި ސަވާބުދެއްވުމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރައްވާހުށީމެވެ. ނިޢުމަތާއި ތަނަވަސްކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަނދުމަކުރާށެވެ. ދަތި ޙާލުގައްޔާއި މުސީބާތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރައްވާހުށީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތަށް ޝުކުރުކުރާށެވެ. އުރެދުމާއި ކާފިރުވުމުން އެއަށް އިންކާރު ނުކުރާށެވެ. އެހެނީ، الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވެއްޖެ މީހާ އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވެއްޖެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއަށް އުރެދިއްޖެ މީހާ އިންކާރުކޮށް ކާފިރުވެއްޖެއެވެ. ދެން މާތް الله މިވަނީ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އީމާންކަމުގެ ސިފައިން މުޚާޠަބުކުރައްވާފައެވެ. އިލާހީ އަމުރުތަކަށް ކިޔަމަންވުމަށް އެބައިމީހުންނަށް ހިތްވަރުދެއްވުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީ ކުރައްވަނީ

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ކެތްތެރިކަމާއި ނަމާދުން ތިޔަބައިމީހުން ވާގި އެދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން اللَّه ވޮޑިގެންވަނީ ކެތްތެރިންނާ އެކުގައެވެ. (153)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ދަތި އުނދަގޫތަކަށް ކެތް ކުރުމުންނާއި، ފަރުޟު ފަސް ނަމާދު އަދާކުރުމުން މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުން މަދަދާއި އެހީތެރިކަމަށް އެދޭށެވެ. އެހެނީ، ކެތްކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކޮންމެ ހެޔޮކަމަކާ އިޙްސާންތެރިކަމެއް ޙާޞިލްވާނެއެވެ. އަދި ނަމާދުކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކޮންމެ ނުބައި ޢަމަލަކާއި މަގުފުރެދުމަކާ ދުރުހެލިވެވޭނެއެވެ. ﴿إِنَّ ٱلصَّلَو‌ٰةَ تَنْهَىٰ عَنِ ٱلْفَحْشَآءِ وَٱلْمُنكَرِ ۗ﴾ (ހަމަކަށަވަރުން ނަމާދު ފާޅުކަންބޮޑު ނުބައި ފާފަތަކާއި މުންކަރާތްތަކުން ދުރުކޮށްދެއެވެ.) ހަމަކަށަވަރުން އެހީތެރިކަން ދެއްވުމާއި ބެލެހެއްޓެވުމުގައި މާތް ﷲ ކެތްތެރީންނާ އެކު ވޮޑިގެން ވެއެވެ.

އަދި اللَّه ގެ މަގުގައި (ޖިހާދުކުރަނިކޮށް) ޝަހީދުވާ މީހުންނާމެދު (އެއީ) މަރުވެފައިވާ ބަޔެކޭ، ތިޔަބައިމީހުން ނުބުނާށެވެ! އަދި ކިއެއްތަ! އެއުރެންނީ، ދިރިތިބި ބަޔެކެވެ. އެހެނެއްކަމަކު (އެކަން) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނޭނގެނީއެވެ. (154)

ތިޔަބައިމީހުން ޝަހީދުންނަކީ މަރުވެފައިވާ މީހުން ކަމަށް ނުބުނާށެވެ. އަދިކިއެއްތަ އެބައިމީހުން ތިބީ އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ދިރި ތިބި ޙާލު ރިޒުޤު ލިބިލިބިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަން ނޭނގެއެވެ. އެއީ މިދުނިޔޭގެ ޙަޔާތަށްވުރެ މާ މަތިވެރި ބަރްޒަޚުގެ ޙަޔާތެއްގައި އެބައިމީހުން ތިބީތީއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން އިމްތިޙާނު ކުރައްވާހުށީމެވެ. (އެއީ) ބިރުވެރިކަމާއި ބަނޑުހައިހޫނުކަމުގެ ތެރެއިން ކަމެއް މެދުވެރިކުރެއްވުމުންނެވެ. އަދި މުދާތަކާއި ފުރާނަތަކާއި މޭވާތައް އުނިކުރެއްވުމުންނެވެ. އަދި ކެތްތެރިންނަށް އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު، ކަލޭގެފާނު ދެއްވާށެވެ! (155)

މީސްތަކުންނޭވެ! ދުޝްމަނުން ދެކެ ބިރުގަތުމާއި، ހަނަފަސްކަމުގެ ސަބަބުން ބަނޑުހައިހޫނުކަން އައުމާއި، މުދަލުން ބައެއް ގެއްލުމާއި، ލޯބިވާ ބައެއް މީހުން ވަކިވެދިއުމާއި، ދަނޑުގޮވާމާއި މޭވާގެ ބާވަތްތައް ހަލާކުވުން ފަދަ ބައެއް މުސީބާތްތަކުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން އިމްތިޙާނުކުރައްވާހުށީމެވެ. މުސީބާތްތަކަށް ކެތްތެރިވާ މީހުންނަށް ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ހުރި މަތިވެރި ސަވާބުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވާށެވެ.

އެއުރެންނީ އެއުރެންނަށް މުޞީބާތެއް ޖެހިއްޖެނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންމެންނީ، اللَّه އަށް މިލްކުވެވޮޑިގެންވާ ބަޔެކޭ، އަދި ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންމެންނީ، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެނބުރިދާނޭ ބަޔެކޭ ބުނާ މީހުންނެވެ. (156)

އެބައިމީހުންނީ އެބައިމީހުންނަށް ހިތް ދަތިވާ ކަމެއް ނުވަތަ މުސީބާތެއް ކުރިމަތި ވެއްޖެނަމަ ތިމަންމެންނީ މާތް ﷲ އަށް މިލްކުވެގެންވާ އެކަލާނގެ އަޅުންނީމުއެވެ. ޙިސާބުބެއްލެވުމަށާއި، ޖަޒާދެއްވުމަށް ތިމަންމެން އެނބުރި ދާންޖެހޭނީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. މިހެން ބުނާ މީހުންނެވެ.

އެއުރެންނީ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން މަޣުފިރަތާއި ރަޙްމަތް އެއުރެންގެ މައްޗަށް ހުރި މީހުންނެވެ. އަދި ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ މީހުންނީ ހަމަ އެއުރެންނެވެ. (157)

މި ކެތްތެރީންނަށް މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުން ސަނާއާއި، މަތިވެރިވެގެންވާ ރަޙްމަތް ހުށްޓެވެ. ކާމިޔާބާއި ބާއްޖަވެރިކަމުގެ މަގަށް ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ ބަޔަކީ އެބައިމީހުންނެވެ. ޤުދްސީ ޙަދީޘެއްގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. ‏"‏إنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ قَالَ‏:‏ إذا ابْتَلَيتُ عَبْدِي بِحَبِيبَتَيهِ فَصَبَرَ عَوَّضْتُهُ مِنْهُمَا الجنَّة‏َ" (رواه البخاري عن أنس رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم في كتاب المرضى، باب فضل من ذهب بصره) (ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅާ އެންމެ ލޯބިވާ ދޭތި - ދެ ލޯ - ގެންދަވައިގެން އޭނާ އިމްތިޙާނުކުރައްވާ ހިނދު އެކަމަށް ކެތްތެރިވެއްޖެނަމަ އެ ދެލޮލުގެ ބަދަލުގައި އޭނާ ސުވަރުގެ ވައްދަވާހުށީމެވެ. (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 5653)

ހަމަކަށަވަރުން، ޞަފާ އާއި މަރްވާ ވަނީ اللَّه ގެ ޝަޢާއިރު (އެބަހީ: ފާޅުގައި އަޅުކަން ކުރުމަށް ލައްވާފައިވާ ތަންތަން) ގެ ތެރެއިންނެވެ. ފަހެ، ގެފުޅަށްގޮސް ޙައްޖު ވާ މީހާ ނުވަތަ ޢުމްރާ ވާ މީހާ، އެ ދެތާނގައި ހިނގައި ސަޢުޔު ކުރުމަކުން އެމީހާގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އަދި (ފަރުޟުގެ އިތުރަށް) ހެޔޮކަމެއްކޮށްފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން اللَّه އީ، (އެފަދަ މީހުންނަށް) ޝުކުރުވެރިވެވޮޑިގެންވާ (އެބަހީ: އެއުރެންނަށް ހެޔޮ ޖަޒާދެއްވާ) މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (158)

މުރާދަކީ ޞަފާ ފަރުބަދައާއި، މަރްވާ ފަރުބަދައެވެ. މާނައީ އެ ދެ ފަރުބަދަ ވަނީ މާތް اللهގެ ދީނުގެ ނިޝާންތަކުގެ ތެރެއިންނާއި، ޙައްޖުގެ މަނާސިކުގެ ތެރެއިންނެވެ. ﴿فَمَنْ حَجَّ ٱلْبَيْتَ أَوِ ٱعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ﴾ ޙައްޖާއި ޢުމްރާއަށް ނިޔަތްގަނެގެން ގެފުޅަށް ޒިޔާރަތްކުރާ މީހާ އަށް މި ދެ ފަރުބަދަ ދެމެދު ހިނގުން (ސަޢުޔުކުރުން) ވާޖިބުވެގެން ވެއެވެ. ސަޢުޔުކުރުމަކީ ޙައްޖާއި ޢުމްރާގެ ވާޖިބު ރުކުނަކަށް ވާއިރުވެސް ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ﴾ (އޭނާގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ.) އޭ ވަޙީކުރެއްވީ ބައެއް އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ހިތްޕުޅުގައި އުފެދުނު ޝައްކު ފިލުވައިލެއްވުމަށެވެ. އެބޭކަލުން ދެންނެވިއެވެ. ތިމަންމެން އެ ދެ ފަރުބަދަ ދެމެދުގައި ހިނގާނީ ކިހިނެއްތޯއެވެ؟ ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ތިމަންމެން އެގޮތަށް ހިނގީ ބުދުތަކަށް ކުރެވޭ ކަމެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މުޝްރިކުންނާ އެއްގޮތް ކަމެއް ކުރެއްވިދާނެ ކަމަށްޓަކައި އެބޭފުޅުން ކަންބޮޑުވެވަޑައިގަތީއެވެ. އެހެންވެ، ދެ ފަރުބަދަ ދެމެދުގައި ހިނގާން ޖެހެނީ ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށްޓަކައި ކަމާއި ބުދުތަކަށްޓަކައި ހިނގި ގޮތަށް ނޫންކަން އަންގަވާން މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވީއެވެ. ﴿وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ ސުންނަތެއް އަދި ފަރުޟެއް ވިޔަސް ހެޔޮކަމެއް ކޮށްފި މީހާ އަށް އެ ހެޔޮކަމުގެ ބަދަލުގައި މާތް الله އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތުގައި ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ބަޔާންވެގެންވާ ހެކިތަކާއި ތެދުމަގުގެ ތެރެއިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބާވައިލެއްވި ތަކެތި މީސްތަކުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެފޮތުގައި ބަޔާންކޮށް ދެއްވުމަށްފަހު، އެތަކެތި ވަންހަނާކުރާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންނަށް اللَّه، ލަޢުނަތް ލައްވާނެތެވެ. އަދި ލަޢުނަތް ދޭ މީހުންވެސް އެއުރެންނަށް ލަޢުނަތް ދޭނެތެވެ. (159)

މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ ޔަހޫދީންގެ ޚިޔާނާތްތެރި އަޙްބާރުންނާ ބެހޭ ގޮތުންނެވެ. އެހެނަސް، ދީނުގެ ޙުކުމްތައް ފޮރުވާ ކޮންމެ މީހަކަށް މިއާޔަތުގެ ޙުކުމް ޢާއްމުވެގެން ވެއެވެ. މާނައީ ތައުރާތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށްފަހު، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ސިފަފުޅުތައް ފޮރުވައި، އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ތެދުކަމަށް ދަލީލުކޮށްދޭ އާޔަތްތައް ފޮރުވާ އަޙްބާރުންނަށް މާތް الله ލަޢުނަތް ލައްވައި އެކަލާނގެ ރަޙްމަތުން ބޭރުކުރައްވާނެއެވެ. ﴿ أُو۟لَـٰٓئِكَ يَلْعَنُهُمُ ٱللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ ٱللَّـٰعِنُونَ﴾ އަދި އުޑާއި ބިމުގެ އަހުލުވެރިންނާއި، އެންމެހައި މަޚްލޫޤުންވެސް އެބައިމީހުންނަށް ލަޢުނަތް ލެއްވުމަށް އެދޭނެއެވެ.

އެއުރެން ތައުބާވެ (އެއުރެންގެ ޢަމަލުތައް) އިޞްލާޙުކޮށް (ވަންހަނާކުރި ކަންތައް) ބަޔާންކުޅަ މީހުން މެނުވީއެވެ. ފަހެ، އެއުރެންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތައުބާ ލައްވާހުށީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ، ގިނަގިނައިން ތައުބާ ޤަބޫލުކުރައްވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (160)

އެހެނަސް، އެބައިމީހުން، އެމީހުންގެ އެ ޖަރީމާއިން އެނބުރި އައިސް، މީސްތަކުންނަށް ޙަޤީޤަތް ހާމަކޮށް، ޙަޤީޤަތް ފޮރުވުމުގެ ސަބަބުން އުފުދުނު ނުބައި ރަނގަޅުކޮށް، ރަސޫލާ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ތެދު ކަމާމެދު އެބައިމީހުން ފޮރުވި ޙަޤީޤަތްތައް ހާމަކޮށްފި ނަމަ، އެއީ ތެދުވެރި ގޮތުގައި ތައުބާ ވާ މީހުންނެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ތައުބާ ޤަބޫލުކުރައްވައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަޙްމަތުގައި ޝާމިލު ކުރައްވާހުށީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަޙްމަތް ތަނަވަސް ވެގެން ވެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ކާފިރުވެ އަދި ކާފަރުން ކަމުގައިތިބެ މަރުވި މީހުން (ދަންނާށެވެ!) އެއުރެންގެ މައްޗަށް اللَّه އާއި މަލާއިކަތުންނާއި އެންމެހާ މީސްތަކުންގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. (161)

ހަމަކަށަވަރުން ﷲގެ އެއްކައުވަންތަކަމަށް އިންކާރުކޮށް، އެކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުން ދޮގުކޮށް، ކާފިރުކަން މަތީ މަރުވި މީހުން އެއީ ފާޅުގައި ފާފައަށް އަރައިގަތް ކާފިރުންނެވެ. ﴿ أُو۟لَـٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ ٱللَّهِ وَٱلْمَلَـٰٓئِكَةِ وَٱلنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾ އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް މާތް اللهގެ ލަޢުނަތް ޙައްޤުވެއްޖެއެވެ. އަދި މަލާއިކަތުންނާއި، ހުރިހާ މަޚްލޫޤުންވެސް އެކަމަށް އެދޭނެއެވެ. އެބައިމީހުން މެދުނުކެނޑޭ ޢަޛާބުގައި ނަރަކައިގައި ދެމިތިބޭނެއެވެ.

އެއުރެން އެ ލަޢުނަތުގައި ދެމިތިބެނިވި ގޮތުގައެވެ. އެއުރެންގެ ކިބަޔަކުން ޢަޛާބެއް ލުޔެއް ނުކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް (عذاب ލިބުމުގައި) ލަހެއްވެސް ނުމެކުރައްވާނެތެވެ. (162)

އެބައިމީހުންނަށް އެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތްވުމުގެ ފުރުސަތެއް ނުދެވޭނެއެވެ. އަދި ހިނދުކޮޅަކަށް ވެސް ޢަޛާބު މެދުނުކެނޑޭނެއެވެ. މާތް الله ވަނީ ކާފަރުންގެ މައްޗަށް ތިން ޢުޤޫބާތެއް ކަނޑައަޅުއްވައިފައެވެ. ނަރަކައިގައި ދާއިމަށް ތިބުމާއި، ޢަޛާބު ފަސް ނުކުރެއްވުމާއި، ލުއި ނުކުރެއްވުމެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ކަލާނގެއީ، އެއްކައުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ މެނުވީ إله އަކު ނުވެއެވެ. އެއީ ރަޙްމާންވަންތަ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (163)

މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރުން ޙައްޤުވެގެންވާ އިލާހަކީ އެންމެ އިލާހެކެވެ. އެކަލާނގެ ޒާތުފުޅުގައިވެސް، ސިފަފުޅުތަކުގައިވެސް، އަދި ކުރައްވާ ކަންކަމުގައިވެސް އެކަލާނގެއާ އެއްފަދަ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. ކީރިތިވަންތަ الله ފިޔަވައި ޙައްޤުވެގެން އަޅުކަމެއް ވެވޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ ރަޙްމަތް ތަނަވަސްވެގެންވާ، އަޅުތަކުންނަށް ރަޙުމްކުރައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން އުޑުތަކާއި ބިން ހެއްދެވުމުގައްޔާއި، ރޭދުވާ ތަފާތު ވުމުގައްޔާއި، މީސްތަކުންނަށް މަންފާކުރާ ތަކެއްޗާއިގެން ކަނޑުމަތީގައި ދުވާ އުޅަނދުތަކުގައްޔާއި، اللَّه އުޑުން ވެއްސެވި ފެނުގައްޔާއި، ފަހެ، ބިން މަރުވެ އޮތުމަށްފަހު އެފެނުގެ ސަބަބުން ބިމަށް ދިރުން ދެއްވައިފުމާއި، އަދި ހިނގައިބިނގައިއުޅޭ އެންމެހާ ބާވަތްތަކުގެ ދިރޭތަކެތި، އެ ބިމުގައި ފަތުރުއްވައިފުމާއި، އަދި އެކި ފަރާތްފަރާތުން ޖެހޭގޮތުގައި ވައިޖެއްސެވުމުގައްޔާއި، އުޑާއި ބިމާ ދެމެދު ކިޔަމަންކުރައްވާފައިވާ ވިލާގައި، ވިސްނާބަޔަކަށް ކަނޑައެޅިގެންހުރި ހެކިތަކެއް ވާކަން ކަށަވަރެވެ. (164)

އުފެއްދެވުމުގައި ޙައިރާންވާ ފަދަ ފުރިހަމަކަމާއި، މާތް ﷲގެ ޤުދްރަތްތެރިކަމުގެ ދަލީލުތަކާއި، އިންސާނުންގެ ސިކުނޑިއަށް ވިސްނައިނުގަނެވޭ ވަރުގެ ޢަޖާއިބުތަކާއެކު ނެތުމުގެ ތެރެއިން އުޑާއި ބިން ހެއްދެވުމުގައްޔާއި، އިލާހީ ތަޤްދީރާއި އެއްގޮތަށް ރޭދުވާ ނުހަނު ފުރިހަމަ ނިޒާމެއްގެ ތެރެއިން ދައުރުވުމާއި ދުވާލު ދިއުމާއެކު ރޭގަނޑު އައުމާއި، ރޭގަނޑު ދިއުމާއެކު ދުވާލު އައުމުގައި ﴿وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ﴾ އަދި މީސްތަކުންނަށް ބޭނުންވާ މުދަލާއިގެން އަޑިއަށް ނުގޮސް ކަނޑު މަތީގައި ދަތުރުކުރާ ބިޔަ އުޅަނދު ތަކުގައި ﴿ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾ އަދި ވިލާތަކުން ވާރޭ ވެއްސަވައި، ހަނަފަސްވެ ވީރާނާ ވެފައި އޮތް ބިންގަނޑު އެވާރެއިން ދިރުއްވައި ގަހާއި މޭވާ ނެރުއްވުމުގައި ﴿وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ﴾ އަދި ބިންމަތީގައި ފަތުރުއްވަވައިފައިވާ ނަޢަމް ސޫތްޕާއި، އެހެނިހެން ދިރޭ ތަކެތީގައި ﴿وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَـٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ﴾ އަދި ހޫނުކޮށާއި ފިނިކޮށް އިރާއި ހުޅަނގުން އުތުރާއި ދެކުނުން ޖެހޭ ވަޔާއި، اللهގެ ޤުދްރަތްތެރިކަމުން އުޑާއި ބިމާ ދެމެދު ހިނގާ ގޮތަށް ލައްވަވައިފައިވާ ވިލާތަކުގައި ﴿ لَءَايَـٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ ސިކުނޑީން ވިސްނާ ބަޔަކަށް ފާޅުކަން ބޮޑު ހެކިތައް ވެއެވެ. މި އާޔަތުގައި މާތް الله ވަނީ އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމާއި، އެއްކައުވަންތަކަމުގެ އަށް ދަލީލު ގެންނަވައިފައެވެ. އެހުރިހާ ދަލީލަކީވެސް ކައުނުގެ ކަންތައް ރާއްވަވައި ހިންގަވާ، ޚާލިޤުވަންތަ މަތިވެރި އިލާހު ވޮޑިގެންވާ ކަމުގެ އަލިގަދަ ހެކިތަކެކެވެ. މިއާޔަތް ﴿ لَءَايَـٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ (ވިސްނައި ފިކުރުކުރާ ބަޔަކަށް ވާ ހެކިތަކެކެވެ.) މި ޢިބާރާތުން ނިންމަވާލެއްވީ މިހުރިހާ ދަލީލު ތަކަކީވެސް ބުއްދީގެ ދަލީލުތައް ކަމާއި، ވިސްނުމާއި ފިކުރު ބޭނުންކުރާ ފަރާތްތަކަށް ސާފުވާނެ ދަލީލުތަކެއްކަން އެންގެވުމަށެވެ.

އަދި اللَّه ފިޔަވައި އެކަލާނގެއާ އެއްފަދަ ޝަރީކުން ތަކެއް ބަލައިގަންނަ ބަޔަކު، މީސްތަކުންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. اللَّه ދެކެ ލޯބިވާ ފަދައިން، އެއުރެން އެ ޝަރީކުން ދެކެ ލޯބިވެތެވެ. އަދި އީމާންވި މީހުން اللَّه ދެކެ ލޯބިވުން މާބޮޑެވެ. އަދި އަނިޔާވެރިވި މީހުންނަށް (آخرة ދުވަހުގެ) ޢަޛާބު ފެންނަހިނދު، ހަމަކަށަވަރުން އެންމެހާ ބާރުތައް މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ اللَّه އަށް ކަމާއި އަދި ހަމަކަށަވަރުން اللَّه އީ ޢަޛާބު ދެއްވުމުގައި ގަދަފަދަވެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން އެއުރެންނަށް އެނގޭނެ ނަމައެވެ. (165)

ޖާހިލުކަމާއި މޮޔަކަމުން ގޮސް މާތް الله ފިޔަވައި ބުދުފަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކޮށް އެތަކެތި އެއީ ޚަލްޤުކުރުމާއި، ރިޒްޤު ދިނުމުގައި الله އާ އެއްވަރުގެ އެއްޗެތިކަމަށް ހަދައި، މުއުމިނުން الله އަށް ލޯބިވާ ފަދައިން އެތަކެއްޗަށް ލޯބިކުރާ މީހުންވެސް މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّـهِ ۗ ﴾ މުއުމިނުން الله އަށް ވާ ލޯބި މުޝްރިކުން ބުދުތައް ދެކެވާ ލޯތްބަށްވުރެ މާ ވަރުގަދައެވެ. ﴿وَلَوْ يَرَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓا۟ إِذْ يَرَوْنَ ٱلْعَذَابَ أَنَّ ٱلْقُوَّةَ لِلَّـهِ جَمِيعًا وَأَنَّ ٱللَّـهَ شَدِيدُ ٱلْعَذَابِ﴾ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ދެކޭއިރު، ހުރިހައި ކަމެއްގެ ފުރިހަމަ އިޚްތިޔާރާއި ބާރު ލިބިގެންވޮޑިގެންވަނީ މާތް الله އަށް ކަމާއި، އެކަލާނގެ ޢަޛާބު ގަދަފަދަކަން ދެކޭނަމަ .......... މިތާނގައި لو ގެ ޖަވާބު އުނިކުރައްވައިފައި ވަނީ ޢަޛާބުގެ ބިރުވެރިކަން ބޮޑުކަން އެންގެވުށެވެ. މާނައީ އޭގެ ގަދަފަކަމުން، އެ ސިފަ ނުކުރެވޭހާ ބިރުވެރިވެފައި ގަދަފަދަކަން އެމީހުންނަށް ފެންނާނެއެވެ.

އެއީ تبع ވެވުނުމީހުން تبع ވިމީހުންގެ ކިބައިން ދުރުހެލިވެ ބަރީއަވެގަންނަ ހިނދެވެ. އަދި އެއުރެން (އެބަހީ: އެ ދެބައިމީހުން) عذاب ދެކޭހިނދެވެ. އަދި އެއުރެންގެ މެދުގައިވާ ގުޅުންތަކުގެ ސަބަބުތައް ކެނޑިގެންދާ ހިނދެވެ. (166)

﴿إِذْ تَبَرَّأَ ٱلَّذِينَ ٱتُّبِعُوا۟ مِنَ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوا۟ وَرَأَوُا۟ ٱلْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ ٱلْأَسْبَابُ﴾ މާތް الله ގެ ޢަޛާބު ފެނި، ތަބަޢަ ވެވުނު މީހުން ތަބަޢަވީ މީހުންގެ ކިބައިން، އަދި މަގުފުރެއްދުމުގައި އިސްކޮށް އުޅުނު މީހުން އެބައިމީހުންނަށް އެހީތެރިވެދިން މީހުންގެ ކިބައިން ބަރީއަވާ ހިނދެވެ. އަދި ދެބައިމީހުންގެ މެދުގައި އޮތް ލޯތްބާއި ކުލުނުގެ ގުޅުން މުޅީން ކެނޑިގެންދާ ހިނދެވެ.

އަދި ތަބަޢަވިމީހުން ބުނޫއެވެ. ތިމަންމެންނަށް އަލުން ދުނިޔެއަށް އަދި އެއްފަހަރު އެނބުރި ދިޔުމެއް ލިބޭނެ ނަމައެވެ. (އެއީ) ތިމަންމެންގެ ކިބައިން ބަރީއަވެގަތް ފަދައިން، ތިމަންމެންވެސް އެއުރެންގެ ކިބައިން ބަރީއަވެގަތުމަށެވެ. އެއުރެންގެ ޢަމަލުތަކަކީ، އެއުރެންގެ މައްޗަށްވާ ހިތާމަތަކެއް ކަމުގައި اللَّه އެއުރެންނަށް ދައްކަވަނީ އެފަދައިންނެވެ. އަދި ނަރަކައިގެ ތެރެއިން ނުކުންނާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި އެއުރެން ނުވެތެވެ. (167)

ތަބަޢަވީ މީހުން ބުނާނެއެވެ. ދުނިޔެއަށް އަދި އެއްފަހަރު އެނބުރި ދެވޭނެ ނަމައެވެ. އެބައިމީހުން މަގުފުރެއްދި ޒައީމުންގެ ކިބައިން ބަރީއަވުމަށެވެ. ﴿ كَذَٰلِكَ يُرِيهِمُ ٱللَّـهُ أَعْمَـٰلَهُمْ حَسَرَٰتٍ عَلَيْهِمْ ۖ وَمَا هُم بِخَـٰرِجِينَ مِنَ ٱلنَّارِ﴾ އެބައިމީހުން ކުޅަ ނުބައި ޢަމަލުތައް މާތް الله އެބައިމީހުންނަށް ދައްކަވަނީ މިފަދައިންނެވެ. އިންތިހާއަށް ދެރަވުމާއެކު، އެމީހުންގެ ހިތްތައް މޮޅިއާއި ހިތާމައާއި އެކު ވާހިނދު، ލޮލުން ފައިބާ ކަރުނަތަކެކެވެ. އެމީހުން ދުވަހަކުވެސް ނަރަކައިން ނުކުންނާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ.

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ބިމުގައިވާ ތަކެތީގެ ތެރެއިން ޙަލާލު ރަނގަޅު ތަކެތި ތިޔަބައިމީހުން ކައިއުޅޭށެވެ! އަދި ޝައިޠާނާގެ ފިޔަވަޅުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ތަބަޢަނުވާށެވެ! (އެހެނީ) ހަމަކަށަވަރުން އެ ޝައިޠާނާއީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްހުރި ކަނޑައެޅި ބަޔާންވެގެންވާ ޢަދާވާތްތެރިޔެކެވެ. (168)

އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! މާތް الله ބިމުގައި ލައްވައިފައިވާ ތަކެއްޗާއި، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބިމުން ނެރެދެއްވި ގޮވާމާއި މޭވާ ފަދަ ތަކެތީގެ ތެރެއިން ރަނގަޅު ޙަލާލު ތަކެތި ތިޔަބައިމީހުން ކާށެވެ. ﴿وَلَا تَتَّبِعُوا۟ خُطُوَٰتِ ٱلشَّيْطَـٰنِ ۚ إِنَّهُۥ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ﴾ އަދި ޝައިޠާނާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޒީނަތްތެރިކުރާ މުންކަރާތާއި ފާފައިގެ މަގަށް ތިޔަބައިމީހުން ތަބަޢަ ނުވާށެވެ. އެހެނީ، ޝައިޠާނާއަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ހަލާކަށް އެދޭ ފާޅުކަން ބޮޑު ޢަދުއްވެކެވެ.

ޝައިޠާނާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރާކަން ކަށަވަރީ ނުބައިކަންތަކާއި ހުތުރުކަންބޮޑު ފާފަތަކަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިގެންނުވާ އެއްޗެއް اللَّه އާމެދު ތިޔަބައިމީހުން ބުނުމަށެވެ. (169)

ހުތުރު ކަންކަމަށާއި، ނުބައިކަން ބޮޑު ފާފަތަކަށާއި، اللهގެ ޒާތުފުޅާއި މެދު ބުހުތާން ދޮގުހަދައި، އެކަލާނގެއަށް އަނބިދަރީން ނިސްބަތްކުރުމަށާއި، އެއްވެސް ޙުއްޖަތެއް ދަލީލެއް ނެތި އަމިއްލައަށް ޙަލާލާއި ޙަރާމް ކަނޑައެޅުމަށް މެނުވީ ޝައިޠާނާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގު ނުދައްކައެވެ.

އަދި اللَّه ބާވައިލެއްވި އެއްޗަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ތަބަޢަވާށޭ އެއުރެންގެ ގާތުގައި ބުނެފިނަމަ އެއުރެން ބުނާނެތެވެ. އަދި ކީއްހެއްޔެވެ؟ ތިމަންމެން ތަބަޢަވާހުށީ ތިމަންމެންގެ ކާބަފައިން އެގޮތެއްގެ މަތީގައި ތިބޭތީ ތިމަންމެންނަށް ފެނުނު ގޮތަށެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ކާބަފައިންނަށް އެއްވެސް ކަމެއް ނުވިސްނުނަސް، އަދި އެއުރެންނަށް ތެދުމަގު ނުލިބުނަސް ހެއްޔެވެ؟ (170)

މުޝްރިކުން ގާތު ނަސޭހަތުގެ ގޮތުން، ހިދާޔަތާއި އީމާންކަމުގެތެރެއިން މާތް الله އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ތަކެއްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން އީމާންވެ، ތިޔަބައިމީހުން މިހާރު ތިތިބަ ފަސާދައާއި މަގުފުރެދުމުގެ ގޮތް ދޫކޮށްލާށޭ ބުނެފިނަމަ އެމީހުން ބުނާނެއެވެ. އަހަރުމެން ތަބަޢަ މިވަނީ އަހަރުމެންގެ ކާބަފައިން އެގޮތެއްގެ މަތީގައި ތިއްބައި އަހަރުމެންނަށް ފެނުނު ގޮތަށެވެ. ﴿ أَوَلَوْ كَانَ ءَابَآؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾ އެބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންނަކީ ވިސްނައި ފިކުރު ކުރުމެއް ނެތް، ޖާހިލު މޮޔައިންނަށް ވިޔަސް އެބައިމީހުން އެކާބަފައިންނަށް ތަބަޢަވަނީ ހެއްޔެވެ؟

ކާފިރުވި މީހުން (ނަށް ދީނަށް ގޮވާލާ މީހާ) ގެ މިސާލީ (އެބަހީ: ކާފަރު ންނަށް ރަސޫލާ ގޮވާލައްވާ ގޮވާލެއްވުމަށް ނިސްބަތްކޮށް ބަލާއިރު އެއުރެންނާއި ރަސޫލާގެ މިސާލީ) ގޮވުމެއް ނުވަތަ ހަޅޭއްލެވުމެއްގެ އަޑުނޫނީ ނީވޭ ޖަނަވާރަށް ގޮވާ މީހާގެ މިސާލެވެ. އެ ކާފަރުންނީ ބީރު، މަންމަން، ކަނު ބަޔެކެވެ. ފަހެ، އެއުރެންނަކަށް ނުވިސްނެއެވެ. (171

ޤުރްއާނުގެ ފައިދާ ލިބިނުގަތުމާއި، އެ ފޮތުގެ އަލިގަދަ ހެކި ނުފެނުމުގައި ކާފަރުންގެ މިސާލަކީ ބަކަރިތަކަށް ގޮވައި ހަޅޭއްލަވާ ބަކަރި ހުއިހައްޕާ މީހެއްގެ މިސާލެވެ. އޭނާގެ ހަޅޭއް އެބަކަރިތަކަށް އަޑުއިވުނަސް ކިޔާ އެއްޗެއް ނުވިސްނޭނެއެވެ. އެހެންކަމުން، ކާފަރުންގެ މިސާލަކީ މިބަކަރިތައް ފަދަ ފަހުމް ނުވާ އަދި ނުވިސްނޭ ޖަނަވާރު ތަކުގެ މިސާލެވެ. ﴿صُمٌّۢ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ އެބައިމީހުން، ހިދާޔަތުގެ މަގަށް ގޮވައިލާ އަޑު ނުއިވޭ ބީރު މީހުން، ހެޔޮ އެއްޗެއް ދުލުން ނުކިޔޭ މަންމަނުން އަދި ތެދުމަގު ނުފެންނަ ކަނުމީހުން ފަދައެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންނީ ބުއްދި ގޯސްވެފައިވާ މޮޔައިންނެވެ. މާތް الله އެބައިމީހުން ސިފަކުރައްވައިފައި ވަނީ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވިސްނޭ ޖަނަވާރުން ގެ ގޮތުގައެވެ.

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ރަނގަޅު ތަކެތިން ތިޔަބައިމީހުން ކައިއުޅޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހަމައެކަނި اللَّه އަށް އަޅުކަންކުރާ ކަމުގައިވާނަމަ، އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވާށެވެ. (172)

މީރު ރަނގަޅު ކާބޯތަކެތީގެ ތެރެއިން މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ޙަލާލު ރިޒުޤުން ތިޔަބައިމީހުން ކާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެހެން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް އަޅުކަންނުކޮށް ހަމައެކަނި އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރަނީ ކަމުގައިވާނަމަ، މާތް الله ދެއްވި މަތިވެރި ނިޢުމަތްތަކަށްޓަކައި އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރި ވާށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަލާނގެ ޙަރާމްކުރައްވާފައިވާކަން ކަށަވަރީ، މުޅަ ތަކެއްޗާއި، ލެޔާއި، އޫރުމަހާއި، اللَّه ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތެއްގެ ނަންގަނެ ކަތިލާ ތަކެއްޗެވެ. ފަހެ، މަޖުބޫރު ވެއްޖެމީހާ ނުކިޔަމަންތެރިކަމެއް އަދި ހައްދުފަހަނަޅައި ދިޔުމެއްނެތި (އެތަކެތިން ކެއުމުގައި) އެމީހާގެ މައްޗަކަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (173)

މުޅަ ތަކެއްޗާއި، ލެއާއި، އޫރުމަހާއި، ބުދުތަކަށް ކަތިލެވޭ ތަކެއްޗާއި، ލާތާއި ޢުއްޒާއާއި ޝައިޠާނާ ފަދަ، الله ނޫން އެހެން ފަރާތެއްގެ ނަންގަނެ ކަތިލެވޭ ތަކެތި ފަދަ ނަޖިސް މުޑުދާރު ތަކެތި ނޫނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޙަރާމް ނުކުރައްވައެވެ. ﴿فَمَنِ ٱضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ ٱللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ އެހެން އެއްވެސް ގޮތެއްނެތި މަޖުބޫރު ވެއްޖެ ޙާލަތެއްގައި، ފަސާދަކުރުމުގެ ނިޔަތެއްނެތި، ކިރިޔާ ފުދޭ މިންވަރަށްވުރެ އިތުރުނުކޮށް، ޙަރާމްކުރެވުނު ތަކެތީން ކެއި މީހާއަށް އެއްވެސް ޢުޤޫބާތެއް ނެތެވެ. އެހެނީ މަޖްބޫރު ޙާލަތަކީ މަނާތަކެތި ހުއްދަކުރާ ޙާލަތެކެވެ. އަދި މާތް اللهއީ އެކަލާނގެ ރަޙްމަތް ތަނަވަސް ވެގެންވާ، އަދި ފާފަ ފުއްސެވުމުގައި މަތިވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން ފޮތުގެ ތެރެއިން اللَّه ބާވައިލެއްވި ތަކެތި ވަންހަނާކޮށް އެ ތަކެއްޗަށް ކުޑައަގެއްގަނެ އުޅޭ މީހުން އަލިފާންނޫން އެހެން އެއްޗެއް އެއުރެންގެ ބަނޑަށް (އަޅައި) ކައި ނޫޅެތެވެ. އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހުން اللَّه އެއުރެންނަކަށް ބަސް ވަޙީއެއް ނުކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެން ޠާހިރެއްވެސް ނުކުރައްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް ހުރީ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބެވެ. (174)

ދުނިޔޭގެ ފަނާވަނިވި އަގެއް ނެތް ތަކެތީގެ ދަހިވެތިކަމުގައި އެބައިމީހުން މާތް الله ބާވައިލެއްވި އެކަލާނގެ ބަޔާންކުރަނިވި އާޔަތްތަކުގައި ބާވައިލެއްވި ދީނުގެ ޙުކުމްތަކާއި، ރަސޫލާ ﷺ ގެ ސިފަފުޅުތައް ފޮރުވާ މީހުން، ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ إِلَّا ٱلنَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ ٱللَّـهُ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ އެނުބައި ނުލަފާ މީހުން ކައިގެން އެބައިމީހުންގެ ބަނޑަށް އެފޮނުވަނީ އަލިފާނެވެ. އެއަލިފާން ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެމީހުންގެ ބަނޑުގައި ހުޅުފަޅައި އަނދާނެއެވެ. އަދި މާތް الله ރުހިވޮޑިގެން އެބައިމީހުންނާ ބަސް ވަޙީ ނުކުރައްވާނެއެވެ. ފާފައިން އެމީހުން ޠާހިރު ނުކުރައްވާނެއެވެ. އަދި މިހުރިހާ ކަމެއްގެ އިތުރުން އެބައިމީހުންނަށް އެދުވަހު ހުރީ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބެވެ.

އެއުރެންނީ، ތެދުމަގުގެ ބަދަލުގައި މަގުފުރެދުން އަދި ފާފަފުއްސެވުމުގެ ބަދަލުގައި ޢަޛާބު ގަތް މީހުންނެވެ. ފަހެ، ނަރަކަ (އިގެ ޢަޛާބު) އަށް އެއުރެންނަށް ކެތްކުރެވޭނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ (175)

އެބައިމީހުންނީ ތެދުމަގުގެ ބަދަލުގައި މަގުފުރެދުން، އަދި އީމާންކަމުގެ ބަދަލުގައި ކާފިރުކަން ހޯދި މީހުންނެވެ. އެމީހުން ނަރަކައިގެ އަލިފާނުގެ މައްޗަށް ހާދަހާ ކެތް ގަދައެވެ! މި ޢިބާރާތުން ދޭހަވާ ގޮތުގައި އެ ކާފަރުންގެ ޖެހިލުން ކުޑަކަން ޙައިރާންވާ ފަދައެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެ ޢަޛާބު ލިބުނީ މާތް الله ފާޅުކަން ބޮޑު ޙައްޤާއި އެކު އެކަލާނގެ ފޮތް ތައުރާތު ބާވައިލެއްވުމުން، އެބައިމީހުން ދުނިޔޭގެ އެދުމަށް ހެއްލި އެ ފޮތުގެ ބައެއް ފޮރުވައި، އެ ފޮތް ބަދަލުކޮށް ހެދީތީއެވެ.

އެއީ ހަމަކަށަވަރުން اللَّه، ޙައްޤު ގޮތުގައި ފޮތް ބާވައިލައްވާފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން ފޮތާމެދު ޚިލާފުވި މީހުންވަނީ (ޙައްޤާ) ދުރުވެގެންވާ ދެކޮޅުވެރި ކަމެއްގެ ތެރޭގައިކަން ކަށަވަރެވެ. (176)

އެބައިމީހުންނަށް އެ ޢަޛާބު ލިބުނީ، ފާޅުކަން ބޮޑު ޙައްޤާ އެކު، މާތް الله އެކަލާނގެ ފޮތް ތައުރާތު ބާވައިލެއްވުމުން، ދުނިޔޭގެ ފަނާވަނިވި އަގެއްނެތް ތަކެތީގެ އެދުމުގައި، އެފޮތުން ބައެއް ފޮރުވައި، އެފޮތަށް ބަދަލުގެނެސް ހެދީތީއެވެ. ﴿وَإِنَّ ٱلَّذِينَ ٱخْتَلَفُوا۟ فِى ٱلْكِتَـٰبِ لَفِى شِقَاقٍۭ بَعِيدٍ﴾ ތައުރާތުގެ މާނަ އޮޅުވައި އެފޮތް ބަދަލުކުރުމުގެ މައްސަލައިގައި ޚިޔާލު ތަފާތުވި ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ވަނީ ހިދާޔަތުގެ މަގާއި، ހެޔޮ ގޮތާއި މުޅިން ދުރު އަރައިރުމެއްގެ ތެރޭގައެވެ. މިއީ ގަދަފަދަ ޢަޛާބު ޙައްޤު ކަމެކެވެ.

ހެޔޮކަމަކީ (ހަމައެކަނި) އިރުމަތިފަރާތަށް ނުވަތަ ހުޅަނގުފަރާތަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މޫނުތައް ކުރިމަތި ކުރުމެއް ނޫނެވެ. އެހެނެއް ކަމަކު، ހެޔޮކަންކުރާ މީހާއީ، اللَّه އަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށާއި މަލާއިކަތުންނަށާއި ފޮތަށާއި ނަބިއްޔުންނަށް އީމާންވި މީހާއެވެ. އަދި މުދަލުގެ މައްޗަށް ލޯބިހުރުމާއެކުވެސް، ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި ޔަތީމުންނަށާއި މިސްކީނުންނަށާއި (ޙާލުގައި ޖެހިފައިވާ) ދަތުރުވެރިންނަށާއި އެހީޔަށްއެދި ސުވާލުކުރާ މީހުންނަށާއި އަޅުން މިނިވަންކުރުމުގައި މުދާ ހޭދަކުރި މީހާއެވެ. އަދި ނަމާދު ޤާއިމްކޮށް، ޒަކާތް ދީއުޅޭ މީހާއެވެ. އަދި ޢަހްދެއް ކޮށްފިނަމަ އެއުރެންގެ ޢަހްދު ފުއްދާ މީހުންނެވެ. އަދި ތަދުމަޑުކަމާއި ބަލިމަޑުކަމާއި ހަނގުރާމައިގެ ވަގުތުގައި ކެތްކުރާ މީހުންނެވެ. ތެދުވެރިވި މީހުންނަކީ، އެއުރެންނެވެ. އަދި ތަޤްވާވެރިންނަކީވެސް ހަމަ އެއުރެންނެވެ. (177)

މިތާނގައި މުޚާޠަބުކުރައްވައިފައި މިވަނީ، އެބައިމީހުންގެ ފޮތަށް ބަދަލުގެނައުމާ މެދު ބޮޑު އަރައިރުމެއްގައި ތިބި ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިންނަށެވެ. ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުމަކީ ހަމައެކަނި އިންސާނާ އޭނާގެ ނަމާދުގައި ވަކި ފަރާތަކަށް ކުރިމަތިލައިގެން ހުރުމުގެ މައްޗަށް ހުއްޓިފައިވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ޤިބުލައިގެ މައްސަލަކީ ދީނުގެ ކަންކަމުގެ ތެރެއިން ވަރަށް އާދައިގެ ކަމެކެވެ. ﴿وَلَـٰكِنَّ ٱلْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِٱللَّـهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْـَٔاخِرِ وَٱلْمَلَـٰٓئِكَةِ وَٱلْكِتَـٰبِ وَٱلنَّبِيِّـۧنَ﴾ އެކަމަކު އިންސާނާ އެއަށް ފަރުވާތެރިވެ، މުހިއްމުކަން ދޭން ޖެހޭ ހެޔޮ ޢަމަލަކީ اللهއަށް އީމާންވުމާއި، އެކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންގަތުމާއި، ޤިޔާމަތް ދުވަހާއި، މަލާއިކަތުންނާއި، ބާވައިލެއްވި ފޮތްތަކާއި، ހުރިހާ ނަބީބޭކަލުންނާއި ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވުމެވެ. الله ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވާ ހެޔޮ ކަމުގެ ޙަޤީޤަތަކީ މިއީއެވެ. ﴿وَءَاتَى ٱلْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ ذَوِى ٱلْقُرْبَىٰ وَٱلْيَتَـٰمَىٰ وَٱلْمَسَـٰكِينَ وَٱبْنَ ٱلسَّبِيلِ وَٱلسَّآئِلِينَ وَفِى ٱلرِّقَابِ﴾ އަދި މުދަލަށް ދަހިވެތިވުމާއެކު އެމުދަލުން ހޭދަކުރާ މީހާއެވެ. ފަޤީރު ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި، ނިކަމެތި ޔަތީމުންނަށާއި، އަތުގައި އެއްވެސް އެއްޗެއް ނެތް މިސްކީނުންނަށާއި، އަތްމަތި ހުސްވުމުގެ ސަބަބުން ދަތުރުގައި ކުރިއަށް ނުދެވިފައި ހުރި ދަތުރުވެރިޔާއަށާއި، ބޭނުންޖެހިގެން ފައިސާއަށް އެދޭ މީހާއަށާއި، ހަނގުރާމައިގެ އަސީރުން މިނިވަންކުރުމަށެވެ. ﴿وَأَقَامَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَى ٱلزَّكَوٰةَ﴾ އަދި ފަރުޟު ނަމާދުތައް އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި އަދާކޮށް، ފަޤީރުންނާއި މިސްކީނުންގެ ތެރެއިން ޒަކާތް ޙައްޤުވާ ފަރާތްތަކަށް ޒަކާތް ދޭ މީހާއެވެ. ﴿ وَٱلْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَـٰهَدُوا۟ ۖ ﴾ އަދި މާތް الله އާއެކު ވެފައިވާ ޢަހްދަށާއި، މީސްތަކުންނާ އެކު ވެފައިވާ ޢަހްދަށް ވަފާތެރިވާ މީހުންނެވެ. ﴿وَٱلصَّـٰبِرِينَ فِى ٱلْبَأْسَآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَحِينَ ٱلْبَأْسِ ۗ﴾ ނަފުސާއި މުދަލުގައި ކުރިމަތިވާ ދަތިތަކާއި، ހިތްނޭދޭ ކަންކަމުގެ މައްޗަށާއި، ހަނގުރާމަ ގަދަވާ ހިނދު ކެތްތެރިވާ މީހުންނެވެ. ﴿ أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُوا۟ ۖ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُتَّقُونَ﴾ މިބުނެވުނު މާތް ސިފަތަކުން ސިފަ ލިބިގެންވާ މީހުންނީ އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވާ، އީމާންކަމުގައި ތެދުވެރި، ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގޭގެ އެންމެ މަތިވެރި ދަރަޖަތައް ލިބޭނޭ މީހުންނެވެ. މާތް الله ރުހިވޮޑިގަންނަވާ ހެޔޮކަމަކީ އެއީއެވެ.

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ޤަތުލުކުރެވޭ މީހުންނާމެދު ޤިޞާޞް ހިފުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރައްވައިފިއެވެ. މިނިވަނަކަށް މިނިވަނެކެވެ. އަޅަކަށް އަޅެކެވެ. އަންހެނަކަށް އަންހެނެކެވެ. ފަހެ، އެމީހާގެ (މަރުވި) އަޚާގެ ފަރާތުން ޤިޞާޞްގެ ބައެއް މާފުކުރެވުނު މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާގެ ކިބައިން ހެޔޮގޮތުގައި މަރުގެ ދިޔައަށް (ވާރުތަވެރިޔާ) އެދުން ހުށްޓެވެ. އަދި އިޙްސާންތެރިކަމާއެކު މާފުކުރި ފަރާތަށް (މާފުކުރެވުނުމީހާ) އެދިޔަ އަދާކުރުން ހުށްޓެވެ. އެއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން (ތިޔަބައިމީހުންނަށް) ދެއްވި ލުޔެކެވެ. އަދި ރަޙްމަތެކެވެ. އެއަށްފަހު، ދެކޮޅުވެރިވެ ޢަދާވާތްތެރިވެއްޖެ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާއަށް ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ. (178)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ޤަތުލުވެވުނު މީހާއަށް ޤަތުލުކުރިމީހާގެ ކިބައިން ހަމަހަމަކަމާއި ޢަދުލުވެރިކަމާއެކީ، ޤިޞާޞް ހިފުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެވިއްޖެއެވެ. މިނިވަނެއްގެ ބަދަލުގައި ޤަތުލުކުރެވޭނީ މިނިވަނެކެވެ. އަޅެއްގެ ބަދަލުގައި ޤަތުލުކުރެވޭނީ އަޅެކެވެ. އަދި އަންހެނެއްގެ ބަދަލުގައި ޤަތުލުކުރެވޭނީ އަންހެނެކެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ޙައްދުފަހަނައަޅައި ގޮސް، ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ކަންކުރި ގޮތަށް، ޤާތިލު ނޫން އެހެން މީހަކު ނުމަރާށެވެ. އޭރު، އެބައިމީހުން އަންހެނެއްގެ ބަދަލުގައި ފިރިހެނަކު، މިނިވަނެއްގެ ބަދަލުގައި އަޅަކު، އެކަކުގެ ބަދަލުގައި ގިނަ މީހުން ޤަތުލުކޮށްފައި ވެއެވެ. ﴿فَمَنْ عُفِىَ لَهُۥ مِنْ أَخِيهِ شَىْءٌ فَٱتِّبَاعٌۢ بِٱلْمَعْرُوفِ وَأَدَآءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَـٰنٍ ۗ﴾ ޤިޞާޞް ހިފުން ދޫކޮށްލައި ދިޔަ ހޯދުމަށް ރުހިއްޖެ ޙާލަތެއްގައި، ޤަތުލުވެވުނު މީހާގެ އަހުލުވެރީންނަށް ޤާތިލު އަތުން، ހަރުކަށިކަމާއި، ގަދަދެއްކުމާ ނުލައި ދިޔަ ހޯދާން އުޅުމުގެ ޙައްޤު ލިބިގެން ވެއެވެ. އަދި ޤާތިލަށް ޖެހޭނީ ލަސްކުރުމެއް، މައްސަލަ ދެންމުމެއް ނެތި ދިޔަ ދޭށެވެ. ﴿ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ﴾ އަދި ދިޔަ ޤަބޫލުކުރުމާއި، ޤިޞާޞް ހިފުން ދޫކޮށްލުން ޝަރުޢުކުރެއްވުމަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ދެއްވި ފަސޭހައެކެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ލެއްވި ރަޙްމަތެކެވެ. އެހެނީ ދިޔައިގައި ޤާތިލަށް ލުޔެއް ވާއިރު، ޤަތުލުވެވުނު މީހާގެ ވާރިސުންނަށް ފައިދާއެއް ވެއެވެ. ﴿فَمَنِ ٱعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُۥ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ ފަހެ، ދިޔަ ޤަބޫލުކުރުމަށް ފަހު، ޤާތިލަށް އަނިޔާވެރިވެ އޭނާ މަރައިފިނަމަ، އެމީހަކަށް ގަދަފަދަ ވެގެންވާ ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ.

އަދި ޤިޞާޞް ހިފުމުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް (ވަރަށްބޮޑު) ދިރުމެއްވެއެވެ. އޭ ބުއްދީގެ އަހުލުވެރިންނޭވެ! (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ތަޤްވާ ވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. (179)

ޤާތިލު ޤަތުލުކޮށް ޤިޞާޞް ހިފުމުން އެއީ ތިޔަބައިމީހުން ނަފުސުތަކެއް ދިރުވުމެވެ. އެހެނީ ޤާތިލަށް، އޭނާ އެހެން މީހަކު ޤަތުލުކުރުމުން އޭނާ ޤަތުލުކުރެވޭނެކަން އެނގެންޏާ އޭނާ އެޤަތުލުނުކުރާނެއެވެ. އޭރުން އޭނާ އަމިއްލަ ނަފުސު ދިރުވައި އެހެން ނަފުސުތަކެއްވެސް ދިރުވީއެވެ. މިކަމުގެ ސަބަބުން ލޭއޮހޮރުން ހުއްޓި މީސްތަކުންގެ ޙަޔާތް ރައްކާތެރިވެއެވެ. މާތް اللهގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ ގެ މާނައަކީ ތިޔަބައިމީހުން الله ޙަރާމްކުރައްވައިފައިވާ ކަންކަމަށް އަރައިގަތުމަށް ބިރުވެތިވެ، އަނިޔާވެރިވުމާއި، ލޭ އޮހޮރުވުމުން ދުރުހެލިވޭތޯއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންކުރެ މީހަކުގެ ގާތަށް މަރުއައިސް ޙާޟިރުވާހިނދު އެމީހާ މުދަލެއް ދޫކުރާނަމަ، (އެބަހީ: އެމީހާގެ މިލްކުގައި، މުދަލެއްހުރިނަމަ) ހެޔޮގޮތުގައި މައިންބަފައިންނާއި ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށް ވަޞިއްޔަތްކުރުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރައްވައިފިއެވެ. (އެކަންއޮތީ) ތަޤްވާވެރިންގެ މައްޗަށްއޮތް ޙައްޤެއް ކަމުގައެވެ. (180)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ މީހަކު މަރަށް ޙާޟިރުވެއްޖެ ހިނދު، އޭނާ ގިނަ މުދާތަކެއް ދޫކޮށްފައިދާނަމަ، އޭނާގެ މައިންބަފައިންނަށާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށް އިންސާފުވެރިގޮތުގައި، ތިންބައިކުޅަ އެއްބަޔަށް ވުރެ އިތުރު ނުވާނޭ ހެން، އެމުދަލުން ވަޞިއްޔަތްކުރުން ފަރުޟުވެގެން ވެއެވެ. މިއީ ތަޤުވާވެރީންގެ މައްޗަށް ލާޒިމު ވަޞިއްޔަތެކެވެ. މުދާ ވާރުތަވުމާ ބެހޭ އާޔަތް ބާވައިލެއްވުމުން މި އާޔަތުގެ ހުކުމް ވަނީ މަންސޫޚުވެފައެވެ.

ފަހެ، އެ ވަޞިއްޔަތް އިވުމަށްފަހު، އެ ވަޞިއްޔަތް ބަދަލުކުޅަ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ހަމަކަށަވަރުން، އެކަމުގެ ފާފަ އޮތީ، އެކަން ބަދަލުކުރާ މީހުންގެ މައްޗަށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (181)

ފަހެ، ވަޞިއްޔަތް ކޮށް އެއަށް އެއްބަސްވުމަށްފަހު، ވަޞިއްޔަތް ރައްދުވާ ފަރާތެއް ވިޔަސް އަދި ހެކިވެރިއަކު ވިޔަސް އެއަށް ބަދަލުގެނެސްފިނަމަ، އެކަމުގެ ފާފަ ލިބޭނީ އެ ބަދަލު ކުރި މީހަކަށެވެ. އޭނާ اللهގެ އަމުރާއި ޚިލާފުވެ ޚިޔާނާތްތެރި ވީތީއެވެ. الله އީ އެކަލާނގެ އަޅުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އައްސަވައިވޮޑިގަންނަވާ އަދި އެބައިމީހުންގެ ޙާލަތު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، ވަޞިއްޔަތްކުރާ މީހެއްގެ ފަރާތުން ބޭއިންސާފު ގޮތެއް ނުވަތަ ފާފަވެރިވާ ގޮތެއް ހިނގައިފާނެކަމަށް ބިރުގެން އެއުރެންގެ މެދުގައި (އެބަހީ: ވާރުތަވެރިންގެ މެދުގައި) ޞުލްޙަކޮށްފި މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާގެ މައްޗަކަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. (އެބަހީ: ކުރިން ނަންގަނެވުނު ވަޞިއްޔަތް ބަދަލުކުރުމުގެ ފާފަ އެމީހެއްގެ މައްޗަކަށް ނެތެވެ.) ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (182)

ވަޞިއްޔަތްކުރާމީހާ ޙައްޤުން އެއްކިބާވެދާނެކަމަށް ނުވަތަ ވާރުތަވެރިޔަކު މުދާލިބުމުން މަޙްރޫމުކުރުން ފަދަ ކަމެއް ކޮށްގެން ގަސްތުގައި ފާފައަކަށް އަރައިގެންފާނެ ކަމުގެ ބިރު މީހަކަށް ހީވެއްޖެނަމަ، ﴿ فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ ٱللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ އޭނާ ވަޞިއްޔަތްކުރާ މީހާއާއި ވަޞިއްޔަތްލިބޭ މީހުންނާ ދެމެދު ޞުލްޙަކޮށް، އެވަޞިއްޔަތުގައި ޙައްޤުން އެއްކިބާވެ، އެކަކަށް ތިންބައިކުޅަ އެއްބަޔަށް ވުރެ ގިނައިން ދީފިނަމަ އެއީ އަނިޔާވެރިވުމެއްކަން ބުނެދީގެން ވަޞިއްޔަތް ބަދަލުކުރުމަކުން އޭނާގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. އެއީ، މިބަދަލުކުރުމުގެ މަޤްޞަދަކީ ބާޠިލު މަޤްޞަދަކަށް ނުވެ، ޙައްޤު މަޤްޞަދަކަށް ވާތީއެވެ. މާތް الله އީ ރަޙްމަތް ތަނަވަސް އަދި ފާފަފުއްސެވުން ބޮޑު ރަސްކަލާނގެއެވެ. ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. عن أبي هريرة رضي الله عنه أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: "إِنَّ الرَّجُلَ لَيَعْمَلُ وَالْمَرْأَةُ بِطَاعَةِ اللَّهِ سِتِّينَ سَنَةً ثُمَّ يَحْضُرُهُمَا الْمَوْتُ فَيُضَارَّانِ فِي الْوَصِيَّةِ فَتَجِبُ لَهُمَا النَّارُ" (سنن الترمذي، أبواب الوصايا عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، باب ما جاء في الضرار في الوصية) (ހަމަކަށަވަރުން ފިރިހެނާއާއި އަންހެނާއާ ދެމީހުން ފަސްދޮޅަސް އަހަރު الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވުމަށް ފަހު، އެދެމީހުންގެ ގާތަށް މަރު އައުމުން، ވަޞިއްޔަތްކޮށް، އެވަޞިއްޔަތުގައި މީހަކަށް ނުވަތަ ބަޔަކަށް ގެއްލުން ދީފިނަމަ، އެދެމީހުންނަށް ނަރަކަ ވާޖިބު ވެއްޖެއެވެ.) (ސުނަނުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު:2117) ނަރަކަ ވާޖިބުވުމުގެ މުރާދަކީ އެދެމީހުންނަށް އެކަމުގެ ޢުޤޫބާތް ޙައްޤުވުމެވެ. ދާއިމަށް ނަރަކައިގައި ތިބުމެއް ނޫނެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީގެ މީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެއްވި ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށްވެސް ރޯދަ ފަރުޟުކުރައްވައިފިއެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން ތަޤްވާވެރި ވުމަށްޓަކައެވެ. (183)

-

(ރޯދަހިފަންވީ) ޢަދަދު ކަނޑައެޅިގެންވާ ދުވަސްތަކެއް ގައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަލިވެއުޅޭ މީހާ ނުވަތަ ދަތުރެއްގެ މަތީގައިވާ މީހާ (ރަމަޟާން މަހުގެ ރޯދަ ދޫކޮށްލައިފިނަމަ) އެހެން ދުވަސްތަކަކުން އެ عدد ހަމަކުރުން ހުށްޓެވެ. އަދި އުނދަގޫކަމާއެކު އެކަމަށް ކުޅަދާނަވާ މީހުންގެ މައްޗަށްއޮތީ، (ރޯދަ ދޫކޮށްލުމާއެކު) ފިދްޔަ ދިނުމެވެ. (ފިދްޔައިގެ މިންވަރަކީ) މިސްކީނަކަށް ކާންދޭ މިންވަރެވެ. ފަހެ، ތަޠައްވުޢުގެ ގޮތުން އިތުރު ހެޔޮކަމެއް ކޮށްފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެކަންތައް އެމީހަކަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ރޯދަހިފުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާނެ ނަމައެވެ. (184)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީން އިސްވެ ގޮސްފައިވާ އުއްމަތްތަކުގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެވުނު ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރަމަޟާންމަހުގެ ރޯދަ ފަރުޟުކުރެވިއްޖެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނީ މާތް اللهއަށް ތަޤްވާވެރިވާ، އަދި އެކަލާނގެ ޙަރާމްކުރައްވައިފައިވާ ކަންކަމުން ދުރުހެލިވާ މީހުން ކަމުގައި ވުމަށްޓަކައެވެ. ﴿أَيَّامًا مَّعْدُودَٰتٍ ۚ ۖ ﴾ މާނައީ ރޯދަ ހިފާންޖެހެނީ މަދު ދުވަސްތަކެއްގައެވެ. އެއީ ރަމަޟާންމަހުއެވެ. މުޅި އަހަރުދުވަހުގެ ރޯދަ ފަރުޟު ނުކުރެއްވީ، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އޯގާތެރިވެވޮޑިގެން، ލުއި ކުރެއްވުމަށެވެ. ﴿فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ﴾ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ރޯދަ ހިފައިފިނަމަ ގެއްލުންވެދާ ފަދަ ބައްޔެއްގައިވާ މީހާ، ނުވަތަ ޝަރުޢީ ގޮތުން ހުއްދަ ދަތުރެއްގައި ވާ މީހާ (ފިޤުހުވެރީން ދަތުރެއް ކަމުގައި ބައްލަވާފައި ވަނީ 84 ކިލޯމީޓަރަށް ވުރެ ދިގު ދަތުރެވެ.)، އޭނާގެ ބައްޔާއި، ދަތުރަށްޓަކައި ރޯދަ ދޫކޮށްލައިފިނަމަ، އޭނާ ދޫކޮށްލި ރޯދަ އެހެން ދުވަސްތަކެއްގައި ޤަޟާކުރާނީއެވެ. ﴿ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ﴾ ޢުމުރުން ދުވަސްވެ މުސްކުޅިވުމުގެ ސަބަބުން ވަރަށް ބޮޑު އުނދަގުލަކާއެކު ރޯދަހިފޭ މީހާއަށް އޮތީ ކޮންމެ ރޯދައަކަށް މިސްކީނަކަށް ކާންދީ ފިދްޔަ ދިނުމެވެ. ﴿فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُۥ ۚ وَأَن تَصُومُوا۟ خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ ފިދްޔަ ދިނުމުގައި ކަނޑައެޅިފައިވާ މިންވަރަށްވުރެ އިތުރަށް ދިން މީހާއަށް އެކަން ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ. އަދި ރޯދަ ދޫކޮށްލުމަށްވުރެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބޮޑަށް ރަނގަޅީ ރޯދަ ހިފުމެވެ. ރޯދައިގެ މާތްކަމާއި، ސަވާބުގެ މަތިވެރިކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭ ނަމައެވެ.

ރަމަޟާން މަހަކީ، އެމަހެއްގައި ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވި މަހެވެ. (އެ ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވީ) މީސްތަކުންނަށް ހުރި ތެދުމަގެއް ކަމުގައްޔާއި هداية އާއި ޙައްޤާއި ބާޠިލު ވަކިކޮށްދެނިވި ހެކިތަކެއް ކަމުގައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އެ މައްސަރުގައި ޙާޟިރުވެ ހުރެއްޖެމީހާ، އެ މަހުގެ ރޯދަ ހިފާހުށި ކަމެވެ! އަދި ބަލިވެއުޅޭ މީހާ ނުވަތަ ދަތުރެއްގެ މަތީގައިވާ މީހާ، (އެ މައްސަރުގެ ރޯދަ ދޫކޮށްލައިފިނަމަ) އެހެންދުވަސްތަކަކުން އެ ޢަދަދު ހަމަކުރުން ހުށްޓެވެ. اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލުއިފަސޭހަގޮތް އިރާދަކުރައްވަތެވެ. އަދި ދަތި އުނދަގޫގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް އިރާދައެއް ނުކުރައްވަތެވެ. (މިކަންތައްތައް މިގޮތަށް ކަނޑައަޅުއްވާފައިވަނީ) ތިޔަބައިމީހުން އެ މައްސަރުގެ ދުވަސްތަކުގެ ޢަދަދު ފުރިހަމަ ކުރުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ދެއްކެވިކަން މައްޗަށް اللَّه އަށް ތަކްބީރު ކިޔައި އުޅުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން (އެކަލާނގެއަށް) ޝުކުރުވެރި ވުމަށްޓަކައެވެ. (185)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރޯދަހިފުން ފަރުޟު ކުރެވުނު ދުވަސްވަރަކީ ރަމަޟާންމަހެވެ. އެއީ، އެ މައްސަރެއްގައި ކީރިތި ޤުރްއާން ބާވައިލައްވާން ފެށްޓުނު މައްސަރެވެ. މާތް الله އެފޮތް ބާވައިލެއްވީ މީސްތަކުންނަށް ހިދާޔަތެއް ކަމުގައެވެ. އެފޮތަކީ، ބަޔާން ކޮށްދެއްވުމުގައި އެފަދަ އެހެން އެއްޗެއް ނުގެނެވޭނޭ، އަދި ޙުކުމްތައް ސާފު، ދެވަނަ އެއް ނެތް ފޮތެކެވެ. އެފޮތުން މާތް الله ވަނީ ތެދުމަގާއި، މަގުފުރެދުން އަދި ޙައްޤާއި ބާޠިލު ވަކިކުރައްވައިފައެވެ. މިއާޔަތުގައި މާތް الله ވަނީ ރޯދަހިފުމަށް ރަމަޟާން މަސް ޚާއްޞަކުރެއްވުމުގެ ޙިކްމަތަށް އިޝާރާތްކުރައްވައިފައެވެ. އެއީ، މީސްތަކުން އަނިދިރިކަމުން އަލިކަމަށް ނެރުއްވުމަށް ކީރިތި ޤުރްއާން ބާވައިލައްވައި، އެބައިމީހުންނަށް މާތް الله ދެއްވި މަތިވެރި ނިޢުމަތް މުއުމިނުންނަށް ހަނދުމަކޮށްދެއްވުމެވެ. މިއާޔަތުގައި ވަޙީކުރައްވާ ކަހަލައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރޯދަ ފަރުޟުކުރެއްވީ ކީރިތި ޤުރްއާނުގެ ނިޢުމަތުގެ މިންވަރު ތިޔަބައިމީހުން ދެނެގަތުމަށްޓަކައެވެ. ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ﴾ މާނައީ ބަލިވެ ނުވަތަ ދަތުރުމަތީގައި ނެތް ޙާލު ރޯދަމަހާ ބައްދަލުވެއްޖެ މީހާ އެމަހުގައި ރޯދަ ހިފާހުށިކަމެވެ. މިތާނގައި "شهد" ގެ މާނައަކީ ހަނދު ފެނުމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ޢަދުލުވެރި އެކަކުގެ ހެކިބަހުން ރޯދަ ވާޖިބުވާނެއެވެ. "شهد" ގެ މާނައަކީ ދިރިހުރެ، އޭނާއަށް ރޯދަމަހާ ދިމާވުމެވެ. ﴿ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ﴾ ރޯދަ ހިފާން އުނދަގޫވާ ފަދަ ބައްޔެއްގައި، ނުވަތަ ޝަރުޢީ ގޮތުން ހުއްދަ، ދިގު ދަތުރެއްގައި ވާތީވެ، ބަލި ނުވަތަ ދަތުރުގެ ސަބަބުން ރޯދަ ދޫކޮށްލި މީހާއަށް އޮތީ އޭނާ ދޫކޮށްލި ރޯދަތައް އެހެން ދުވަސްތަކެއްގައި ހިފުމެވެ. މި ވާހަކަ ތަކުރާރު ކުރައްވައިފައި މިވަނީ ރޯދަ ދޫކޮށްލުން ހުއްދަކަން އިތުރަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވުމަށެވެ.ކޮންމެހެން ޖަނަވާރެއްގެ މަތީގައި ނުވަތަ ހިނގާފައި ދަތުރު ކުރާކަށް ނުޖެހެއެވެ. 84 ކިލޯމީޓަރަށްވުރެ ދިގު ދަތުރެއް ނަމަ، މަތިންދާބޯޓުގައި ނުވަތަ ކާރުގައި ދަތުރުކުރާ މީހާއަށް ވެސް ރޯދަ ދޫކޮށްލުމަކީ އޮތް ޙައްޤެކެވެ. ﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلْعُسْرَ﴾ މިގޮތަށް ކަނޑައެޅުއްވުމުގައި މާތް الله އެދިވޮޑިގަންނަވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަސޭހަކޮށްދެއްވުމެވެ. އުނދަގޫ ކުރެއްވުމެއް ނޫނެވެ. ބަލިޙާލުގައްޔާއި، ދަތުރުމަތީގައި ރޯދަދޫކޮށްލުން ހުއްދަކުރެއްވީ އެހެންވެއެވެ. ﴿وَلِتُكْمِلُوا۟ ٱلْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا۟ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދޫކޮށްލި ރޯދަ ޤަޟާކޮށް ރޯދައިގެ ޢަދަދު ފުރިހަމަކުރުމަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނުގެ ފަރުޟުތަކަށް އެކަލާނގެ މަގު ދެއްކެވިކަމަށްޓަކައި އެކަލާނގެއަށް ޙަމްދުކޮށް، އެކަލާނގެ ނިޢުމަތާއި އިޙްސާންތެރިކަމަށްޓަކައި އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވުމަށެވެ.

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއާމެދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކޮށްފިނަމަ، (ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ (އެއުރެންނާ) ކުއްތަންވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދުޢާކޮށްފިނަމަ ދުޢާކުރި މީހާގެ ދުޢާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އިޖާބަ ކުރައްވަމެވެ. ފަހެ، އެއުރެން (އެބަހީ: ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުން) ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް އިޖާބަދޭހުށިކަމެވެ! އަދި އެއުރެން ތިމަން ރަސްކަލާނގެއަށް އީމާންވާހުށިކަމެވެ! (އެއީ) އެއުރެންނަށް ތެދުމަގު ލިބުމަށްޓަކައެވެ. (186)

އަޢުރާބީންގެ ބަޔަކު ރަސޫލާ ﷺގެ އަރިހަށް އައިސް ސުވާލު ދެންނެވިއެވެ. "އަހަރުމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ވޮޑިގެން ވަނީ ކައިރީގައި ހެއްޔެވެ؟ އޭރުން ސިއްރުން އެކަލާނގެއަށް ދެންނެވޭނެއެވެ. ނުވަތަ ٱلْخَيْطِ ٱلْأَسْوَدِ مِنَ ٱلْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا۟ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَـٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَـٰكِفُونَ فِى ٱلْمَسَـٰجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَ‌ٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَـٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿١٨٧﴾ ރޯދަޔަށް ތިބޭރޭ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިންގެ ގާތަށްގޮސް ރޭކުރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަ ކުރައްވައިފިއެވެ. އެކަނބަލުންނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފޭރާމެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނީ އެކަނބަލުންނަށް ފޭރާމެކެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށް ޚިޔާނާތްތެރިވަމުން ދިޔަކަން، اللَّه، ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ދެންފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތައުބާ ލައްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ޢަފޫކުރައްވައިފިއެވެ. ފަހެ، މިހާރު ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންގައި ބީހިއުޅޭށެވެ! (އެބަހީ: ޖިމާޢުވުން ހުއްދަ ކުރައްވައިފިއެވެ.) އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ގޮތް އެދޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކައިބޮއި އުޅޭށެވެ! ފަޖުރުގެ ސަބަބުން ރޭގަނޑުގެ އަނދިރިކަމުގެ ތެރެއިން ފަތިހުގެ އަލިކަން ފާޅުވެ އެނގިއްޖައުމަށް ދާނދެނެވެ. ދެން އެއަށްފަހު، ރޭވެއްޖައުމަށް ދާނދެން ތިޔަބައިމީހުން ރޯދަ ފުރިހަމަ ކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން މިސްކިތްތަކުގައި اعتكاف އަށް ތިބޭއިރު އެކަނބަލުންގައި އެކަލާނގެ ވޮޑިގެން ވަނީ ދުރުގައި ހެއްޔެވެ؟ އޭރުން އެކަލާނގެއަށް ހަރުއަޑުންދަންނަވާނީއެވެ." ދެން މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. މާނައީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އަޅުންނާއެކު ވޮޑިގެންވަމެވެ. އެބައިމީހުންގެ ދުޢާ އަޑުއައްސަވަމެވެ. އެބައިމީހުން އުޅޭ ނުއުޅޭ ގޮތް ދެނެވޮޑިގަންނަވަމެވެ. އެބައިމީހުންގެ ބޭނުންތައް ފުއްދަވައިދެއްވަމެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ދުޢާކުރާ މީހާގެ ދުޢާ އިޖާބަކުރައްވަމެވެ. ﴿فَلْيَسْتَجِيبُوا۟ لِى وَلْيُؤْمِنُوا۟ بِى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾ ފަހެ އެބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވާހުށިކަމެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ ހުރިހާ ކަމަކަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަން އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކުރާހުށިކަމެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ކާމިޔާބުގެ މަގަށް ހިދާޔަތު ލިބޭނީ އޭރުންނެވެ.

أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ ۗ عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ ۖ فَٱلْـَٔـٰنَ بَـٰشِرُوهُنَّ وَٱبْتَغُوا۟ مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا۟ وَٱشْرَبُوا۟ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلْخَيْطُ ٱلْأَبْيَضُ مِنَ ތިބޭއިރު އެކަނބަލުންގައި ތިޔަބައިމީހުން ބީހި ނޫޅޭށެވެ! (އެބަހީ: ޖިމާޢުނުވާށެވެ!) އެއީ، اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އިންތަކެވެ. ފަހެ، އެ އިންތަކާ ތިޔަބައިމީހުން ކައިރި ނުވާށެވެ! (އެބަހީ: އެ އިންތައް ފަހަނަޅައި ނުދާށެވެ!) އެފަދައިން اللَّه، އެކަލާނގެ آية ތައް މީސްތަކުންނަށް ބަޔާންކޮށް ދެއްވަނީ އެއުރެން ތަޤްވާވެރި ވުމަށްޓަކައެވެ. (187)

ރޯދަވެރިންނޭވެ! ރަމަޟާންމަހުގެ ރޭތަކުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިންނާ އެއްދާންކުރުން ހުއްދަކުރެވިއްޖެއެވެ. ﴿هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ ۗ﴾ އެކަނބަލުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްހަމަޖައްސައިދީ ޢައިބު ފޮރުވައިދެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންގެ ހިތްހަމަޖައްސައިދީ ޢައިބުފޮރުވައިދެމުއެވެ. ﴿عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ﴾ އެއްދާންކުރުމާ ދުރުވާން ޖެހުމުން ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ޚިޔާނާތްތެރިވާކަމާއި، އެކަނބަލުންނާ ދުރުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ކެތް ނުކުރެވޭކަން މާތް الله ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޯގާތެރިވެވޮޑިގެން، ރޯދަމަހުގެ ރޭތަކުގައި އެއްދާންކުރުން ހުއްދަކުރެއްވިއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ފާފަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާފުކޮށް ފުއްސަވައިދެއްވިއެވެ. މުޅި ރަމަޟާންމަހުގައި ރޭގަނޑުވެސް އަނބިންނާ އެއްދާންކުރުން އޮތީ ކުރީން ޙަރާމްކުރެވިފައެވެ.ފަހުން އެ ޙުކުމް މަންސޫޚުކުރެވުނީއެވެ. عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ، قَالَ سَمِعْتُ الْبَرَاءَ ـ رضى الله عنه ـ‏.‏ لَمَّا نَزَلَ صَوْمُ رَمَضَانَ كَانُوا لاَ يَقْرَبُونَ النِّسَاءَ رَمَضَانَ كُلَّهُ، وَكَانَ رِجَالٌ يَخُونُونَ أَنْفُسَهُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ ‏{‏عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ‏} (صحيح البخاري، كتاب التفسير، باب (أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث.....) ‏(އަބޫ އިސްޙާޤުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އަލްބަރާއު رضى الله عنه ވިދާޅުވަނިކޮށް ތިމަން އަޑުއެހީމެވެ. ”ރަމަޟާންމަހުގެ ރޯދަ ފަރުޟުކުރެއްވުމުން، އެބަމީހުން މުޅި ރަމަޟާންމަހު އަނބީންނާ ގާތް ނުވާ ކަމުގައި ވިއެވެ. އަދި ބައެއް ފިރިހެނުން އެމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށް ޚިޔާނާތްތެރި ވަމުން ދިޔައެވެ. ދެން ﴿‏عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ‏﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4508) ﴿فَٱلْـَٔـٰنَ بَـٰشِرُوهُنَّ وَٱبْتَغُوا۟ مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمْ ۚ﴾ މިވަގުތުން ފެށިގެން ރަމަޟާންމަހުގެ ރޭތަކުގައި އަނބީންނާ އެކު އެއްދާންކުރުން ހުއްދަވީއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާއެކު ވަގުތު ހޭދަކުރާށެވެ. އަދި ކައިވެނީގެ އެއް މަޤްޞަދު ކަމުގައިވާ ދަރީންނަށް އެދޭށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ހަމަ އެކަނި ބޭނުމަކީ އެދުން ފުއްދުމާއި އަރާމުލިބިގަތުން ކަމުގައި ވެގެން ނުވާނެއެވެ. ﴿وَكُلُوا۟ وَٱشْرَبُوا۟ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلْخَيْطُ ٱلْأَبْيَضُ مِنَ ٱلْخَيْطِ ٱلْأَسْوَدِ مِنَ ٱلْفَجْرِ﴾ އަދި ފަތިސް ވާންދެން ތިޔަބައިމީހުން ކައި ބޮއި އުޅޭށެވެ. ހުދު ރޮއްޖަކީ ދުވާލެވެ. އަދި ކަޅު ރޮއްޖަކީ ރޭގަނޑެވެ. މިއީ ބަލާޣާތްތެރި ސިފަކުރެއްވުމެކެވެ. އަދި އާޔަތުގައި ކުރެވެނީ އޭގެ ބޭރުފުށުގެ މާނައެއް ނޫނެވެ. عَنْ عَدِيِّ بْنِ حَاتِمٍ ـ رضى الله عنه ـ قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ ‏{‏حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ‏}‏ عَمَدْتُ إِلَى عِقَالٍ أَسْوَدَ وَإِلَى عِقَالٍ أَبْيَضَ، فَجَعَلْتُهُمَا تَحْتَ وِسَادَتِي، فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ فِي اللَّيْلِ، فَلاَ يَسْتَبِينُ لِي، فَغَدَوْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَذَكَرْتُ لَهُ ذَلِكَ فَقَالَ ‏"‏ إِنَّمَا ذَلِكَ سَوَادُ اللَّيْلِ وَبَيَاضُ النَّهَارِ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب الصوم، ‏بَابُ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: {وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ ....) ޢަދިއްޔު ބްނު ޙާތިމް رضى الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. "﴿‏حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ﴾ ‏މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުމުން އަހުރެން ހުދު ރޮދިފަށަކާ ކަޅު ރޮދިފަށަކާ ހޯދައި، އެދެފަށް އަހުރެންގެ ބާލީހުގެ ދަށުގައި ބޭއްވީމެވެ. ދެން ރޭގަނޑު އެދެފަށަށް ބަލަން ފެށީމެވެ. އަދި އެދެފަށުން އެއްވެސް އެއްޗެއް އަހުރެންނަށް ނޭނގުނެވެ. ދެން އަނެއް ދުވަހު އަހުރެން ރަސޫލުالله ﷺ ގެ އަރިހަށް ގޮސް މިވާހަކަ ދެންނެވީމެވެ. އެހިނދު އެކަލޭފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "ހަމަކަށަވަރުން އެއީ ރޭގަނޑުގެ އަނދިރިކަމާއި ދުވާލުގެ އަލިކަމުގެ ވާހަކައެވެ.“) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 1916) ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا۟ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيْلِ ۚ﴾ މާނައީ ދެން އިރުއޮއްސޭންދެން ކެއުމާއި ބުއިމާއި، އަނބިންނާ އެއްދާންކުރުމުން ދުރުވާށެވެ. ﴿وَلَا تُبَـٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَـٰكِفُونَ فِى ٱلْمَسَـٰجِدِ ۗ﴾ މާނައީ ތިޔަބައިމީހުން މިސްކިތުގައި އިޢުތިކާފަށް ތިބޭނަމަ ރޭގަނޑުވެސް އަނބިންނާ ކައިރިނުވާށެވެ. އެއީ، ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަމުގައި މަޝްޣޫލުވެގެން އުޅޭތީއެވެ. ﴿ تِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَ‌ٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَـٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ ބަޔާން މިކުރެވުނު ޙުކުމްތަކަކީ މާތް ﷲގެ އިންތަކެވެ، އެކަލާނގެ އަމުރުކުރައްވައިފައިވާ ކަންކަމާއި ނަހީކުރައްވައިފައިވާ ކަންކަމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެކަންތައް ފަހަނައަޅައި ނުދާށެވެ. މާތް الله މިފަދައިން އެކަލާނގެ ދީނުގެ ޙުކުމްތައް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ ތިޔަބައިމީހުން اللهގެ ކޯފާއާއި، އެކަލާނގެ ޢަޛާބަށް ރައްކާތެރިވުމަށެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދާތައް ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ބާޠިލު ގޮތުގައި ނުކާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދެނެތިބެގެންމެ، ފާފަވެރި ގޮތުގައި މީސްތަކުންގެ މުދާތަކުގެ ތެރެއިން ބައެއް ކެއުމަށްޓަކައި އެ މުދާތައް (އެބަހީ: އެ މުދާތަކުން ބައެއް) ޙާކިމުންނަށް ނުދޭށެވެ! (188)

ތިޔަބައިމީހުން އެކަކު އަނެކެއްގެ މުދާ ނުކާށެވެ. އަދި ބާޠިލު ކަމެއް ކަން އެނގޭ ޙާލު ވެރިންނަށް ރިޝްވަތުދީގެން، ޙަރާމްތަކެތި ކެއުމަށް މަގު ނުހޯދާށެވެ. ފަހެ، އެއީ ފާފަވެރިވެ، ޢުޤޫބާތް ޙައްޤުވާނޭ ކަމެކެވެ. ރޯދަ ފަރުޟުކުރެއްވި އާޔަތްތަކަށް ފަހު މިއާޔަތް ގެންނަވައިފައިވަނީ ރޯދަ ހިފުމަކީ ހަމައެކަނި ކެއިންބުއިމުން މަނާވެގަތުން ނޫންކަމާއި، ޙަރާމްތަކެތި ކެއުމުން ދުރުވެގަތުންކަން އެންގެވުމަށެވެ. ފަހެ، ރޯދައަކީ ނަފްސު ރަނގަޅު ގޮތަށް ހާނައި، އަނިޔާވެރިވުމުން ދުރުހެލިވުމަށް އޮތް މަގެކެވެ.

ހަނދުގެ ހުޅެވިތަކާ މެދު ކަލޭގެފާނާ އެއުރެން ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެއީ މީސްތަކުންނަށް (އެކިއެކި ކަންކަމުގެ) ވަގުތު އެނގުމަށާއި ޙައްޖުގެ ދުވަސްތައް ފާހަގަކުރުމަށްވާ އެއްޗެކެވެ. އަދި ގޭގޭގެ ފުރަގަހުން ވަދެއުޅުން އެއީ ހެޔޮކަމެއް ކަމުގައެއް ނުވެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ހެޔޮކަންކުރާ މީހާއީ، اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވެއްޖެ މީހެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ގޭގެޔަށް، އެ ގޭގޭގެ ދޮރުދޮރުން ވަދެއުޅޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އެއީ، ތިޔަބައިމީހުން ދިންނަވައި نصيب ލިބުމަށްޓަކައެވެ. (189)

އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. މީސްތަކުން ހަނދާ ބެހޭ ގޮތުން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެއެވެ. ހުޅެވި ހަނދު ހިމަ ރޮއްޖެއް ހެން ހުންނަނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. އެކަމުގެ ޙިކްމަތަކީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަޅުކަމުގެ ވަގުތުތަކާއި، ދީނުގެ ޝިޢާރުތައް އަންގަވައިދެއްވުމެވެ. ރޯދަހިފާންވީ ވަގުތާއި، ޙައްޖުގެ އަޅުކަން އަދާކުރާންވީ ވަގުތާއި، ޒަކާތް ދިނުން ފަދަ މުޢާމަލާތްތަކުގެ ވަގުތު އެއިން ތިޔަބައީހުންނަށް އެނގެއެވެ. ﴿وَلَيْسَ ٱلْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا۟ ٱلْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَـٰكِنَّ ٱلْبِرَّ مَنِ ٱتَّقَىٰ ۗ وَأْتُوا۟ ٱلْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَ‌ٰبِهَا ۚ﴾ اللهއަށް ކިޔަމަންވެ، ހެޔޮ ޢަމަލު ކުޅަ ކަމުގައި ވަނީ، ތިޔަބައިމީހުން ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ހަދައި އުޅުނުހެން، ގޭގެއަށް ފުރަގަހުން ވަނުމުންނެއް ނޫނެވެ. އެކަމަކު، ކިޔަމަންވީ ކަމުގައި ވާނީ ތަޤްވާވެރިވުމުންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ގެތަކަށް އެގެތަކުގެ ދޮރުން ވަންނާށެވެ. عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ، قَالَ سَمِعْتُ الْبَرَاءَ، يَقُولُ كَانَتِ الأَنْصَارُ إِذَا حَجُّوا فَرَجَعُوا لَمْ يَدْخُلُوا الْبُيُوتَ إِلاَّ مِنْ ظُهُورِهَا - قَالَ - فَجَاءَ رَجُلٌ مِنَ الأَنْصَارِ فَدَخَلَ مِنْ بَابِهِ فَقِيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ ‏{‏وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا‏}‏ ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير) (އަބޫ އިސްޙާޤުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އަލްބަރާއު رضي الله عنه ވިދާޅުވަނިކޮށް ތިމަން އަޑުއެހީމެވެ."އަންޞާރިއްޔަ ބޭކަލުން ޙައްޖުން އެނބުރިވަޑައިގެން އެބޭކަލުންގެ ގެކޮޅުތަކަށް ފުރަގަހުން ނޫނީ ވަދެވަޑައިނުގަންނަވައެވެ. ދެން، އަންޞާރިއްޔަ ބޭކަލަކު މައި ދޮރުން ވެދެވަޑައިގަތުމުން އެބޭކަލަކު އެކުރެއްވި ކަމާ މެދު ނުރުހިގެން ވާހަކަ ދެކެވުނެވެ. ދެން ﴿‏وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا‏﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 3026) މިކަމުގެ ސަބަބެއް ކަމުގައި ވަނީ، އެބޭފުޅުން ޤަބޫލުކުރައްވަމުން އައި ގޮތުގައި އިޙްރާމް ބަންނަ މީހާ ގޭގެއަށް ވަނުމާއި، ހެދުން އެޅުމާއި، ހުވަނދުލުމުގައި، އޭނާގެ ހުރިހާ އާދައެއް ބަދަލުކުރާން ޖެހުމެވެ. މިއީ ޝަރުޢުކުރެވިފައިވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެބޭފުޅުން އަމިއްލަފުޅަށް ހައްދަވައިގެން އުޅުއްވި ގޮތެކެވެ. އެހެންކަމުން މިކަމަކީ ހެޔޮ ޢަމަލެއް ނޫންކަމާއި، ކިޔަމަންވުމެއް ވެސް ނޫންކަން އެންގެވީއެވެ. ﴿وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް ބިރުވެތިވެ، އެކަލާނގެ އަމުރުތަކަށް ބޯލަނބާށެވެ. އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަތުން ލިބޭނީ އޭރުންނެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރާ މީހުންނާ ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަ ކުރާށެވެ! އަދި (އެކަމުގައި) ތިޔަބައިމީހުން (އިސްވެ ހަނގުރާމަ ފެށުމުގެ ގޮތުން) ހައްދުފަހަނަޅައި ނުދާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން (އިސްވެ ހަނގުރާމަ ފެށުމުގެ ގޮތުން) ހައްދުފަހަނަޅައިދާ މީހުންދެކެ اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއްނުވެއެވެ. (190)

ތިޔަބައިމީހުން މާތް اللهގެ މަގުގައި އެކަލާނގެ ކަލިމަ މަތިވެރިކުރުމަށް ޓަކައި ޖިހާދުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރާ ކާފަރުންނާ ހަނގުރާމަކުރާށެވެ. އެހެނަސް، ތިޔަބައިމީހުން މުސްކުޅިންނާއި، އަންހެނުންނާއި، ކުޑަކުދީން ޤަތުލުކޮށް އިންސާފުން އެއްކިބާނުވާށެވެ. އިންސާފުން އެއްކިބާވެ، އަނިޔާވެރިވުމަކީ މާތް الله ނުރުއްސަވާ ކަމެކެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއުރެން (އެބަހީ: ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރާ މީހުން) ފެނުނު ކޮންމެ ތަނަކުން އެއުރެން ޤަތުލުކުރާށެވެ! އަދި އެއުރެން ތިޔަބައިމީހުން ނެރުނުތަނުން ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެން ނެރޭށެވެ! އަދި ޤަތުލުކުރުމަށްވުރެ ފިތުނަވެރިކަމުގެ ނުބައިކަން ބޮޑެވެ. އަދި ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މިސްކިތުގައި އެއުރެން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކޮށްފުމަށް ދާނދެން ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންނާ ހަނގުރާމަ ނުކުރާށެވެ! އެއުރެން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކޮށްފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންވެސް (ހަނގުރާމަކޮށް) އެއުރެން ޤަތުލުކުރާށެވެ! ކާފަރުންގެ ޖަޒާ ވަނީ އެފަދައިންނެވެ. (191)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެމީހުން ފެނުނު ކޮންމެ ތާކުން، ޙަރަމުގައިވެސް އަދި ޙަރަމުން ބޭރުގައިވެސް، އެމީހުން ޤަތުލުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ވަޒަނުން ބޭރުކުރި ފަދައިން އެބައިމީހުން ވަޒަނުން ބޭރުކޮށް ފައްސައިލާށެވެ. ﴿وَٱلْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلْقَتْلِ ۚ﴾ މުއުމިނާ އޭނާގެ ދީނުން ބޭރުކޮށް، ޙަރަމްފުޅުގައި އެބައިމީހުން اللهއަށް ޝަރީކުކުރުމީ ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުން ޤަތުލުކުރުމަށްވުރެ މާ ބޮޑު ކަމެކެވެ. މިއާޔަތްތައް ބާވައިލެއްވުނީ ޞުލްޙުލްޙުދައިބިއްޔާގެ އަހަރު ރަސޫލުالله ﷺއާއި އެކަލޭފާނުގެ އަޞްޙާބުން މައްކާއަށް ވަނުމަށް މުޝްރިކުން ހުރަސްއެޅީމައެވެ. އެބޭފުޅުން ވަޑައިގަތީ ޢުމްރާއަށެވެ. އެކަމަކު މުޝްރިކުން އެބޭފުޅުން މައްކާއަށް ވެދެވަޑައިގަތުމަށް ހުރަސްއެޅިއެވެ. ﴿وَلَا تُقَـٰتِلُوهُمْ عِندَ ٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَـٰتِلُوكُمْ فِيهِ﴾ ޙަރަމްފުޅު ތެރޭގައި ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ނުފަށާށެވެ. އަދި ޙަރަމްފުޅުގެ ޙުރުމަތް ކަނޑައިނުލާށެވެ. ﴿فَإِن قَـٰتَلُوكُمْ فَٱقْتُلُوهُمْ ۗ كَذَ‌ٰلِكَ جَزَآءُ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ އެބައިމީހުން ހަނގުރާމަ ފަށައިފިއްޔާ ދެން ހަނގުރާމަ ކުރާށެވެ. އެހެނީ، ނުބައިކަން ފަށާމީހާގެ އަނިޔާވެރިކަން މާ ބޮޑެވެ. ނުބައި ނުލަފާ ކާފަރުންގެ ޖަޒާއަކީ މިއީއެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން (ހަނގުރާމަ) ހުއްޓާލައިފިނަމަ، (ތިޔަބައިމީހުންވެސް ހަނގުރާމަ ހުއްޓާލާށެވެ! އަދި ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (192)

އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުން ދޫކޮށްލައި، އިސްލާމްވެއްޖެ ނަމަ މާތް الله އެބައިމީހުންގެ ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވާނެއެވެ.

އަދި (ދީނާ ދެކޮޅަށް އުފައްދާ) ފިތުނަވެރިކަން ނެތިއްޖައުމަށް ދާނދެން އަދި ދީން، اللَّه އަށް ޚާލިޞް ވެއްޖައުމަށް ދާނދެން ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންނާ ހަނގުރާމަ ކުރާށެވެ! ފަހެ، އެއުރެން އެކަން ހުއްޓާލައިފިނަމަ، އަނިޔާވެރިވާ ބަޔެއްގެ މައްޗަށް މެނުވީ ޢަދާވާތްތެރި ވުމެއް ނެތެވެ. (193)

މުޝްރިކުންގެ ބާރު މުޅީން ކެނޑި، ބިންމަތީން މުޅިން ޝިރުކު ފޮހެވިގެން ގޮސް، އިސްލާމްދީނަކީ ހުރިހާ ދީނެއްގެ މައްޗަށް ގަދަ ދީނަށް ވަންދެން ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރާށެވެ. ﴿ فَإِنِ ٱنتَهَوْا۟ فَلَا عُدْوَ‌ٰنَ إِلَّا عَلَى ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ އެބައިމީހުން ޝިރުކު ކުރުން ދޫކޮށްލައިފިނަމަ، އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުން ހުއްޓައިލާށެވެ. އެއަށް ފަހު، އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރާނީ އަނިޔާވެރިއެކެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް އިޒުނަދެއްވީ އަނިޔާވެރި ކާފިރުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށެވެ.

ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މަހަށް ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މަހެވެ. ޙުރުމަތްތައް ކަނޑައިފުމަކީ، ބަދަލުހިފުން އޮންނަ ކަމެކެވެ. (އެބަހީ: ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރެއްގައި މުޝްރިކުން ހަނގުރާމަ ކުޅަފަދައިން، އެފަދަ މައްސަރެއްގައި މުޝްރިކުންނާ ހަނގުރާމަ ކުޅައުމަކީ ކުރުން އެންމެ ރަނގަޅު ކަމެކެވެ.) ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދެކޮޅުވެރިވެ ޙަމަލާ ދިން ބަޔެއްގެ މައްޗަށް އެއުރެން ދެކޮޅުވެރިވެ ޙަމަލާ ދިން ފަދަޔަކުން ތިޔަބައިމީހުން ދެކޮޅުވެރިވެ ޙަމަލާ ދޭށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ވޮޑިގެންވަނީ ތަޤްވާވެރިންނާ އެކުގައިކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (194)

އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރުގައި ހަނގުރާމަކޮށް، އެމައްސަރުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ލޭ އޮހޮރުވުން ހުއްދަކޮށް، އެމައްސަރުގެ ޙުރުމަތް ކަނޑައިފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކޮށް، އެބައިމީހުންގެ ޙަމަލާތަކާ އެކަށީގެންވާ ރައްދު ދިނުމަކުން ތިޔަބައިމީހުން ފާފަވެރިއެއް ނުވާނެއެވެ. ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރަށް އެބައިމީހުން ޙުރުމަތްތެރިކޮށް ހިތާނަމަ، ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރެއްގެ ގޮތުގައި ބަލާށެވެ. އޭގެ ޙުރުމަތް ކަނޑައިފިނަމަ ދެން އެ ޙުރުމަތަކަށް ނުބެލޭނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ޙަމަލާ ނުފަށާށެވެ. އަދި މާތް الله އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނެކަން ދަންނާށެވެ. އެހެނީ، މާތް الله ވޮޑިގެން ވަނީ ތަޤްވާވެރިންނާ އެކުގައެވެ.

اللَّه ގެ މަގުގައި ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތްތަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފްސުތައް ހަލާކުގެ ތެރެޔަށް އެއްލާނުލާށެވެ! އަދި އިޙްސާންތެރިވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އިޙްސާންތެރިންދެކެ اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެންވެއެވެ. (195)

އިސްލާމްދީނަށް ނަޞްރުދިނުމަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލުން ހޭދަކުރާށެވެ. ޖިހާދާއި، ހެޔޮކަމާއި، އިހްސާންތެރިކަމުގެ ހުރިހާ ރޮނގެއްގައި ހޭދަކުރާށެވެ. އަދި ހޭދަނުކޮށް ތިޔަބައިމީހުން ދަހިނުވާށެވެ. އެހެންވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވުންގެ ބާރުގަދަވެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އެބައިމީހުން ގަދަވެ ތިޔަބައިމީހުން ބަލިކަށިވެ ހަލާކުވެދާނެއެވެ. މިތާނގައި التهلكة އަކީ އަބޫ އައްޔޫބު އަލްއަންޞާރީ رضي الله عنه ވިދާޅުވި ފަދައިން، ހަނގުރާމަ ދޫކޮށް، މާތް اللهގެ މަގުގައި ހޭދަނުކުރުމެވެ. އެކަލޭގެފާގެ ވާހަކަ ސުނަނުއްތިރްމިޛީން ވިދާޅުވާށެވެ. (އައްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 2972) ﴿وَأَحْسِنُوٓا۟ ۛ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُحْسِنِينَ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުރިހާ ޢަމަލެއްގައި އިޙްސާންތެރިވާށެވެ. އެހެނީ، މާތް الله ދީލަތި މީހުންނަށާއި، އެބައިމީހުންގެ ބަހާއި، މުދަލާއި، ޢަމަލުން އިޙްސާންތެރިވާ މީހުންނަށް ލޯބިވެވޮޑިގެންވެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށްޓަކައި ޙައްޖާއި ޢުމްރާ ފުރިހަމައަށް އަދާކުރާށެވެ! ފަހެ، އެކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން އިޙްޞާރުވެއްޖެނަމަ، (އެބަހީ: ދެކޮޅުވެރި ބަޔެއްގެ ސަބަބުން، ނުވަތަ އެނޫން ކަމެއްގެ ސަބަބުން ނަމަވެސް، ޙައްޖުވުމަށް ނުވަތަ ޢުމްރާވުމަށް ދިޔުމުގެ މަގު ބަންދުވެއްޖެނަމަ) ހަދްޔުގެތެރެއިން ތަނަވަސްވެ ލިބުނު އެއްޗެއް ކަތިލުން ހުށްޓެވެ.އަދި ހަދްޔު، އެ ކަތިލުމުގެ މަޙައްލަށް ފޯރައްޖައުމަށް ދާނދެން ތިޔަބައިމީހުން ބޯ ނުބާލާށެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ބަލިވެއްޖެމީހާ ނުވަތަ ބޮލުގައި ބައްޔެއް ހުރެއްޖެމީހާ (އެކަންކަމުގެ ސަބަބުން ބޯބާލައިފިނަމަ) ފަހެ، ރޯދައިން، ނުވަތަ ޞަދަޤާތެއް ދިނުމުން ނުވަތަ ކަތިލުމަކުން ފިދްޔައެއް ދިނުން ހުށްޓެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމާންކަން ލިބިއްޖެނަމަ ޢުމްރާއަށްފަހު، ޙައްޖާ ހަމަޔަށް ދާނދެން އަރާމު ލިބިގެންފިމީހާ (އެބަހީ: ޙައްޖުގެ ދުވަސްވަރުގައި ޢުމްރާގެ އަޅުކަން ނިމި، އިޙްރާމް ކަނޑައިފުމުން، އިޙްރާމްގެ ސަބަބުން ޙަރާމްވާ ކަންތައްތައް ހުއްދަވުމަށްފަހު، މައްކާގައި ހުރެ އަލުން ޙައްޖަށް އިޙްރާމް ބަނދެފި މީހާ) ހަދްޔުގެތެރެއިން ތަނަވަސްވެ ލިބުނު އެއްޗެއް ކަތިލުން ހުށްޓެވެ. ފަހެ، އެފަދަ އެއްޗެއް ނުލިބިއްޖެމީހާ ޙައްޖުގެތެރޭގައި ތިން ދުވަހު، އަދި ހައްޖުން އެބުރި އައުމަށްފަހު ހަތް ދުވަހު ރޯދަހިފުން ހުށްޓެވެ. އެއީ ފުރިހަމަ ދިހަ ދުވަހެވެ. އެކަންއޮތީ، އެމީހެއްގެ އަހުލުވެރިން ޙުރުމަތްތެރި ވެގެންވާ މިސްކިތް ހުރި ރަށުގެ ވަޒަންވެރިން ކަމުގައި ނުވާ މީހަކަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އަދި ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ ޢުޤޫބާތް ގަދަފަދަވެގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (196)

ތިޔަބައިމީހުން ޙައްޖާއި ޢުމްރާއަށް ނުކުމެއްޖެ ނަމަ މާތް الله އަށް ނިޔަތް ޚަލާޞްކުރާ ޙާލު އެއަޅުކަން ފުރިހަމަކުރާހުށިކަމެވެ. އަދި ބައްޔެއް، ނުވަތަ ޢަދުއްވެއް، ނުވަތަ މަގުމަތީގެ ބިރުވެރިކަމެއްގެ ސަބަބުން ނަމަވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙައްޖާއި ޢުމްރާ ކުރެވޭ ގޮތްނުވެ މަގު ބަންދުވެ، ތިޔަބައިމީހުން ޙަލާލުވާން ބޭނުންވެއްޖެ ނަމަ، ޖަމަލާއި، ބަކަރިއާއި، ގެރީގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލިބުނު އެއްޗެއް ކަތިލާށެވެ. ﴿وَلَا تَحْلِقُوا۟ رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ ٱلْهَدْىُ مَحِلَّهُۥ ۚ ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ބަންދުވީ ތަނުގައި ނުވަތަ ޙަރަމްފުޅުގައި ހަދްޔު ކަތިލެވޭންދެން ތިޔަބައިމީހުން ބޯބާލައި ނުވަތަ ބޯކޮށައި ޙަލާލުނުވާށެވެ. ﴿ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ بِهِۦٓ أَذًى مِّن رَّأْسِهِۦ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އިޙްރާމް ބަނދެގެން ހުރެ ބައްޔެއްގެ ސަބަބުން ނުވަތަ ބޮލުގައި ރިއްސުމުގެ ސަބަބުން ބޯބާލަން ޖެހުނު މީހާ، ނުވަތަ ބައްޔެއްގެ ސަބަބުން، ފަހައިފައި ހުރި ހެދުން ލާން ޖެހުނު މީހާގެ މައްޗަށް އޮތީ ފިދްޔައެވެ. އެއީ ތިން ދުވަހު ރޯދަހިފުމެވެ. ނުވަތަ ހަ މިސްކީނުންނަށް، ކޮންމެ މިސްކީނަކަށް ބައި ޞާޢު (ގާތްގަނޑަކަށް އެއް ކިލޯ) ގޮދަން ޞަދަޤާތް ކުރުމެވެ. ނުވަތަ އެންމެ ކުޑަވެގެން ބަކަރިއެއް ކަތިލައިފައި، ފަޤީރުންނަށް ޞަދަޤާތް ކުރުމެވެ. ﴿فَإِذَآ أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلْعُمْرَةِ إِلَى ٱلْحَجِّ فَمَا ٱسْتَيْسَرَ مِنَ ٱلْهَدْىِ ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގު ބަންދުނުވެ އަމާން ޙާލަތުގައި ތިބިނަމަ، ޙައްޖުގެ މައްސަރުތަކުގައި ޢުމްރާކޮށް، ހަމަ އެއަހަރު ޙައްޖުވީމީހާ، އޭނާއަށް އެއް ދަތުރެއްގައި ޙައްޖާއި ޢުމްރާ އަދާކުރުމުގެ ތައުފީޤު ދެއްވިކަން މައްޗަށް ﷲއަށް ޝުކުރުވެރިވުމުގެ ގޮތުން ހަދްޔު ކަތިލާށެވެ. އެއީ ބަކަރިއެކެވެ. ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَـٰثَةِ أَيَّامٍ فِى ٱلْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ۗ﴾ ފަޤީރުކަމުގެ ސަބަބުން ހަދްޔު ކަތިނުލެވުނު މީހާ ދިހަ ދުވަހު ރޯދަހިފާހުށި ކަމެވެ. ތިން ރޯދަ ހިފާނީ އޭނާ ޙައްޖަށް އިޙްރާމް ބަނދެގެން ހުރެއެވެ. އަނެއް ހަތް ރޯދަ އަމިއްލަ ވަޒަނަށް އެނބުރި ދިއުމަށް ފަހުއެވެ. އޭރުން ދިހަ ރޯދަ ފުރިހަމަވީއެވެ. ﴿ذَ‌ٰلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُۥ حَاضِرِى ٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ ۚ﴾ މި ހަދްޔު ކަތިލާން ޖެހެނީ މައްކާގެ ޙަރަމްފުޅުގެ ސަރަހައްދުގެ އަހުލުވެރީން ނޫން މީހުންނެވެ. ޙަރަމްފުޅުގެ އަހުލުވެރީންނަކަށް ތަމައްތުޢެއް ނެތެވެ. އަދި އެމީހުން ކަތިލާކަށް ނުޖެހެއެވެ. ﴿وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلْعِقَابِ﴾ މާތް الله އަށް އުރެދިއްޖެ މީހަކަށް އެކަލާނގެ ޢުޤޫބާތް ގަދަފަދައެވެ.

ޙައްޖުގެ ވަގުތަކީ ކަނޑައެޅި އެނގިގެންވާ މައްސަރު ތަކެކެވެ. ފަހެ، އެ މައްސަރުތަކުގައި ޙައްޖު ފަރުޟުކޮށްގެންފި މީހާ (އެބަހީ: ޙައްޖުވުމަށް ޤަޞްދުކޮށް އިޙްރާމް ބަނދެފިމީހާ، ދަންނާށެވެ!) ފަހެ ޙައްޖުވުމުގެ ތެރޭގައި ޖިމާޢުވުމެއް، އަދި އުރެދުމެއް، އަދި އަރާރުންވުމެއްވެސް ނެތެވެ. އަދި، (اللَّه އީ، ހުރިހާ ކަމެއް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމަށްވާތީ) ހެޔޮކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ކޮންމެ ކަމެއް (ވެސް) اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރުމަތީގެ ކޮއްތު ލިބިގަންނާށެވެ! ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން އެންމެ މޮޅު ކޮއްތަކީ ތަޤްވާއެވެ. އޭ ބުއްދީގެ أهل ވެރިންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! (197)

ޙައްޖުވުން އޮތީ ކަނޑައެޅިފައިވާ މައްސަރުތަކެއްގައެވެ. އެއީ، ޝައްވާލާއި، ޛުލްޤަޢިދާއާއި، ޛުލްޙިއްޖާ މަހުގެ ދިހަ ދުވަހެވެ. ފަހެ، އިޙްރާމް ބަނދެ ޙައްޖުގެ އަޅުކަމަށް ފަށައިގަނެ، އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށް އެކަން ލާޒިމްކޮށްގަތް މީހާ، އަންހެނުންނާ ގާތްނުވާށެވެ. އަދި އެކަނބަލުންނާއެކު ރޭނުކުރާށެވެ. އެހެނީ، އޭނާ ވަނީ اللهއަށް ކިޔަމަންތެރިކަން އަދާކުރުމަށް ކުރާ ދަތުރެއްގައެވެ. އޭނާ އުރެދުމަކަށް އަރައިނުގަންނާނެއެވެ. އަދި އެކުވެރިންނާ ޖަދަލުކޮށް ޒުވާބުކޮށް ނަހަދާނެއެވެ. މާނައީ އޭނާ މި މަނާ ކަންތަކުގެ ތެރެއިން އެއްވެސް ކަމެއް ކޮށްގެން ނުވާނެއެވެ. ﴿وَمَا تَفْعَلُوا۟ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ ٱللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا۟ فَإِنَّ خَيْرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقْوَىٰ ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށްޓަކައި ކުރާ ކޮންމެ ހެޔޮކަމެއް މާތް الله ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އާޚިރަތަށްޓަކައި ބޭނުންވާ ކޮއްތު ތިޔަބައިމީހުން ހޯދައި ތައްޔާރު ކުރާށެވެ. އެއިން، ތިޔަބައިމީހުން މާތް اللهގެ ޢަޛާބުން މިންޖުވާނެއެވެ. ޤިޔާމަތް ދުވަހަށް އެންމެ މޮޅު ކޮއްތަކީ ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް ތަޤްވާވެރިވުމެވެ. ﴿وَٱتَّقُونِ يَـٰٓأُو۟لِى ٱلْأَلْبَـٰبِ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢަޛާބަށާއި ޢުޤޫބާތަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އޭ ބުއްދިއާއި ވިސްނުމުގެ އަހުލުވެރިންނޭވެ!

ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ލިބޭ ފަޟްލުވަންތަވެރިކަމެއް (އެބަހީ: ވިޔަފާރިކުރުންފަދަ ގޮތްގޮތުން ހޯދާ ތަނަވަސްކަމެއް) ހޯދަން އުޅުމުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. ދެންފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ޢަރަފާތުން އެނބުރި އައުމުގެ ދަތުރު ފަށައިގަންނަހިނދު، އަލްމަޝްޢަރުލް ޙަރާމްގައި (އެބަހީ: މުޒްދަކުފާ ނިމޭތާނގައިވާ ޤުޒަޙް ފަރުބަދަ ކައިރީގައި) ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެބަހީ: ތަލްބިޔާ ކިޔައި، ދުޢާކުރާށެވެ!) އަދި އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައި އެންގެވި ފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ހަނދުމަކުރާށެވެ! އޭގެކުރިން ތިޔަބައިމީހުން ވެފައިވީ މަގުފުރެދިގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (198)

ޙައްޖުގެ އަޅުކަމުގެ ތެރޭގައި ތިޔަބައިމީހުން ވިޔަފާރި ކުރުމަކީ ތިޔަބައިމީހުން ފާފަވެރިވާނެ، އަދި މައްސަލައެއް އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ އާޚިރަތުގެ ވިޔަފާރިއަކީ އެއާއެކު ދުނިޔަވީ ވިޔަފާރި ކުރުން މަނާވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ގަނެ ވިއްކައި، اللهގެ ޙަޟްރަތުން ރިޒްޤަށް އެދޭށެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ޙައްޖު މޫސުމުގައި ވިޔަފާރިކުރުމާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. ﴿فَإِذَآ أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَـٰتٍ فَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ عِندَ ٱلْمَشْعَرِ ٱلْحَرَامِ ۖ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ޙައްޖުގެ އެންމެ މުހިއްމު ރުކުން އަދާކުރުމަށް ފަހު، ޢަރަފާތުން އެނބުރި އައިސް މުޒްދަލިފާގެ އަލްމަޝްޢަރުލް ޙަރާމްގައި މާތް الله ހަނދުމަކުރާށެވެ. ދުޢާކޮށް، ނިކަމެތިކަމާއި އާދޭހާ އެކު ދަންނަވައި، ތަކްބީރާއި ތަހްލީލު ކިޔައި ހަދާށެވެ. ﴿وَٱذْكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمْ وَإِن كُنتُم مِّن قَبْلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ﴾ މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހިދާޔަތުދެއްވައި މި މާތް ދީނަށް މަގުދެއްކެވި ފަދައިން ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ހަނދުމަކުރާށެވެ. އޭގެކުރިން ތިޔަބައިމީހުން ތިބީ ހިދާޔަތާއި އަލިކަމުގެ މަގުން އެއްކިބާވެ، މަގުއޮޅި، މަގުފުރެދިފައިވާ މީހުންގެ ތެރޭގައިކަން ކަށަވަރެވެ.

ދެން (ޢަރަފާތުން މުޒްދަލިފާޔަށް) އެނބުރި އަންނަ މީސްތަކުންނާއެކު ތިޔަބައިމީހުންވެސް އެނބުރި އަންނާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ގެ حضرة ން ފާފަ ފުއްސަވައި ދެއްވުމަށް އެދޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (199)

ދެން ޢަރަފާތުން ނުކުމެގެން މީސްތަކުން ފައިބާ ތަނަށް ފައިބާށެވެ. މުޒްދަލިފާއަކުން ނޫނެވެ. އަދި اللهގެ ޙަޟްރަތުގައި ފާފާފުއްސެވުމަށް އެދި ދަންނަވާށެވެ. އެކަލާނގެއީ ގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، ތަނަވަސް ރަޙްމަތުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙައްޖުގެ އަޅުކަންތައް އަދާކޮށް ނިމިއްޖެހިނދެއްގައި ތިޔަބައިމީހުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކާބަފައިން ހަނދުމަކޮށް އުޅުނު ފަދައިން ނުވަތަ އެއަށްވުރެ ގަދަވެގެންވާ ހަނދުމަކުޅައުމަކުން ތިޔަބައިމީހުން اللَّه ހަނދުމަކުރާށެވެ! [އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! ދުނިޔޭގައި އަޅަމެންނަށް (ހެޔޮކަން) ދެއްވާނދޭވެ] އޭ ކިޔައި ދުޢާކުރާ މީހުން، މީސްތަކުންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. އެއިން މީހަކަށް އާޚިރަތުގައި އެއްވެސް ނަޞީބެއް ނެތެވެ. (200)

ތިޔަބައިމީހުން ޙައްޖުގެ އަޅުކަން އަދާކޮށް ނިމުމުން، ތިޔަބައިމީހުން ކާބަފައިންގެ ފަޚުރުވެރި މާޒީ ހަނދާންކުރާ ފަދައިން ނުވަތަ އެއަށްވުރެވެސް ބޮޑަށް މާތް الله ހަނދުމަކުރާށެވެ. ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި، އެބައިމީހުން ޙައްޖުގެ އަޅުކަމުން ނިމުމުން، އެބައިމީހުން މިނާގައި ތިބެ އެބައިމީހުންގެ ކާބަފައިންގެ ފަޚުރުވެރި ކާމިޔާބީތަކާއި، އެމީހުންކޮށްފައި ތިބި ރަނގަޅުކަންކަމުގެ ވާހަކަ ދައްކައި ހަނދާކޮށް އުޅުނެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އެކަންކުރުން މަނާކުރެވިފައެވެ. ﴿فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى ٱلدُّنْيَا وَمَا لَهُۥ فِى ٱلْءَاخِرَةِ مِنْ خَلَـٰقٍ﴾ މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ދުނިޔެ ނޫން އެހެން އެއްޗެއް ބޭނުން ނުވާ ބަޔަކު ވެއެވެ. އެބައިމީހުން އެދެނީ ޖާހާއި، ތަނަވަސްކަމާއި، މުއްސަނދިކަމަށެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އާޚިރަތުގައި މާތް الله ގެ ރަޙްމަތުން އެއްވެސް މިންވަރެއް ނުލިބޭނެއެވެ.

އަދި [އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! ދުނިޔޭގައި ހެޔޮކަން އަދި އާޚިރަތުގައިވެސް ހެޔޮކަން އަޅަމެންނަށް ދެއްވާނދޭވެއެވެ. އަދި ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުން އަޅަމެން ދިންނަވާނދޭވެ] އޭ ކިޔައި، ދުޢާކުރާ މީހުންވެސް އެއުރެންގެ ތެރެއިންވެއެވެ. (201)

އަދި ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގެ ހެވާއި ލާބަ އެދޭ ބަޔަކުވެސް އެބައިމީހުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. އެބައިމީހުން ދުނިޔޭގައި ޞިއްޙަތާއި، ރިޒްޤުގެ ތަނަވަސްކަމާއި، ޢިލްމު ބޭނުންވާއިރު، އާޚިރަތުގައި ސުވަރުގެއާއި، މާތް الله ގެ ރުއްސެވުމަށް އެދުމުގެ އިތުރުން ނަރަކައިގެ ގަދަފަދަ ޢަޛާބުން ދިންނެވުމަށް އެދެއެވެ.

އެއުރެން ހޯދި ހެޔޮކަމުގެ ނަޞީބު އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. اللَّه އީ، ޙިސާބު ބެއްލެވުން އަވަސްވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (202)

ހެޔޮލަފާ ބާއްޖަވެރިންނަކީ މިއީއެވެ. އެބައިމީހުން އެދުނީ ދެދުނިޔޭގެ ބާއްޖަވެރިކަމަށެވެ. އެބައިމީހުންނީ ބުއްދިވެރީންނެވެ. ހެޔޮލަފާ ގޮތުގައި ދުނިޔޭގައި އުޅުނީތީ، އެބައިމީހުންނަށް މަތިވެރި ސަވާބާއި އަޖުރު ހުށްޓެވެ. މަޚްލޫޤުން ކިތައްމެ ގިނަ ނަމަވެސް އިންސާނުންނަށް ތަޞައްވުރު ކުރެވޭ ވަރަށް ވުރެ މާ އަވަހަށް މާތް الله، އެންމެންގެ ހިސާބު ބައްލަވައެވެ.

ޢަދަދު ކަނޑައެޅިގެންވާ ދުވަސްތަކެއްގައި اللَّه ހަނދުމަކޮށް (ތަކްބީރު ކިޔައި) އުޅޭށެވެ! ފަހެ، ދެ ދުވަހުގެ ތެރޭގައި (އެކަން ނިންމައި އެނބުރި ދިޔުމަށް) އަވަސްވެގަތްމީހާގެ މައްޗަކަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. އަދި (ތިންދުވަހަށް) ލަސްކުޅަމީހާގެ މައްޗަކަށްވެސް ފާފައެއް ނެތެވެ. އެއީ، ތަޤްވާވެރިވެއްޖެ މީހަކަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އަދި ހަމަކަށަވަރުން ތިޔަބައިމީހުން މަޙްޝަރަށް ފޮނުއްވާނީ، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ކަން، ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (203)

ތިޔަބައިމީހުން ޙައްޖުގެ އަޅުކަމުގެ ދުވަސްތަކުގައި (އަޟްޙާ ޢީދުގެ ދުވަސްތަކުގައި) ގިނަގިނައިން الله ހަނދުމަކުރާށެވެ. މިނާގައި އައްޔާމުއްތަޝްރީޤުގެ ދެދުވަސް (އަޟްޙާ ޢީދުގެ ދެވަނަ ދުވަހާއި ތިންވަނަ ދުވަސް) ހޭދަކުރުމަށް ފަހު މިނާއިން ފުރާ މީހާގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. ﴿وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ لِمَنِ ٱتَّقَىٰ ۗ﴾ އަދި އަޟްޙާ ޢީދުގެ ހަތަރުވަނަ ދުވަހު ޖަމްރާތަކަށް ހިލަ އުކައިފައި ދާން މަޑުކުރިއަސް މައްސަލައެއް ނެތެވެ. الله އަށް ބިރުވެތިވެ ޙައްޖުގެ މަނާސިކުތައް އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި އަދާކުރި މީހަކަށެވެ. ﴿وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މާތް الله އަށް ބިރުވެތިވެ އެކަލާނގެ ޢަޛާބުން ރައްކާތެރިވާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޤިޔާމަތްދުވަހު އެއްކުރައްވައި، ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލުތަކަށް ޖަޒާދެއްވާނެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ.

ދުނިޔަވީ ޙަޔާތާމެދު އެމީހަކު ބުނާ ބަހުން ކަލޭގެފާނުގެ ހިތްޕުޅު ރުއްސާލައި، އަދި އޭނާގެ ހިތުގައިވާ ގޮތުގެ މައްޗަށް اللَّه ހެކިކޮށް ބުނާ މީހުން މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. އެހިނދު އެމީހާ ވަނީ، ދެކޮޅުވެރިކަން އެންމެ ބޮޑު މީހާ ކަމުގައެވެ. (204)

އެމީހެއްގެ ވާހަކައިގެ ފޮނިކަމާއި، ބަލާޣާތްތެރިކަމުން ކަލޭގެފާނު އުފާކުރުވާ މީހަކު މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. އޭނާ ބުނާނެއެވެ. އަހަރެންގެ ހިތުގައި އިސްލާމްދީނަށް ލޯބި އޮތް މިންވަރުގެ މައްޗަށް މާތް الله ހެކިވެވޮޑިގަންނަވާނެއެވެ. ﴿وَهُوَ أَلَدُّ ٱلْخِصَامِ﴾ ޙަޤީޤަތުގައި އޭނާއީ ކަލޭގެފާނަށާއި މުސްލިމުންނަށް ނުހަނު ޢަދާވާތްތެރިކަން ބޮޑު މީހެކެވެ. ޅެންވެރިޔާގެ މިބަހުގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. يعطيك من طرف اللسان حلاوة ويروغ فيك كما يروغ الثعلب (ތިބާއަށް އޭނާގެ ދުލުގެ ކޮޅުން ފޮނި ބަސް އިއްވާނެއެވެ. އަދި ހިޔަޅު މަކަރު ހަދާފަދައިން ތިބާއަށް މަކަރު ހަދާނެއެވެ.)

އަދި އެމީހާ ފުރަގަސްދީ ހިނގައްޖެނަމަ، ބިމުގައި ފަސާދަ އުފެއްދުމަށްޓަކައި އަދި ދަނޑުފަނގާއި ދަރިފަސްކޮޅު ހަލާކުކުރުމަށްޓަކައި ބިމުގައި މަސައްކަތްކޮށް އުޅެތެވެ. اللَّه، ފަސާދަވެރިކަމަކަށް ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެއެވެ. (205)

އޭނާ ކަލޭގެފާނުގެ މަޖިލީހުން ނުކުމެ ފަށަނީ ބިންމަތީގައި ފަސާދަކުރާށެވެ. އަދި ދަނޑުގޮވާމާއި، ދަރިފަސްކޮޅު ހަލާކު ކުރާށެވެ. ފަސާދަކުރާ މީހުންނަށް މާތް الله ރުހިވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އަލްއަޚްނަސް ބިން ޝުރައިޤް އާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އޭނާއަކީ ސިފަ ރީތި، އަދި ވާހަކަ ފޮނި މީހެކެވެ. ރަސޫލުالله ﷺ ގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި މޫނު އަލިކޮށް، އީމާންކަން ފާޅުކުރެއެވެ. އެކަމަކު ހުންނަނީ ހިތުގައި ކާފިރުކަން ފޮރުވައިގެންނެވެ.

އަދި اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށޭ އެމީހާޔާ ދިމާޔަށް ބުނެފިނަމަ، ފާފަވެރިވެގަތުމުގެ ބޮޑާކަން އައިސް އޭނާގައި ހިފަތެވެ. ފަހެ، އެމީހާޔަށް ނަރަކަ ފުދެއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، އެ ތަންމަތީގެ ހުރި ނުބައިކަމުގެ ބޮޑުކަމާއެވެ! (206)

މި ނުބައިނުލަފާ މުނާފިޤުގެ ގާތުގައި މާތް اللهއަށް ބިރުވެތިވެ، މުނާފިޤުކަމާއި، ފަސާދަކުރުން ދޫކޮށްލާށޭ ބުނެވިއްޖެނަމަ، އޭނާ ތިމާ ހުރި ގޮތާމެދު ފަޚްރުވެރިވެ، ބޮޑާވެ ފާފަކުރުން އިތުރުކުރެއެވެ. ނަރަކައިގެ ޢަޛާބުގައި ދެމިއޮތުން އޭނާއަށް ފުދެއެވެ. އެއީ ނުބައިވެގެންވާ ތަންމައްޗެކެވެ.

އަދި اللَّه ގެ ރުހިވޮޑިގަތުން އެދި (އެކަލާނގެއަށް) ތިމާގެ ނަފްސު ދޫކޮށްލާ މީހުންވެސް މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ވެއެވެ. اللَّه އީ، އަޅުތަކުންނާމެދު، ނުހަނު އޯގާވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (207)

ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަތުމުގެ އެދުމުގައި، ތިމާގެ ނަފްސު ވިއްކާލައި، ތިމާގެ މުދަލާއި ފުރާނަ اللهގެ ދީނަށް ނަޞްރު ދިނުމަށް ޤުރުބާން ކުރާ މީހަކުވެސް ވެއެވެ. މާތް ﷲއީ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނާމެދު ނުހަނު އޯގާވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީޞުހައިބު އައްރޫމީ رضي الله عنه އާއި ބެހޭ ގޮތުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅުގައި ހުރި ހުރިހާ އެއްޗެއް ޤުރްބާން ކުރެއްވިއެވެ. އަދި މައްކާގެ މުޝްރިކުން އެކަލޭގެފާނު މަދީނާއަށް ހިޖުރަކުރެއްވުމަށް ދޫކޮށްލުމުގެ ބަދަލެއްގެ ގޮތުގައި އެކަލޭގެފާނުގެ މުދާ ހުރިތަން އެމީހުންނަށް ދެއްކެވިއެވެ.

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން އެންމެން އިސްލާމް ދީނަށް ކިޔަމަންވުމުގެ ތެރެޔަށް ވަންނާށެވެ! އަދި ޝައިޠާނާގެ ފިޔަވަޅުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ތަބަޢަނުވާށެވެ! އެހެނީ، ހަމަކަށަވަރުން އެ ޝައިޠާނާ އަކީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުރި ބަޔާންވެގެންވާ ޢަދުއްވެކެވެ. (208)

މިއާޔަތުގައި "ސިލްމް" ގެ މުރާދަކީ އިސްލާމްދީނެވެ. މާނައީ ތިޔަބައިމީހުން އިސްލާމްދީން އެއްކޮށް، އޭގެ ހުރިހާ ޙުކުމްތަކާ ޝަރުޢުތަކާ އެކު ޤަބޫލުކުރާށެވެ. ދީނުގެ އެއްބައި ދޫކޮށްފައި އަނެއްބައިގައި ނުހިފާށެވެ. އެހެނީ، އިސްލާމްދީނަކީ ބައިބައި ނުކުރެވޭނޭ، އެކަތިގަނޑަކަށް އޮތް ދީނެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ޝައިޠާނާގެ ގޯސް މަގުތަކުން ނުހިނގާށެވެ. ފަހެ، އެއީ ތިޔަބައިމީހުނަށް ހުރި ފާޅުކަން ބޮޑު ޢަދުއްވެކެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ފާޅުވެގެންހުރި ޙުއްޖަތްތައް އައުމަށްފަހު ތިޔަބައިމީހުން މަގުން ކައްސާލައިގެން ހިނގައްޖެނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ޢަޒީޒުވަންތަ ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (209)

އިސްލާމްދީނަކީ ޙައްޤު ދީން ކަން ސާބިތުކޮށްދޭ ފާޅުކަން ބޮޑު ޙުއްޖަތްތަކާ، އަލިގަދަ ދަލީލުތައް އައުމަށް ފަހު، ތިޔަބައިމީހުން ސީދާ މަގުން އެއްކިބާވެއްޖެ ނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ. މާތް اللهއީ އެކަލާނގެއަށް އުރެދޭ މީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާ ގަދަކީރިތިވަންތަ، އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ކަންކަމުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތުނި ވިލާތަކުގެ ހިޔާތަކެއްގެ ތެރެއިން اللَّه ގެ (ކޯފާގެ) އަމުރުފުޅާއި އަދި މަލާއިކަތުން އެއުރެންގެ ގާތަށް އައުމަށް މެނުވީ، އެއުރެން ބަލަބަލައި ނުތިބެނީ ހެއްޔެވެ؟ އެހިނދު ނިޔާކަނޑައެޅި ނިމިއްޖެއެވެ. ހުރިހާ ކަމެއްގެ ނިޔާ އެނބުރި ދާހުށީ، اللَّه ގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. (210)

ގަދަކީރިތިވަންތަ ﷲ، މަލާއިކަތުންނާއެކު، ބިޔަ ވިލާތަކުގެ ހިޔަލުގައި އެބައިމީހުންގެ ތެރެއަށް ތަޖައްލީވެވޮޑިގެން އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ޙުކުމްކުރެއްވުމަށް މެނުވީ އެބައިމީހުން އިންތިޒާރު ކުރޭ ހެއްޔެވެ؟ ﴿وَقُضِىَ ٱلْأَمْرُ ۚ وَإِلَى ٱللَّهِ تُرْجَعُ ٱلْأُمُورُ﴾ މާނައީ ހުރިހާ މަޚްލޫޤުންގެ މެދުގައި ޙުކުމް ކުރެއްވުމާއެކު މަޚްލޫޤުންގެ ހުރިހާ މައްސަލަތަކެއް ނިމުނީއެވެ. އޭރުން ދެރަވުމަކުން އަދި އުޒުރު ދެއްކުމަކުން އަނިޔާވެރީންނަށް ކުރާނެ އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނެތެވެ. ފުރިހަމަ ޖަޒާ ލިބިގަތުމަށް ހުރިހާ މަޚްލޫޤުންވެސް އެނބުރި ދިއުން ވަނީ މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށެވެ.

ބަޔާންވެގެންހުރި ހެކިތަކުގެ ތެރެއިން ކިތައް ކިތައް ކަންތައް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ދެއްވާފައިވޭތޯ، ކަލޭގެފާނު އިސްރާއީލުގެދަރިންނާ ސުވާލުކުރައްވައި ބައްލަވާށެވެ! اللَّه ގެ ނިޢުމަތް އެމީހަކަށް ލިބުމަށްފަހު، އެ ނިޢުމަތް ބަދަލުކުރާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ޢުޤޫބާތް ގަދަފަދަވެގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (211)

އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނު ޔަހޫދީންނާ ސުވާލުކުރައްވާށެވެ. (އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކާ މެދު الله ރުހިވޮޑި ނުގަންނަވާކަން ހަނދުމަކޮށްދިނުމުގެ ގޮތުން) ޙައްޤު ގޮތަށް ހެކިދޭ، އަސާކޮޅާއި، މޫސާ عليه السلام ގެ އަތްޕުޅާއި، ކަނޑު ދެފަޅިވެ މަގުހެދުން ފަދަ ފާޅުކަން ބޮޑު، އަލިގަދަ ކިތައް ހެކި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްކެވުމުން އެއަށް އިންކާރުކޮށް ހަނދާން ނައްތައިލައިފީމުހެއްޔެވެ؟ ﴿وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ فَإِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلْعِقَابِ﴾ މާނައީ މާތް اللهގެ އާޔަތްތައް އެމީހަކާ ހަމަޔަށް އައުމަށް ފަހު، އެއަށް އިންކާރުކޮށް، ބަދަލުކޮށް ހެދި މީހަކަށް ގަދަފަދަވެގެންވާ ޢަޛާބު ހުށްޓެވެ.

كافر ވި މީސްތަކުންނަށް ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުން ޒީނަތްތެރި ކުރެއްވިއެވެ. އަދި إيمان ވި މީސްތަކުންނަށް އެއުރެން މަލާމާތްކޮށް އުޅެތެވެ. تقوى ވެރިވި މީހުން قيامة ދުވަހުން ވާހުށީ، އެއުރެންނަށްވުރެން މަތީގައެވެ. اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ވަކި މިންވަރެއްނެތި رزق ދެއްވަތެވެ. (212)

މާނައީ ކާފަރުވީ މީހުންނަށް ޝައިޠާނާ ދުނިޔެ ޒީނަތްތެރިކޮށްފައި ދެއްކުމުން، އެބައިމީހުން ވަނީ އާޚިރަތް ދުވަސް ހަނދާން ނައްތައިލައި، ދުނިޔޭގެ އުފާތައް ހޯދުމުގެ ވާދަވެރިކަމެއްގައެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ދަނީ މުއުމިނުން ދުނިޔޭގެ ޝައުޤުވެރިކަން ދޫކޮށް އާޚިރަތަށް ޝައުޤުވެރިވާތީ އެބައިމީހުންނަށް ފުރައްސާރަކޮށް ޖެއްސުންކުރަމުންނެވެ. ﴿وَٱلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ فَوْقَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ ۗ﴾ އަދި އީމާންވެ، މާތް الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވެ، ދުނިޔެއަށްވުރެ އާޚިރަތަށް އިސްކަންދިން މީހުން ޤިޔާމަތް ދުވަހުން ތިބޭނީ ސުވަރުގޭގެ އެންމެ މަތީގައި، އެ ނުބައި ނުލަފާ ކާފިރުންނަށް ވުރެ މާ މަތީގައެވެ. ﴿وَٱللَّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ އަދި މާތް الله އެކަލާނގެ ޙިކްމަތާ އެއްގޮތަށް އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ރިޒްޤު ދެއްވައި، އެކަލާނގެ ޙިކުމަތާ މަޞްލަޙަތާ އެއްގޮތަށް އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތެއްގެ ރިޒްޤު ތަނަވަސްކޮށްދެއްވައެވެ. އަދި ރިޒްޤު ތަނަވަސްކޮށްދެއްވުމަކީ އެކަލާނގެ ވަކިމީހަކަށް ރުއްސަވާ ކަމުގެ ދަލީލެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ އެއީ އިމްތިޙާނެކެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވައިފިއްޔާ ކާފަރުމީހާއަށް ރިޒްޤު ދެއްވާފައި މުއުމިނާ މަޙްރޫމުވެސް ކުރައްވަފާނެއެވެ.

މީސްތަކުން އެއް އުއްމަތެއްގެ ބަޔަކު ކަމުގައިވިއެވެ. ދެންފަހެ، اللَّه، އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރުދޭ ބަޔެއްގެ ގޮތުގައްޔާއި އަދި އިންޒާރުކުރަނިވި ބަޔެއްގެ ގޮތުގައި ނަބީބޭކަލުން ފޮނުއްވިއެވެ. އަދި މީސްތަކުން އެއުރެންގެ މެދުގައި ޚިލާފުވި ކަންތައްތަކުގައި ޙުކުމްކުޅައުމަށް، އެބޭކަލުންނާ އެކުގައި ޙައްޤު ގޮތުގައި ފޮތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެފޮތް ލިބިގެންވާ މީހުން މެނުވީ، އެ ފޮތާ މެދުގައި ޚިލާފެއް ނުވިއެވެ. (އެއީ) އެއުރެންގެ ގާތަށް ބަޔާންވެގެންވާ ހެކިތައް އައުމަށްފަހުގައެވެ. އެއުރެންގެ މެދުގައިވާ ޢަދާވާތްތެރި ކަމާއި ޙަސަދަވެރިކަމުގެ ގޮތުންނެވެ. ދެން އެއުރެން ޚިލާފުވެފައިވާ ކަންތަކާމެދުގައި އީމާންވި މީސްތަކުންނަށް، اللَّه، އެކަލާނގެ އިޒުނަފުޅުން ހައްޤު ތެދުމަގު ދެއްކެވިއެވެ. އަދި اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ބަޔަކަށް ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަށް މަގު ދައްކަވަތެވެ. (213)

އާދަމު عليه السلام އިން ފެށިގެން ނޫޙު عليه السلام ނަބީކަމާއިގެން ފޮނުއްވާންދެން މީސްތަކުން ތިބީ އީމާންކަމާއި، ފިޠުރަތުގެ ސީދާ ގޮތް މަތީ، اللهއަށް އީމާންވެ އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަ ކުރާ ޙާލުގައެވެ. ދެން އެއަށް ފަހު ބުދަށް އަޅުކަންކުރުމާއި، ޝިރުކު ފާޅުވާން ފެށުމުން މީސްތަކުންނަށް އެއްކައުވަންތަ اللهއަށް އަޅުކަންކުރުމަށް މަގުދެއްކެވުމަށާއި، އީމާންވީ މީހުންނަށް ސަވާބު ހުރިކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރު ދެއްވުމަށާއި، ކާފަރުންނަށް ހުރި ޢުޤޫބާތުގެ އިންޒާރު ދެއްވުމަށް މާތް الله ނަބީބޭކަލުން ފޮނުއްވެވިއެވެ. ﴿وَأَنزَلَ مَعَهُمُ ٱلْكِتَـٰبَ بِٱلْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ ٱلنَّاسِ فِيمَا ٱخْتَلَفُوا۟ فِيهِ﴾ އަދި އިންސާނުންނަށް ތެދުމަގު ދެއްކެވުމަށާއި، އެބައިމީހުން ދެބަސްވެފައިވާ ޙައްޤު ދީނުގައި ކަންތައް އޮތް ގޮތް ހާމަކޮށްދެއްވުމަށް، ނަބީބޭކަލުންނަށް މާތް الله ފޮތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ﴿وَمَا ٱخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا ٱلَّذِينَ أُوتُوهُ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَـٰتُ بَغْيًۢا بَيْنَهُمْ﴾ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ފިޔަވައި އެހެން ބަޔަކު ޤުރްއާނާ މެދު ދެބަސްވެ ދެކޮޅު ނަހަދައެވެ. އެއީ، ކީރިތި ޤުރްއާން ތެދުކަމުގެ ފާޅުކަން ބޮޑު ޙުއްޖަތްތަކާ، އަލިގަދަ ދަލީލުތައް އެމީހުންނަށް ފެނުމަށް ފަހުއެވެ. މުއުމިނުންނާމެދު އޮންނަ ޙަސަދައެއްގެ ބޮޑުކަމުންނެވެ. ﴿فَهَدَى ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لِمَا ٱخْتَلَفُوا۟ فِيهِ مِنَ ٱلْحَقِّ بِإِذْنِهِۦ ۗ﴾ އަހުލުކިތާބީން، ޤުރްއާނާމެދު ދެބަސްވިޔަސް، މާތް الله ވަނީ އެފޮތުގައި ހިފުމަށް މުއުމިނުންނަށް މަގުދައްކަވައިފައެވެ. އަދި މާތް ﷲ ވަނީ އެކަލާނގެ ތައުފީޤާއި މަގުފަހިކޮށްދެއްވުމާއެކު މުއުމިނުން ޙައްޤު މަގުގައި ސާބިތުކުރައްވައިފައެވެ. ﴿وَٱللَّهُ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَىٰ صِرَ‌ٰطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ މާނައީ މާތް الله އިރާދަކުރެއްވި ފަރާތަކަށް ނިޢުމަތުގެ ސުވަރުގެއަށް ވާޞިލުކޮށްދޭ ޙައްޤާއި ހިދާޔަތުގެ މަގަށް ތައުފީޤުދެއްވައެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީގައި އުޅެ ގޮސްފައިވާ މީހުންގެ ޙާލުތައް ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމަޔަށް އަދި ނައިސްވަނިކޮށް، ތިޔަބައިމީހުން ސުވަރުގެ ވަންނާނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރީހެއްޔެވެ؟ އެއުރެންނަށް ތަދުމަޑުކަމާއި ބަލިމަޑުކަން ޖެހުނެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް ގުޑުންއަރައިގެން ދިޔައެވެ. ރަސޫލާއާއި އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި ތިބި އީމާންވި މީސްތަކުންނަށް ބުނެވިއްޖައުމަށް ދާނދެނެވެ. اللَّه ގެ ނަޞްރު އަންނާނީ، ދެން ކޮންއިރަކުން ބާވައެވެ؟ ދަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ގެ ނަޞްރު ވަނީ ދާދި ގާތުގައެވެ. (214)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ހީކުރީ އިމްތިޙާނުކުރުމެއް ނެތި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސުވަރުގެ ވަދެވޭނެކަމަށް ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީން ގޮސްފައިވާ އުއްމަތްތަކާ ދިމާވި ދަތި އުނދަގުލާއި، މުޞީބާތުގެ ވާހަކަ އަދި ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމައަށް ނާންނަނީއެވެ. ﴿مَّسَّتْهُمُ ٱلْبَأْسَآءُ وَٱلضَّرَّآءُ وَزُلْزِلُوا۟ حَتَّىٰ يَقُولَ ٱلرَّسُولُ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ مَعَهُۥ مَتَىٰ نَصْرُ ٱللَّهِ أَلَآ إِنَّ نَصْرَ ٱللَّهِ قَرِيبٌ﴾ އެބައިމީހުންގެ މުދަލާއި، ނަފްސުތަކަށް، ދަތިއުނދަގުލާއި، ކާރިސާތަކާއި، މުޞީބާތްތައް ކުރިމަތިވެ ގަދަފަދަ އިމްތިޙާނަކުން އެބައިމީހުން އިމްތިޙާނު ކުރެވުނެވެ. ރަސޫލުބޭކަލުންނާއި އެބޭކަލުންނަށް ތަބަޢަވީ މީހުން ތިމަންމެންނަށް މަދަދު ލިބި ސަލާމަތްވާނީ ކޮންއިރަކުހޭ ބުނާ ވަރު ވަންދެންނެވެ. މިއާޔަތުގައި "ޒަލްޒަލާ"ގެ ލަފުޒު ބޭނުންކުރައްވައިފައި އޮތުމުން އެބައިމީހުންނަށް ޖެހުނު މުޞީބާތާއި، ބިރުވެރިކަމުގެ ބޮޑުކަން އެނގެއެވެ. މާނައީ، އޭމުއުމިނުންނޭވެ! އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ލިބިގަންނާށެވެ. އެހެނީ، الله ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތާމަ ވަރަށް އަވަހަށް ފިއްލަވައިދެއްވާނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަތުން ލިބިފައިވާ ވަލީވެރީންނަށް ހަމަ ޔަޤީނުންވެސް ނަޞްރު ދެއްވާނެއެވެ.

މީސްތަކުން، އެއުރެން ހޭދަކުރަންވީ ކޮން އެއްޗެއްތޯ ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުގެ ތެރެއިން ހޭދަކުރާ އެއްޗެއް ހޭދަކުރަންވީ، މައިންބަފައިންނަށާއި ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި ޔަތީމުންނަށާއި މިސްކީނުންނަށާއި (ޙާލުގައި ޖެހިފައިވާ) ދަތުރުވެރިންނަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކޮންމެ ހެޔޮކަމެއް ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. (215)

އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެއެވެ. އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން ހޭދަކުރާނީ ކިހާވަރަކަށް ކޮންބައެއްގެ މައްޗަށް ހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކޮންމެ އެއްޗެއް ހޭދަކުރިކަމުގައި ވިޔަސް އެއްޗެއް ދިނުން އެންމެ އައުލާކަން ބޮޑުވެގެންވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނަށާއި، ގާތްތިމާގެ މީހުންނަށާއި، މައިންބަފައިން ގެއްލިފައިވާ ޔަތީމުންނަށާއި، އަތުގައި އެއްވެސް އެއްޗެއް ނެތް ފަޤީރުންނަށާއި، ދަތުރު ނުކުރެވިފައި ހުރި ބީރައްޓެހި މީހާއަށެވެ. ﴿وَمَا تَفْعَلُوا۟ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ ٱللَّهَ بِهِۦ عَلِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މާތް اللهގެ މަގުގައި ކުރާ ހޭދަ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ގެއްލިގެން ނުދާނެއެވެ. މާތް الله އެކަން ދެނެވޮޑިގެން އެކަމަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ. މިއާޔަތުގެ މަޤްޞަދަކީ މައިންބަފައިންނަށް ކަމޭހިތުމަށާއި، ރަޙިމުގެ ގުޅުން ދެމެހެއްޓުމަށާއި، ފަޤީރުންނާއި މިސްކީނުންނަށް އިޙްސާންތެރިވުމަށް ހިތްވަރުދީ އެކަމަށް ބާރުއެޅުމެވެ.

ހަނގުރާމަކުރުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް فرض ކުރައްވައިފިއެވެ. އެއީ، (އެކަމަކީ) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުރުހެވޭ ކަމެއް ކަމުގައި ވަނިކޮށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހޭ ކަމެއް އެއީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ލާބަހުރި ކަމަކަށް ވެދާނެތެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ރުހޭ ކަމެއް، އެއީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުންހުރި ކަމަކަށް ވެދާނެތެވެ. އަދި اللَّه ހުރިހާ ކަމެއްމެ ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނޭނގެއެވެ. (216)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް މާތް الله ގެ ޢަދުއްވުންނާ ޖިހާދުކުރުން ފަރުޟުކުރެވިއްޖެއެވެ. ހަނގުރާމަކުރުމަކީ، އޭގައި ހިމެނޭ މަރުވުމުގެ ނުރައްކަލުގެ ސަބަބުން، ހިތް ނޭދޭ ދަތި އުނދަގޫ ކަމަކަށް ވާއިރުއެވެ. އެހެނަސް، ދެނެގަންނާންވީ ކަމަކީ ހިތްނޭދޭ ބައެއް ކަންކަމަކީ އޭގައި ފައިދާ އެކުލެވިގެންވާ ކަންކަން ކަމެވެ. ފަހެ، ޖިހާދުކުރުމުގައި ކާމިޔާބުވުމާއި ޣަނީމާ ލިބުން ނުވަތަ ޝަހީދުވެ ސުވަރުގެ ލިބުން ހިމެނެއެވެ. ﴿ وَعَسَىٰٓ أَن تَكْرَهُوا۟ شَيْـًٔا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ وَعَسَىٰٓ أَن تُحِبُّوا۟ شَيْـًٔا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ ۗ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ އަދި ދުނިޔޭގެ އެދުންތަކުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެއްލުން ހުރި ކަމުގައިވިޔަސް ބައެއް ފަހަރު ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ދުނިޔޭގެ އެދުންތަކަށް ހެއްލެއެވެ. މިފަދަ ކަންކަމުގެ ތެރޭގައި، ޖިހާދަށް ނުގޮސް ތިބުން ހިމެނެއެވެ. އެއީ، ނިކަމެތިކަމާއި ބަލިކަށިކަމުގެ އިތުރުން ޢަދާވާތްތެރިން ގަދަވެގަތުން އެކަމުގައި ހިމެނޭކަމެކެވެ.

ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރުގައި ހަނގުރާމަ ކުޅައުމަކީ ކޮންކަހަލަ ކަމެއްތޯ އެއުރެން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެ މައްސަރުގައި ހަނގުރާމަ ކުޅައުމަކީ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ. (އެކަމަކު) اللَّه ގެ މަގުން (މީސްތަކުން) ދުރުކުޅައުމާއި އެކަލާނގެއަށް ކާފިރުވުމާއި ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މިސްކިތަށް ވަނަ ނުދިނުމާއި އެތާނގެ އަހުލުވެރިތަކުން އެތަނުން ނެރެލުމުގެ ފާފަވެރިކަން اللَّه ގެ ޙަޟްރަތުގައި މާބޮޑެވެ. އަދި ޤަތުލުކުރުމަށްވުރެ ފިތުނަވެރިކަމުގެ ނުބައިކަން މާބޮޑެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް ކުޅަދާނަވެގެން ވަނީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނުން ތިޔަބައިމީހުން ބޭރުކޮށް ކާފިރުކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ރައްދުކޮށްފުމަށް ދާނދެން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރުމުގައި އެއުރެން ފިލައިނުދާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މުރުތައްދުވެ، ކާފަރަކު ކަމުގައިވާ ޙާލު، މަރުވާ މީހުންނީ، ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި އެއުރެންގެ ޢަމަލުތައް އުވިގޮސްފައިވާ ބަޔެކެވެ. އަދި އެއުރެންނީ، ނަރަކައިގެ އަހުލުވެރިންނެވެ. އެއުރެން ދެމިތިބޭނީ، އެތާނގައެވެ. (217)

ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރުގައި ހަނގުރާމަކުރުމާ ބެހޭގޮތުން އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި ސުވާލު ދަންނަވައެވެ. އެމައްސަރުގައި ހަނގުރާމަކުރުން ހުއްދަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ. އެމައްސަރުގައި ހަނގުރާމަ ކުރުމަކީ ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން އެމައްސަރުގައި އިސްވެ ހަނގުރާމަ ނުފަށާށެވެ. ﴿وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ وَكُفْرٌۢ بِهِۦ وَٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِۦ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ ٱللَّهِ ۚ﴾ މާނައީ އަދި އިސްލާމްދީނަށް މީސްތަކުން ވަނުމަށް ހުރަސްއެޅުމާއި، މާތް الله އަށް ކާފިރުވުމާއި، އަލްމަސްޖިދުލްޙަރާމްގެ ޙުރުމަތްކަނޑައިލުމާއި، ނަބިއްޔާ ﷺ އާއި މުއުމިނުން އެބައިމީހުންގެ ރަށް ކަމުގައިވާ މައްކާއިން ނެރެލުމާއި، މިހުރިހާ ކަމަކީ ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރުގައި މުޝްރިކުންނާ ހަނގުރާމަކުރުމަށްވުރެ މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތުގައި ފާފަވެރިކަން މާ ބޮޑުވެގެންވާ ކަންކަމެވެ! ތިޔަބައިމީހުން ޙުރުމަތްތެރިވެގެންވާ މައްސަރުގައި ހަނގުރާމަކުރުން އެބައިމީހުންނަށް ބޮޑުކަމަކަށް ވީއިރު، ނަބިއްޔާ ﷺއާއި މުއުމިނުންނާ ދެކޮޅަށް ތިޔަބައިމީހުން ހިންގި ޖަރީމާ މާބޮޑުވެފައި ނުބައެވެ. ﴿وَٱلْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ ٱلْقَتْلِ ۗ﴾ މުއުމިނުން އެމީހުންގެ ދީނުން ބޭރުކުރުމަކީ ބަޔަކު ޤަތުލުކުރުމަށްވުރެ ބޮޑު ފާފައެކެވެ. ﴿وَلَا يَزَالُونَ يُقَـٰتِلُونَكُمْ حَتَّىٰ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ ٱسْتَطَـٰعُوا۟ ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނުން ބޭރުކޮށް، ކާފިރުކަމަށް ވެއްދޭންދެން ކާފިރުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރުން ހުއްޓައިނުލާނެއެވެ. ﴿ وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِۦ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْءَاخِرَةِ ۖ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ أَصْحَـٰبُ ٱلنَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَـٰلِدُونَ﴾ މިފަނާވަނިވި ދުނިޔޭގެ އަގެއް ނެތް ތަކެތީގެ ދަހިވެތިކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އިސްލާމްދީން ދޫކޮށް މުރުތައްދުވާ މީހާގެ ހުރިހާ ހެޔޮ ޢަމަލެއް ބޭކާރުވެ، އޭނާ ވާނީ ނަރަކައިގައި އަބަދުގެ އަބަދަށް އޮންނާނެ މީހަކު ކަމުގައެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން إيمان ވި މީހުންނާއި، ހިޖުރަކޮށް، اللَّه ގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުޅަ މީހުން، އެ މީސްމީހުން اللَّه ގެ ރަޙްމަތަށް އެދެތެވެ. اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (218)

އީމާންވެ، ހިޖުރަކޮށް، الله ގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރި މީހުންނަކީ މާތް اللهގެ ރަޙްމަތް އެންމެ ޙައްޤު މީހުންނެވެ. الله އީ ގިނަގިނައިން ފާފަ ފުއްސަވާ އަދި ތަނަވަސް ރަޙްމަތުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ރާއާއި ޖުވާކުޅުމާމެދު އެއުރެން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެ ދެކަމުގައި ބޮޑުވެގެންވާ ފާފަވެރިވުމަކާއި މީސްތަކުންނަށް ހިސާބަކަށް ނަފާ ލިބެނިވި ގޮތްތަކެއްވެސް ވެއެވެ. އެ ދެކަމުގެ މަންފާއަށްވުރެ، އެ ދެކަމުގެ ފާފަވެރިކަން މާބޮޑެވެ. އަދި އެއުރެން ހޭދަކުރަންވީ ކޮންއެއްޗެއްތޯ ކަލޭގެފާނާ އެއުރެން ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! (ހޭދަކުރަންވީ) އިތުރުވީ އެއްޗެކެވެ. އެފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް اللَّه، (އެކަލާނގެ) ޙުކުމްތައް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުން ފިކުރުކުޅައުމަށްޓަކައެވެ. (219)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އެބައިމީހުން ރާބުއިމާއި، ޖުވާކުޅުމުގެ ޙުކުމާ ބެހޭގޮތުން ކަލޭގެފާނަށް ސުވާލުދަންނަވައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ރާބުއިމާއި، ޖުވާކުޅުމަކީ އޭގެ ގެއްލުމާއި ފާފަ ނުހަނު ބޮޑު ދެކަމެވެ. އެ ދެކަމުން ލިބޭ މާއްދީ ފައިދާއަކީ އެ ދެކަމުން ލިބޭ ގެއްލުމާއި ބަލައި ވަރަށް ކުޑަ އެއްޗެކެވެ. އެހެނީ، ރާބުއިމުން ބުއްދި ފިލައިދިއުމާއި، ޖުވާކުޅުމުން ގެތައް ވީރާނާވެ ޢާއިލާތައް ރޫޅި ދިއުމަކީ އެދެކަމުން ލިބޭ ކުޑަކުޑަ ފައިދާއަށް ވުރެ މާ ގެއްލުން ބޮޑު ކަންކަމެވެ. ﴿وَيَسْـَٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ ٱلْعَفْوَ ۗ كَذَ‌ٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلْءَايَـٰتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! މުދަލުން ޚަރަދުކުރާންވީ ކޮންއެއްޗެއްތޯއާއި ދޫކޮށްލާންވީ ކޮން އެއްޗެއްތޯ އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހު ސުވާލު ދަންނަވައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ބޭނުންތައް ފުއްދައިގެން، ބާކީހުރި އެއްޗަކުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވެވުނު މިންވަރަކުން ޚަރަދުކުރާށެވެ. މާތް الله މިފަދައިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޙުކުމްތައް ބަޔާންކުރައްވައި، ފައިދާއާއި ގެއްލުން އަންގަވައިދެއްވައި، ޙަލާލާއި ޙަރާމް ވަކިކޮށްދެއްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުން ދިރިއުޅުމުގެ ކަންކަމާމެދު ފިކުރުކުރުމަށް ޓަކައެވެ.

(ފިކުރުކުރަންވީ) ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތާ މެދުގައެވެ. އަދި ޔަތީމުންނާ މެދުގައި އެއުރެން ކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެއުރެންގެ ކަންތައްތައް އިޞްލާޙުކުރުމީ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެއުރެންނާ ގުޅިގެން އުޅޭނަމަ އެއުރެންނީވެސް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚުންނެވެ. އަދި އިޞްލާޙުކުރާ މީހުންނާއި ފަސާދަކުރާ މީހުން، اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. اللَّه އިރާދަކުރައްވައިފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަތިކުރައްވައިފީހެވެ. ހަމަކަށަވަރުން اللَّه އީ، ޢަޒީޒުވަންތަ ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (220)

ތިޔަބައިމީހުން ދެ ދުނިޔެއާ މެދު ވިސްނައި، އެންމެ ފައިދާހުރި ރަނގަޅު ގޮތް އިޚްތިޔާރު ކުރުމަށްޓަކައެވެ. ނުވަތަ ދުނިޔޭގެ ފަނާވެދިއުމާއި، އާޚިރަތުގެ ދެމި އޮތުމާ މެދު ވިސްނުމަށް ޓަކައެވެ. އަދި ޔަތީމުންނާއެކު އުޅުމާއި، އެމީހުންގެ މުދަލުގައި ބައިވެރިވުމާ ބެހޭގޮތުން އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނަށް ސުވާލުދަންނަވައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. އެމީހުންގެ މުދާ ހެޔޮގޮތުގައި ބެލެހެއްޓުމުގެ މަޤްޞަދުގައި އޭގައި ބައިވެރިވުން، އެމީހުން އެކަހެރިކޮށްފައި ބޭތިއްބުމަށްވުރެ ރަނގަޅެވެ. ﴿وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَٰنُكُمْ ۚ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ ٱلْمُفْسِدَ مِنَ ٱلْمُصْلِحِ ۚ﴾ ޔަތީމުންގެ ހެވާއި ލާބައަށްޓަކައި އެމީހުންގެ މުދާ ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލާ އެއްކޮށް، އެމީހުންނަށް ފައިދާ ހޯދައިދޭން އެމީހުންނާ ބައިވެރިވާނަމަ، އެއީ މައްސަލައެއް އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، އެމީހުންނީ ދީނުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޚުންނެވެ. ޔަތީމުންގެ މުދަލުގެ ބޭނުން ނުބައިގޮތުގައި ހިފާ މީހުންނާއި، އެމީހުންގެ ހެވަށްޓަކައި ހެޔޮގޮތުގައި އެމުދަލުގެ ބޭނުން ހިފާ މީހުން މާތް الله ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. ﴿وَلَوْ شَآءَ ٱللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ މާތް الله އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދަތިކުރައްވައި، ޔަތީމުންގެ މުދަލުގައި ބައިވެރިވުން މަނާކުރެއްވީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަސޭހަގޮތް އިރާދަކުރައްވާތީ، އެގޮތަށް އުނދަގޫ ނުކުރެއްވީއެވެ. މަޞްލަޙަތު އޮތް ގޮތަށް ނޫނީ އެކަލާނގެ އެއްވެސް ކަމެއް ނުކުރައްވައެވެ.

ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ އަންހެނުންނާ ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނި ނުކުރާށެވެ! (އެއީ) އެކަނބަލުން އީމާންވެއްޖައުމަށް ދާނދެނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހިތާވާ ކަމުގައިވިޔަސް ހަމަކަށަވަރުން މުއުމިން އަޅުއަންހެނަކުވެސް، ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ އަންހެނަކަށްވުރެ މާރަނގަޅެވެ. އަދި (މުއުމިން އަންހެނުން) ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ ފިރިހެނުންނާ ތިޔަބައިމީހުން ނުދެވާށެވެ! (އެއީ) އެއުރެން އީމާންވެއްޖައުމަށް ދާނދެނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެމީހަކާ ރުހި ޤަބޫލުވިޔަސް، ހަމަކަށަވަރުން މުއުމިން ފިރިހެން އަޅަކުވެސް ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ ފިރިހެނަކަށްވުރެ މާރަނގަޅެވެ. އެއުރެން އެ ގޮވަނީ ނަރަކަޔަށް ވަނުމަށެވެ. اللَّه ގޮވައިލައްވަނީ އެކަލާނގެ އިރާދަފުޅުން ތިޔަބައިމީހުން ސުވަރުގެއަށާއި މަޣުފިރަތުގެ ތެރެއަށް ވަނުމަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އާޔަތްތައް މީސްތަކުންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ އެއުރެން ހަނދުމަކުރުމަށްޓަކައެވެ. (221)

މާތް الله އަށް އީމާންނުވާ އަދި ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ އަންހެނުން އިސްލާމްދީނަށް ނުވަންނަނީސް ، ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންނާ ކައިވެނި ނުކުރާށެވެ. ކާފަރު އަންހެންމީހާ ރީތިވެފައި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޭނާގެ ރީތިކަން ރަނގަޅުވިޔަސް، ޝިރުކުކުރާ ކާފިރު މިނިވަން އަންހެނަކަށްވުރެ މާތް الله އަށް އީމާންވާ އަޅު އަންހެނަކު މާ ރަނގަޅެވެ. ﴿وَلَا تُنكِحُوا۟ ٱلْمُشْرِكِينَ حَتَّىٰ يُؤْمِنُوا۟ ۚ وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ ۗ﴾ މުޝްރިކުންނާއި އަހުލުކިތާބީން އިސްލާމްދީނަށް ނުވަންނަނީސް އެބައިމީހުންނާ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަންހެންދަރީން ކައިވެނިކޮށްނުދޭށެވެ. ކާފަރު ފިރިހެނާގެ ރީތިކަމާ މުދާވެރިކަމަށްޓަކައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޭނާ ރަނގަޅުވިޔަސް، ޝިރުކުކުރާ ކާފަރު މިނިވަން ފިރިހެނަކަށްވުރެ މާތް اللهއަށް އީމާންވާ އަޅު ފިރިހެނަކު މާ ރަނގަޅެވެ. ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ يَدْعُونَ إِلَى ٱلنَّارِ ۖ وَٱللَّهُ يَدْعُوٓا۟ إِلَى ٱلْجَنَّةِ وَٱلْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِۦ ۖ﴾ ތިޔަބައިމީހުން އެބަޔަކާ ކައިވެނިކުރާން އުޅުނު، އަދި އެބައެއްގެ ދަރީންނާ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަންހެންދަރީން ކައިވެނި ކޮށްދޭން އުޅުނު މީހުންނީ ކާފިރުކަމާއި ނަރަކައަށް ގޮވާ މީހުންނެވެ. މާތް الله ގޮވައިލައްވަނީ އޭގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ބާއްޖަވެރިކަން ހިމެނޭ ކަންކަމަށެވެ. އެއީ ސުވަރުގެ ވަނުމާއި ފާފަފުއްސެވުމެވެ. މިތާނގައި ﴿بِإِذْنِهِ﴾ ގެ މުރާދަކީ ތައުފީޤު ދެއްވުމާއި މަގުފަހިކޮށްދެއްވުމެވެ. ﴿وَيُبَيِّنُ ءَايَـٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ މާތް الله އެކަލާނގެ ޙުއްޖަތްތައް މީސްތަކުންނަށް ދައްކަވައި، އާޔަތްތައް ބަޔާންކޮށް ދެއްވަނީ، އެބައިމީހުން ހަނދުމަކޮށް ހެވާއި ނުބައި ވަކިކޮށް ދެނެގަތުމަށެވެ.

އަދި ޙައިޟާމެދު، ކަލޭގެފާނާ އެއުރެން ސުވާލުކުރެތެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! އެއީ އުނދަގޫ (ލިބެނިވި) ކަމެކެވެ. ފަހެ، ޙައިޟުގެ ދުވަސްވަރުގައި ތިޔަބައިމީހުން އަންހެނުންނާ ދުރުހެލިވާށެވެ! (އެބަހީ: ޖިމާޢުނުވާށެވެ!) އަދި އެކަނބަލުން ހިނައި ޠާހިރު ވެއްޖައުމަށްދާނދެން ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ ގާތްނުވާށެވެ! ފަހެ އެކަނބަލުން ހިނައި ޠާހިރު ވެއްޖެނަމަ، اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވާފައިވާ ފަދައިން އެކަނބަލުން ގާތަށް ތިޔަބައިމީހުން ދާށެވެ! (އެބަހީ: ޖިމާޢުވުން ހުއްދައެވެ.) ހަމަކަށަވަރުން، ގިނަގިނައިން ތައުބާވާ މީހުންދެކެ اللَّه ލޯބިވެ ވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި ޠާހިރުވާ މީހުން ދެކެވެސް އެކަލާނގެ ލޯބިވެވޮޑިގެންވެއެވެ. (222)

އަދި ޙައިޟުގެ ދުވަސްވަރު އަނބީންނާ އެއްދާންކުރުން ހުއްދަތޯ ނުވަތަ ޙަރާމްތޯ އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި ސުވާލުދަންނަވައެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ޙައިޟަކީ ހަޑި، އަދި ދެމަފިރީންނަށް ގެއްލުން ހުރި އެއްޗެކެވެ. އެހެންކަމުން، ޙައިޟުގެ ދުވަސްވަރު އަނބީންނާ އެއްދާންކުރުމުން ދުރުހެލިވާށެވެ. މާނައީ އެކަނބަލުން ޙައިޟުން ޠާހިރުވެ ހިނައިގަންނާންދެން ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ އެއްދާން ނުކުރާށެވެ. އެކަނބަލުން ޙައިޟުން ޠާހިރުވެ ހިނައިގަތުމުން، الله ހުއްދަ ކުރެއްވި ގޮތަށް އެކަނބަލުންނާ އެއްދާން ކުރާށެވެ. ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ ۖ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ ٱللَّهُ﴾ އެ ކަނބަލުން ޙައިޟުން ޠާހިރުވެ ހިނައިގަންނަންދެން ތިޔަބައިމީހުން ޖިމާޢުވުމަށްޓަކައި އެކަނބަލުންނާއި ގާތްނުވާށެވެ. ދެން، އެކަނބަލުން ޠާހިރުވެ ހިނައިގަތުމުން، މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަކުރެއްވި ތަނުން ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ ގާތަށް ދާށެވެ. (އެބަހީ ޖިމާޢުވާށެވެ.) އެއީ ފަރުޖެވެ. (ދަރިން ވިހާ ތަނެވެ.) (ނަޖިހާއި މުޑުދާރުކަމުގެ ތަންކަމުގައިވާ) ފުރަގަސްފަރާތެއް ނޫނެވެ. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّ‌ٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلْمُتَطَهِّرِينَ﴾ ފާފަތަކުން ތައުބާވާ، ނަޖިސް އަދި ހަޑިމުޑުދާރު ކަންކަމުން ދުރުހެލިވާ މީހުންނަށް މާތް الله ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވައެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިންނީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްވާ ދަނޑުބިމެކެވެ. ފަހެ ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުންފަދައަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަނޑުބިމަށް އަންނާށެވެ! (އެބަހީ: ނަސްލު އުފެދުމުގެ މަގު ޚިޔާރުކުރާށެވެ.) އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކަށްޓަކައި (ހެޔޮކަންތައް) އިސްކުރާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އަދި ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނީ އެކަލާނގެއާ ބައްދަލުވާނޭ ބަޔަކުކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! އަދި މުއުމިންތަކުންނަށް ކަލޭގެފާނު އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު ދެއްވާށެވެ. (223)

އަންހެނުންނަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރިފަސްކޮޅު ދެމިގެން ދިއުމުގެ މަގެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރީން އުފެދެނީ އެކަނބަލުންގެ ރަޙިމުގައެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބީންނާ ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުން ގޮތަކަށް އެއްދާންކުރާށެވެ. ކޮޅަށް ތިބެގެނާއި، އިށީނދެ ތިބެގެނާއި، އޮށޯވެ ތިބެގެނެވެ. ޝަރުޠަކީ ފުރަގަސް ފަރާތް ބޭނުން ނުކުރުމެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ مَلْعُونٌ مَنْ أَتَى امْرَأَتَهُ فِي دُبُرِهَا ‏"‏ ‏. (سنن أبي داود، كتاب النكاح، باب في جامع النكاح)‏ (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލު ﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”އެމީހެއްގެ އަނބިމީހާގެ ފުރަގަސް ފަރާތް ބޭނުންކުރި މީހެއްގެ މައްޗަށް މާތް ﷲގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ.“) (ސުނަނު އަބީދާވޫދް، ޙަދީޘު: 2162) ﴿ وَقَدِّمُوا۟ لِأَنفُسِكُمْ ۚ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّكُم مُّلَـٰقُوهُ ۗ وَبَشِّرِ ٱلْمُؤْمِنِينَ﴾ އާޚިރަތަށް ޓަކައި ހެޔޮ ޢަމަލު އިސްކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެނބުރި ގޮސް، ތިޔަބައިމީހުން ކުޅަ ޢަމަލުތަކުގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެކަން ޔަޤީންކުރާށެވެ. އަދި މުއުމިނުންނަށް ހުރި މަތިވެރި ކާމިޔާބީގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރު އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުވާތަކުން ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކަންތައް ކުރުމަށާއި، ތަޤްވާވެރި ވެރިވުމަށާއި، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަ މަސަލަސްކަން ޤާއިމްކުޅައުމަށް އެޅޭ ހުރަހެއްކަމުގައި، اللَّه ގެ ނަންފުޅު ތިޔަބައިމީހުން ނުލާށެވެ! اللَّه އީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (224)

މާތް الله ގަންދީ ހުވާކުރުން އެއީ ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮ ކަންކަމަށް ހޭދަކުރުމާއި، އަޅުކަންކޮށް الله އަށް ކިޔަމަންތެރިވުމާއި، މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ޞުލްޙަކުރުން ފަދަ ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުމަށް އެޅޭ ހުރަހަކަށް ނަހަދާށެވެ. މިސާލަކަށް ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ މީހަކު: އަހަރެން މިވެނި ކަމެއް ނުކުރުމަށް މާތް الله ގަންދީ ހުވާކޮށްފީމެވެ. އަދި އަހަރެންގެ ހުވަޔާ އެއްގޮތަށް އަހަރެން ޢަމަލުކުރާން ބޭނުމެވެ. މިފަދަ ޢިބާރާތެއް ބޭނުން ކުރުމުން މާތް الله އެއީ އެ ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުމަށް އެޅޭ ހުރަކަށް ވާ ކަހަލައެވެ. އަދި ކިއެއްތަ ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮ ޢަމަލުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުވަޔަށް ކައްފާރާ ދޭށެވެ. މާތް اللهއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އަޑުއައްސަވާ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙާލަތު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ހުވާތަކުގައި، ޤަޞްދަކާ ނުލައި ބުނާ ބަސްތަކަކުން اللَّه ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢުޤޫބާތެއް ނުދެއްވާނެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން ހިތުގެ ޤަޞްދާއެކު ކުރާ ހުވަޔަށް (އެ ހުވަޔާ ޚިލާފުވެއްޖެނަމަ) އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢުޤޫބާތް ދެއްވާނެއެވެ. اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، ޙަލީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (225)

ހުވައިކުރުމުގެ ގަސްތަކާ ނުލައި ތިޔަބައިމީހުންގެ ދޫމައްޗަށް އަންނަ އެއްޗަކަށް މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޢުޤޫބާތް ނުދެއްވާނެއެވެ. މީގެ މިސާލަކީ މީހަކު ވާހަކަ ދައްކާއިރު ހުވާކުރުމުގެ ގަސްތެއް ނެތި لا والله، أي والله ފަދަ ބަސްތައް ބޭނުންކުރުމެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސަޒާ ދެއްވާނީ ކަނޑައެޅިގެން ދޮގު ހުވައި ކުރުމުންނެވެ. މާތް اللهއީ ގިނައިން ފާފަ ފުއްސަވާ، ފާފަވެރީންނަށް ޢުޤޫބާތް ދެއްވުން އަވަސް ނުކުރައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެއުރެންގެ އަނބިންނާމެދު (ޖިމާޢުނުވުމަށް) ހުވާކުރާ މީހުންނަށް އިންތިޒާރުކުރުން ވަނީ، ހަތަރު މަސްދުވަހަށެވެ. ފަހެ، އެއުރެން (ޖިމާޢުވުމަށް) އެނބުރި ރުޖޫޢަވެއްޖެނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ، ރަޙީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (226)

އަނބީންނަށް ގެއްލުންދިނުމުގެ ގޮތުން، އެބައިމީހުންގެ އަނބީންނާ އެކު އެއްދާން ނުކުރާނެ ކަމަށް ބުނެ ހުވާ ކުރާ މީހުން ހަތަރު މަސް ދުވަހަށް ބަލާހުށި ކަމެވެ. ފަހެ، އެމީހުންގެ ހުވަޔަށް ކައްފާރާ ދީ، އެ މުއްދަތުގެ ތެރޭގައި އެބައިމީހުންގެ ހެޔޮ ވިސްނުމަށް އެނބުރި އަތުވެއްޖެ ނަމަ، މާތް الله އެމީހުންނަށް ޢަފޫކުރައްވައި، އެކުރި ކުށަށް މާފު ދެއްވާނެއެވެ. الإيلاء އީލާ ކުރުމަކީ އަނބިމީހާއަށް ގެއްލުންދީ ލަނޑުދިނުމުގެ ގޮތުން އޭނާއާ އެއްދާންނުކުރާނެ ކަމަށް ހުވާކުރުމެވެ. މިއީ ޖާހިލުންގެ ޢަމަލެކެވެ.

އަދި، އެއުރެން ވަރިކުރުމަށް ޤަޞްދުކޮށްފިނަމަ، ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (227)

އެމީހުން އެމީހުންގެ ހުވައިމަތީ ދެމިތިބެ، އެއްދާން ނުކުރިނަމަ، ދެން އޮތީ ދެމީހުން ވަކިވެ، ވަރިވުމެވެ. އޭނާ އަމިއްލައަށް ވަރިކުރާނީއެވެ. ނުވަތަ ޙާކިމާ އޭނާގެ ފަރާތުން ވަރިކުރާނީއެވެ. މާތް الله އީ އެބައިމީހުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އަޑުއައްސަވާ، އަދި އެބައިމީހުންގެ ނިޔަތް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އަދި، ވަރިކޮށްފައިވާ އަންހެނުން، އެކަނބަލުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސުތަކާއިގެން ތިން قُرء ވަންދެން އިންތިޒާރު ކުރާހުށިކަމެވެ! (قُرء އަކީ، ޙައިޟު ނުވަތަ ޠުހްރެވެ.) އަދި، އެކަނބަލުން، اللَّه އަށާއި، އާޚިރަތް ދުވަހަށް، އީމާންވާ ކަމުގައިވާނަމަ، އެކަނބަލުންގެ ރަޙިމްތަކުގައި اللَّه އުފައްދަވާފައިވާ އެއްޗެއް (އެބަހީ: ޙައިޟުވުމާއި ބަލިވެއިނުންފަދަ ކަންތައް) ވަންހަނާކުރުން އެކަނބަލުންނަށް ހުއްދައެއް ނުވާނެތެވެ. އަދި، އެއުރެން އިޞްލާޙުކުރުމަށް އެދޭނަމަ، ޢިއްދައިގެ ދުވަސްވަރުގައި އެކަނބަލުން ކާވެންޏަށް އަނބުރައި ގެނައުން އެކަނބަލުންގެ ފިރީންނަށް ޙައްޤުވެގެން ވެއެވެ. އަދި ޝަރްޢީ ހަމައިން (ފިރިންނަށް އަދާކުރުން) އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ވާޖިބުވެގެންވާފަދަ ކަންތައްތައް (ފިރިންގެ ފަރާތުން) އެކަނބަލުންނަށްވެސް ޙައްޤުވެގެން ވެއެވެ. އަދި އެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް ފިރިހެނުންނަށް ދަރަޖައެއް ލިބިގެންވެއެވެ. اللَّه އީ، ޢަޒީޒުވަންތަ، ޙަކީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (228)

ފިރިމީހާއާ އެއްދާންކުރުމަށްފަހު ވަރިވީ އަންހެނާގެ މައްޗަށް ތިން ޙައިޟު އިންތިޒާރުކުރުން ވާޖިބުވެގެން ވެއެވެ. އެއީ އޭނާގެ ޢިއްދައެވެ. ދެން އެއަށް ފަހު މީހަކާ އިނުން އޭނާއަށް ހުއްދައެވެ. ﴿وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِىٓ أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْءَاخِرِ ۚ﴾ މިގޮތަށް ވަރިވީ އަންހެނުންނަށް، އެކަނބަލުން މާބަނޑު ނަމަ، ޢިއްދަ ކުރުކުރުމުގެ ބޭނުމުގައި، އަދި ރުޖޫޢަ ކުރުމަށް ފިރިމީހާއަށް ލިބޭ ޙައްޤު ގެއްލުވާލުމަށް ޓަކައި، ބަލިވެއިންކަން ސިއްރުކުރުން ހުއްދަ ނުވާނެއެވެ. އެކަނބަލުން މާތް اللهއަށް އީމާންވެ، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެނބުރިދާން ޖެހޭކަން ޤަބޫލުކުރާނަމައެވެ. ﴿وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِى ذَ‌ٰلِكَ إِنْ أَرَادُوٓا۟ إِصْلَـٰحًا ۚ﴾ އެކަނބަލުންގެ ފިރީން، އެކަނބަލުންނަށް ހެޔޮއެދޭނަމަ، އަދި ގެއްލުން ދޭން ބޭނުންނުވާނަމަ، ޢިއްދައިގެ މުއްދަތުގެ ތެރޭގައި ރުޖޫޢަކޮށް، އެމީހުންގެ ރައްކާތެރިކަމުގެ ދަށަށް އެކަނބަލުން އަނބުރައި ގެންދިއުން އެއީ އެމީހުންނަށް އޮތް ޙައްޤެކެވެ. ﴿وَلَهُنَّ مِثْلُ ٱلَّذِى عَلَيْهِنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ ۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ ۗ﴾ މާނައީ ފިރީންނަށް ލިބިގެންވާ ވަރަށް އަނބީންނަށް ޙައްޤު ލިބިގެންވެއެވެ. އަދި ދެމަފިރީން ހެޔޮގޮތުގައި އެކުގައި ދިރިއުޅުމަށްޓަކައި، އަނބީންގެ މައްޗަށް ފިރީން އަދާކުރަންޖެހޭ ވާޖިބާ އެއްވަރަށް ފިރީންގެ މައްޗަށް އަނބީންގެ ވާޖިބުތައް ވެއެވެ. އަދި ފިރިހެނުންނަށް އަންހެނުންގެ މައްޗަށް ޙާއްޞަ ކަމެއް ވެއެވެ. އެއީ، އެކަނބަލުންގެ ހުރިހާ ކަމެއް ބެލެހެއްޓުމާއި، ޚަރަދުކުރުމާއި، އިޙްސާންތެރިވުމެވެ. މިތާނގައި އަންހެނުންގެ މައްޗަށް ފިރިހެނުންނަށް އިތުރު ދަރަޖައެއް ވާ ވާހަކައިގައި އަންގަވައިފައި މިއޮތް ދަރަޖައަކީ އެއީ ޝަރަފު މަތިވާ ދަރަޖައެއް ނޫނެވެ. ތަކްލީފުގެ ދަރަޖަ މަތިވީ ވާހަކައެވެ. އެހެނީ الله ގެ ޙަޟްރަތުގައި ފިރިހެނާއަށްވުރެ އަންހެނާގެ ދަރަޖަ މަތިވުންވެސް އެކަށީގެން ވެއެވެ. މާތް الله ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّهِ أَتْقَىٰكُمْ ۚ﴾ (ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެންމެ މާތް މީހަކީ އެންމެ ތަޤްވާވެރި މީހާއެވެ.) މިފަދައިން ވަޙީކުރައްވައިފައި ވާތީއެވެ. ﴿وَٱللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ الله އީ އެކަލާނގެ އަށް އުރެދޭ މީހުންނަށް ޢުޤޫބާތްދެއްވުމުގައި ގަދަ ކީރިތިވަންތަ، އަދި އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ކަންކަމުގައްޔާއި، ނިންމަވާ ނިންމެވުން ތަކުގައި ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ވަރިކުރުން އޮތީ ދެފަހަރުއެވެ. ދެންއޮތީ ހެޔޮގޮތުގައި (އެކަނބަލުންނާ) އިނދެގެން އުޅުމެވެ. ނުވަތަ ހެޔޮކޮށް ހިތުމާއެކު (އެކަނބަލުން) ދޫކޮށްލުމެވެ. އަދި، އެ ދެމީހުން، اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ޙުކުމްތައް ޤާއިމްނުކުރެވިދާނެކަމަށް ބިރުގަންނަނަމަ މެނުވީ، އެކަނބަލުންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ދީފައިވާ ތަކެތީގެ ތެރެއިން އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުން އަތުލުން ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ޙަލާލުވެގެނެއް ނުވެއެވެ. اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ޙުކުމްތައް އެ ދެމީހުންނަށް ޤާއިމްނުކުރެވޭނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން ބިރުގަންނަނަމަ، ފަހެ، އެކަނބުލޭގެ ވަރިވުމަށް އެއްޗެއްދިނުމާއި، ދިންއެއްޗެއް ހިފުމުގައި، އެ ދެމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އެއީ (އެކަންކަމާމެދު) اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އިންތަކެވެ. ފަހެ، އެ އިންތައް ފަހަނަޅައި ތިޔަބައިމީހުން ނުދާށެވެ! އަދި اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ އިންތައް ފަހަނަޅައިދާ މީހުން (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންނީ ހަމަ އަނިޔާވެރިންނެވެ. (229)

ފިރިމީހާއަށް އެ ވަރިއަށް ފަހު ރުޖޫޢު ކުރުމުގެ ޙައްޤު އޮންނަ ޝަރުޢީ ވަރި ކުރެވޭނީ ދެ ފަހަރުއެވެ. އެ ދެ ފަހަރަށް ފަހު އޭނާއަށް ރުޖޫޢުކުރުމުގެ ޙައްޤު ނުއޮންނާނެއެވެ. ﴿فَإِمْسَاكٌۢ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌۢ بِإِحْسَـٰنٍ ۗ﴾ އެއަށް ފަހު އޭނާއަށް އަނބިމީހާ އޭނާގެ ޒަވާޖީ ޙަޔާތަށް އަނބުރައި ގެނެވިދާނެއެވެ. ނުވަތަ އޭނާގެ ޙައްޤަށް އަރައިނުގަނެ، އޭނާއާ ހުތުރުގޮތުގައި މުޢާމަލާތް ނުކޮށް، ރިވެތި ގޮތުގައި ދޫކޮށްލެވިދާނެއެވެ. ﴿وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُوا۟ مِمَّآ ءَاتَيْتُمُوهُنَّ شَيْـًٔا إِلَّآ أَن يَخَافَآ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِ ۖ﴾ ތިޔަބައިމީހުން އަނބީންނަށް ރަނުގެ ގޮތުގައި ދީފައިވާ ފައިސާއިން އެއްވެސް މިންވަރެއް ނެގުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދަވެގެން ނުވެއެވެ. ދެމީހުންނަށް ޞުލްޙަ ނުވެވޭނެކަމާއި، ދެމީހުން ވަކިވުން ނޫން އެހެން ގޮތެއް ނެތްކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގިއްޖެ ޙާލަތުގައި ކުރެވޭ ޚުލްޢަކުން މެނުވީއެވެ. ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا ٱفْتَدَتْ بِهِۦ ۗ﴾ އޭ ޙާކިމުންނޭވެ! އެ ދެމީހުން الله އެންގެވިގޮތަށް ތަބަޢަނުވާނެކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޔަޤީންވެއްޖެ ނަމަ، އަދި އަނބިމީހާ ފިރިމީހާ ކުރެން ވަރި ހޯދާން، އޭނާގެ ކައިވެނީގެ ރަނުން ބައެއް ފިރިމީހާއަށް ދޫކޮށްލާން އެދޭނަމަ އެގޮތަށް ހެދުމަކުން މައްސަލައެއް ނެތެވެ. ﴿تِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا ۚ وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ ٱللَّهِ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ﴾ މިއީ މާތް اللهގެ ޙުކުމްތަކާއި އެކަލާނގެ ޝަރީޢަތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެއާ ޚިލާފުވެ އޭގައި ކަނޑައަޅައިފައިވާ ޙައްދުތައް ފަހަނައަޅައި ނުދާށެވެ. މާތް الله ގެ ޙުކުމާ ޚިލާފުވެއްޖެ މީހާއީ އަމިއްލަ ނަފުސަށް އަނިޔާވެރިވެ، މާތް الله ގެ ޢަޛާބަށް އަމިއްލަ އަށް ހުށަހޮޅިގަތް މީހެކެވެ.

ދެން (ތިންވަނަ ފަހަރަށް) އެކަނބުލޭގެ ވަރިކޮށްފިނަމަ، އެއަށްފަހު، އެކަނބުލޭގެ އެހެން ފިރިޔަކާ ކާވެނިކޮށްފުމަށް ދާނދެން އޭނާއަކަށް (އެބަހީ: ތިންފަށްކުޅަ ފިރިޔާއަށް) އެކަނބުލޭގެ ޙަލާލެއް ނުވާނެތެވެ. ދެން (ފަހުން އިން) ފިރިމީހާ، އެ އަންހެނާ ވަރިކޮށްފިނަމަ، (ކުރިން ވަރިކުރި) ފިރިހެނާއާއި، އެ އަންހެންމީހާއާއި، ދެމީހުން އަލުން އިނުމުގައި އެ ދެމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އެއީ اللَّه އަންގަވާފައިވާ ޙުކުމްތައް ޤާއިމްކޮށްގެން އުޅެވިދާނެކަމަށް އެ ދެމީހުންނަށް ހީވާނަމައެވެ. އަދި، އެއީ (މިކަމާމެދު) اللَّه ކަނޑައަޅުއްވާފައިވާ ޙުކުމްތަކެވެ. އެ ޙުކުމްތައް އެކަލާނގެ ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ (އެ ޙުކުމްތައް) ދެނެގަންނާނޭ ބަޔަކަށެވެ. (230)

ތިންވަނަ ވަރިކޮށްފިނަމަ، އަންހެންމީހާ އެހެން މީހަކާ އިނދެ އެމީހާއާއެކު އެއްދާންކުރުމަށް ފަހު މެނުވީ އޭނާއަށް އެއަންހެން މީހާ ހުއްދަނުވާނެއެވެ. އޭގެ ބޭނުމަކީ އަންހެންމީހާއަށް ތަކުރާރުކޮށް އިހާނެތިކޮށް ހިތުން ހުއްޓުވުމެވެ، އަދި އަނބިމީހާ ފުރަތަމަ ފަހަރު، ދެވަނަ ފަހަރު، އަދި އެންމެ ފަހުން ތިންވަނަ ފަހަރު ވަރިކުރީތީ ފިރިހެންމީހާއަށް އޭނާ އެކުރި ކަމުގެ ނުބައިކަން އިޙްސާސްކޮށްދިނުމެވެ. އޭނާ ފުރަތަމަ ދެފަހަރު ލިބުނު އަދަބުން ފިލާވަޅު ލިބިނުގަނެ ތިންވަނަ ފަހަރު ވަރި ކުރުމުން އެދެމީހުން އެކުގައި ވޭތިކުރާ ޙަޔާތް ކެތްނުކުރެވޭ ޖަޙީމަކަށް ބަދަލުވި ކަހަލައެވެ. މިއީ ތިމާގެ އަނބިމީހާއާ އެކު ޙަޔާތް ވޭތިކުރާން ބޭނުންމީހާ ތިންވަނަ ފަހަރު ވަރިކުރުން ހުއްޓުވާން އަޅާ ފިޔަވަޅެކެވެ. އެހެނީ، މުރުއްވަތްތެރި ފިރިހެނަކު އޭނާގެ އަނބިމީހާ އެހެން ފިރިހެނަކާ އެކު ރޭކުރާކަށް ނުރުހޭނެއެވެ. ﴿فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يَتَرَاجَعَآ إِن ظَنَّآ أَن يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِ ۗ وَتِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ ދެވަނައަށް އިން މީހާ އެއަންހެންމީހާ ވަރިކޮށް، އޭނާގެ ޢިއްދަ ހަމަވުމުން، އެއަންހެންމީހާ ފުރަތަމަ ފިރިމީހާ ގާތަށް އެނބުރި ދިއުމަކުން މައްސަލައެއް ނެތެވެ. އެދެމީހުންވެސް الله ގެ ޙުކުމްތަކާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކުރާ ނަމައެވެ. މިއީ ވިސްނާބަޔަކަށް މާތް الله ބަޔާންކޮށްދެއްވާ އެކަލާނގެ ޝަރީޢަތާއި ޢަދުލުވެރި ޙުކުމްތަކެވެ. މާތް الله ގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿فَإِن طَلَّقَهَا﴾ ގައި ވަނީ ދެވަނަ ފިރިމީހާގެ ވާހަކައެވެ.ފުރަތަމަ ފިރިމީހާއެއް ނޫނެވެ. މާނައީ އެ އަންހެންމީހާއަށް ދެވަނަ ފިރިމީހާ ފުރަތަމަ ފިރިމީހާ އަށްވުރެ ނުބައިކަމަށް ފެނި، ފުރަތަމަ ފިރިމީހާ ގާތަށް އެނބުރި ދާން ބޭނުންވެއްޖެ ނަމަ، އެއީ މައްސަލައެއް އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، ލޮލު ރޯގާ ޖެހުން ލޯ އަނދިރިވުމަށްވުރެ ރަނގަޅެވެ. މީހަކު ބުނި ފަދައިންނެވެ. وَعِنْدَ ذِكْرِ اْلعَمَى يُسْتَحْسَنُ الْعَوَرُ(ލޯއަނދިރިވުމުގެ ވާހަކަ ދެއްކޭ ތަނެއްގައި ލޯ އަވަރުވުމުގެ ވާހަކަ އެއީ ރަނގަޅު ވާހަކައަކަށް ވާނެއެވެ.)

ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިން ވަރިކޮށް އެކަނބަލުންގެ ޢިއްދަ ހަމަވާން ގާތްވެއްޖެނަމަ، ހެޔޮގޮތުގައި ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުން (ރުޖޫޢަކޮށް) ހިފަހައްޓާށެވެ! ނުވަތަ، ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުން ދޫކޮށްލާށެވެ! އަދި، ގެއްލުންދިނުމުގެ ގޮތުން އަނިޔާވެރިވުމަށްޓަކައި އެކަނބަލުން ނުހިފަހައްޓާށެވެ! އަދި، އެކަން އެގޮތަށް ކޮށްފިމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށް އަނިޔާކޮށްފިކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި، اللَّه ގެ އާޔަތްތައް އެއީ ފުރައްސާރައެއްކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ނަހަދާށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް اللَّه ދެއްވި ނިޢުމަތާއި، އަދި، ފޮތާއި، ޙިކްމަތުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބާވައިލެއްވި ތަކެތި، ތިޔަބައިމީހުން ހަނދުމަކުރާށެވެ! އެކަލާނގެ އެއިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަސޭހަތް ވަޙީކުރައްވައެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ކޮންމެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (231)

ތިޔަބައިމީހުން ރުޖޫޢަކުރެވޭ ވަރިއަކުން ވަރިކުރުމަށް ފަހު، އަނބިމީހާގެ ޢިއްދަ ހަމަވުމާ ކައިރިވުމުން، ގެއްލުމެއް އަދި އަނިޔާ އެއް ދިނުމެއް ނެތި ކައިވެނި ރުޖޫޢު ކުރާށެވެ. ނުވަތަ ޢިއްދަ ހަމަވާންދެން އޭނާއަށް އިތުރު ގެއްލުމެއް ދިނުމެއް ނެތި ދޫކޮށްލާށެވެ. އެއީ، މިތާނގައި މިދެކެވެނީ ވަރިކުރެވިފައިވާ އަތްނބެއްގެ ވާހަކައަށް ވާތީއެވެ. إمساك ބޭނުންކުރެވިފައި އެވަނީ ރުޖޫޢަ ކުރުމަށެވެ. އަދި تسريح ބޭނުންކުރެވިފައި އެވަނީ، ދޫކޮށްލުމަށެވެ. ﴿وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا۟ ۚ﴾ އަދި ކައިވެނީ ގެ ރަނުން ބައެއް އަމިއްލަ ނަފްސުގެ ފިދްޔައެއްގެ ގޮތުގައި އެކަނބަލުން އަތުން ހޯދާން، އަނިޔާވެރިވުމުގެ ނިޔަތުގައި، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންގެ ވަރި ރުޖޫޢު ނުކުރާށެވެ. ﴿ وَمَن يَفْعَلْ ذَ‌ٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُۥ ۚ﴾ އަނބިމީހާއަށް އަނިޔާވެރިވެ، އޭނާއަށް ދީފައިވާ ރަނުން އަމިއްލަ ނަފްސަށް ފިދްޔަ ދިނުމަށް މަޖުބޫރުކުމުގެ ބޭނުމުގައި ކައިވެނި ރުޖޫޢަކުރި މީހާ އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށް އަނިޔާވެރިވެއްޖެއެވެ. އެއީ، އޭނާ އެނަފްސު މާތް اللهގެ ޢަޛާބަށް ހުށަހެޅީތީއެވެ. ﴿وَلَا تَتَّخِذُوٓا۟ ءَايَـٰتِ ٱللَّهِ هُزُوًا ۚ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މާތް الله ގެ ޙުކުމްތަކާ ޚިލާފުވެ، އެޙުކުމްތަކަށް ފުރައްސާރަ ނުކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ ޝަރީޢަތާއި ދީނާ ނުބެހޭށެވެ. ﴿وَٱذْكُرُوا۟ نِعْمَتَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ ٱلْكِتَـٰبِ وَٱلْحِكْمَةِ﴾ އަދި މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގުދެއްކެވުމުން އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތް ހަނދުމަކުރާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ކީރިތި ޤުރްއާނާއި، މާތް ނަބިއްޔާ ﷺ ގެ ސުންނަތް ހަނދުމަކުރާށެވެ. ﴿يَعِظُكُم بِهِۦ ۚ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ﴾ އެކަލާނގެ ކީރިތި ޤުރްއާނާއި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ސުންނަތުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަނދުމަކޮށްދެއްވައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ބާއްޖަވެރިކަމާއި ކާމިޔާބީގެ މަގަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަގުދައްކަވައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކުގައި މާތް الله އަކީ ހުރިހާ ކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެ ކަން ދަނެ އެކަލާނގެއަށް އަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޢަމަލުތަކަށް މާތް الله ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ އަނބިން ވަރިކޮށް އެކަނބަލުންގެ ޢިއްދަ ހަމަވެއްޖެނަމަ، އެކަނބަލުންގެ ފިރީންނާ، އެކަނބަލުން ކާވެނިކުރުމަށް ހުރަސް ނާޅާށެވެ! އެއީ، ހެޔޮގޮތުގައި، (އިނދެގެން އުޅުމަށް) އެއުރެންގެ މެދުގައި، ރުހި އެއްބަސް ވެއްޖެނަމައެވެ. ތިޔަބައިމީހުންކުރެ، اللَّه އަށާއި، އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވާ މީހުންނަށް ނަސޭހަތް ދެއްވާފައިވާގޮތަކީ އެއީއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ ފައިދާހުރި، އަދި، ޠާހިރުކަންބޮޑު ގޮތަކީވެސް އެއީމެއެވެ. (ތިޔަބައިމީހުންނަށް މަޞްލަޙަތު ހުރިގޮތް) اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނޭނގެތެވެ. (232)

ތިޔަބައިމީހުން އަނބީން ވަރިކޮށް، ޢިއްދަ ހަމަވުމަށްފަހު، އެކަނބަލުން އެކަނބަލުންގެ ފިރީން ގާތަށް އެނބުރިދާން ބޭނުންނަމަ، އޭ ވަލީވެރިންނޭވެ!، އެކަން މަނާނުކުރާށެވެ. ﴿إِذَا تَرَ‌ٰضَوْا۟ بَيْنَهُم بِٱلْمَعْرُوفِ ۗ﴾ މާނައީ އެދެމީހުންގެ ދެމެދުގައި އޮތް މައްސަލަ ޙައްލުވެ، ދެމީހުންނަށް ކަންކުރެވުނު ގޮތާމެދު ދެރަވެ، ކޮންމެ މީހަކުވެސް الله ރުހިވޮޑިގަންނަވާ ގޮތަށް އަނެކާ ގާތަށް ދާން ރުހިއްޖެ ޙާލަތެއްގައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ މަޢުޤިލް ބިން ޔަސާރް رضي الله عنه އާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އޭނާގެ އުޚްތު މުސްލިމަކާ ކައިވެނިކޮށްދެއްވިއެވެ. ދެން، އެފިރިހެންމީހާ އެކަނބުލޭގެ ވަރިކުރުމަށް ފަހު ޢިއްދަ ހަމަވާންދެން ބެހެއްޓިއެވެ. ފަހުން، އޭނާ އެކަނބުލޭގެ އަނބުރައި ގެންނާން ބޭނުންވިއެވެ. އަދި އެކަނބުލޭގެވެސް އޭނާގެ ގާތަށް ދާން ބޭނުންވިއެވެ. އެހެންވެ، އޭނާ އެކަނބުލޭގެއާ އަލުން ކައިވެނި ކުރާން އެދިގެން އައުމުން މަޢުޤިލު އެކަމާ ދެކޮޅު ހައްދަވައި އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. "އޭ މިހިރަ ގޮތް ކުޑަ މީހާއެވެ! އަހަރެން ކަލެއަށް މާތްކޮށް ހިތައި އަހަރެންގެ އުޚްތާ ކަލެއާ ކައިވެނިކޮށްދިނުމުން ކަލޭ އޭނާ ވަރިކުރީއެވެ. މާތް الله ގަންދީ ބުނަމެވެ. އޭނާ ދުވަހަކުވެސް ކަލޭގެ ގާތަށް އެނބުރި ނުދާނެއެވެ." ދެން، މާތް الله އެ ދެމީހުން އެކަކު އަނެކަކުގެ ގާތަށް އެނބުރި ދާން އެދޭކަން ދެނެވޮޑިގެން މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީއެވެ. (صحيح البخاري: كتاب الطلاق، باب وبعولتهن أحق بردهن | ޙަދީޘު: 5331) ﴿ذَ‌ٰلِكَ يُوعَظُ بِهِۦ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْءَاخِرِ ۗ ذَ‌ٰلِكُمْ أَزْكَىٰ لَكُمْ وَأَطْهَرُ ۗ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ މާތް اللهގެ އަމުރުތަކަށް ބޯލެނބުމާއި އެކަލާނގެ ނަހީތަކުން ދުރުވެގަތުމުގެ ފައިދާ ލިބިގަނެ އެގޮތުގައި ހިފަހައްޓާނީ މާތް الله ގެ ޙަޟްރަތަށް އެނބުރި ގޮސް އެކަލާނގެ ޖަޒާއާ ކުރިމަތިލާން ޖެހޭނެކަން ޤަބޫލުކުރާ މީހުންނެވެ. ފާފަތަކަށް އަރައިގަނެ، މާތް اللهގެ ޢަޛާބަށް ހުށަހޮޅިގަތުމަށް ވުރެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެގޮތް މާ ރަނގަޅެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ ރަނގަޅީ ކޮން ޙުކުމްތަކެއް ކަން އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވަނީ މާތް الله އެވެ. އެހެންކަމުން ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެ އަމުރަށް ބޯލަނބާށެވެ. ކާމިޔާބުލިބޭނީ އޭރުންނެވެ.

މައިން، އެކަނބަލުންގެ ދަރިންނަށް ކިރުދޭހުށީ، ފުރިހަމަ ދެއަހަރުގެ މުއްދަތަށެވެ. އެއީ، ކިރުދިނުން ފުރިހަމަކުރުމަށް ޤަޞްދުކޮށްފި މީހަކަށެވެ. އަދި އެކަށީގެންވާ ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނަށް ކާންދިނުމާއި، އަންނައުނުދިނުން އެއީ، (ކުއްޖާގެ) ބަފާގެ މައްޗަށް ވާޖިބުވެގެންވާ ކަމެކެވެ. އެއްވެސް ނަފްސަކަށް، އެ ނަފްސަކަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ މިންވަރަކަށް މެނުވީ، ތަކުލީފެއް ނުޖައްސަވަތެވެ. މައިމީހާއަށް، އެކަނބުލޭގެ ދަރީގެ ސަބަބުން ގެއްލުމެއް ދީގެން ނުވާނެތެވެ. އަދި، ބަފަޔަކަށްވެސް، އޭނާގެ ދަރީގެ ސަބަބުން ގެއްލުމެއް ދީގެން ނުވާނެތެވެ. އަދި، (ކުއްޖާގެ ބަފާގެ މައްޗަށް ލާޒިމްވީ ކަންތައް) ވާރުތަވެރިޔާގެ މައްޗަށްވެސް އެފަދައިން ލާޒިމްވެގެންވެތެވެ. ފަހެ، އެ ދެމީހުންގެ ރުހުމާއި، މަޝްވަރާއާއެކު (ދެއަހަރު ހަމަވުމުގެ ކުރީގައި) ކިރުދިނުން ހުއްޓާލަން ޤަޞްދުކޮށްފިނަމަ، (އެކަމުގައި) އެ ދެމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަރިންނަށް އެހެން މީހަކު ލައްވާ ކިރުދިނުމަށް ޤަޞްދުކޮށްފިނަމަ، ހެޔޮގޮތުގައި އެކަނބަލުންނަށް ދޭންޖެހޭ އުޖޫރައެއް ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނަށް ދެނީނަމަ، (އެކަމުގައި) ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ! އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (233)

ވަރިވެފައިވާ މައިންގެ މައްޗަށް، އެކަނބަލުންގެ ދަރީންނަށް ފުރިހަމަ ދެ އަހަރު ކިރު ދިނުން ހުށްޓެވެ. މަންމައާއި ބައްޕައާ ދެމީހުންވެސް އެގޮތަށް ކިރުދިނުން ފުރިހަމަކުރާން ބޭނުންނަމައެވެ. މިތާނގައި المطلقات (ވަރިވެފައިވާ އަންހެނުން) ގެ ބަދަލުގައި الوالدات (މައިން) ބޭނުންކުރެވިފައި މިވަނީ ދަރިންނަށް އެކަނބަލުންގެ ހިތުގައި އޮންނަ ކުލުނުގެ ސަބަބުންނެވެ. އެހެނީ، އަންހެނާ އެއީ ވަރިވެފައި އިން މީހަކަށް ވިޔަސް އެއީ މައެކެވެ. އަދި ދެމަފިރީންގެ އަރައިރުމުގެ ސަބަބުން ދަރިފުޅުގެ ދިރިއުޅުން ހަލާކުވެ ބޭކާރުވެ ދިޔަދީގެން ނުވާނެއެވެ. ﴿وَعَلَى ٱلْمَوْلُودِ لَهُۥ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا ۚ﴾ މާނައީ ދަރިފުޅުގެ މައިމީހާގެ މައްޗަށް ޚަރަދުކޮށް، މުށްބާރުކުރުމެއް އަދި އިސްރާފުކުރުމެއް ނެތި، ކުޅަދާނަވީ މިންވަރަކުން، ޢާއްމުކޮށް ހެދުން ލައި އުޅޭ ފެންވަރުން ރަނގަޅު ހެދުން އޭނާއަށް ދިނުން ދަރިފުޅުގެ ބައްޕަގެ މައްޗަށް ހުށްޓެވެ. وعلى الوالد (ބައްޕަގެ މައްޗަށް ހުށްޓެވެ.) ވަޙީނުކުރައްވައި وعلى المولود له (އެމީހަކަށް އެދަރި ވިހެއި މީހާ) އޭ ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ ދަރީން ނިސްބަތްވާނީ މަންމައަށް ނޫންކަމާއި، ބައްޕައަށް ކަން ހާމަކުރެއްވުމަށެވެ. ﴿لَا تُضَآرَّ وَ‌ٰلِدَةٌۢ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَّهُۥ بِوَلَدِهِۦ ۚ﴾ މާނައީ ދަރިފުޅާ ހެދި އޭނާގެ މަންމައާއި ބައްޕައާ ދެމެދު މައްސަލަޖެހި އެކަކު އަނެކަކަށް ގެއްލުންދީ، ދަރިފުޅު ގެންގުޅުމުގައި ބައްޕައަށް ދަތިކުރުމަށް ޓަކައި ދަރިފުޅަށް ކިރުދިނުމަށް މަންމަ ދެކޮޅު ހަދައި، މަންމައަށް ގެއްލުން ދިނުމުގެ ގޮތުން ބައްޕަ އޭނާގެ އަތުން ދަރިފުޅު ގަދަކަމުން އަތުލައި، އެކަކު އަނެކަކު ރުޅިއަރުވައި ހަދައިގެން، މިކަމުގެ ޝިކާރައަކަށް ދަރިފުޅު ވެގެންނުވާނެއެވެ. ﴿وَعَلَى ٱلْوَارِثِ مِثْلُ ذَ‌ٰلِكَ﴾ މާނައީ ދަރިފުޅުގެ ބައްޕަ މަރުވެއްޖެ ނަމަ، އެދަރިފުޅުގެ ވާރުތަވެރިޔާ، އެބަހީ އޭނާގެ ކާފަ، ނުވަތަ ބޭބެ، ނުވަތަ ބޮޑު ބޭބެގެ މައްޗަށް، ދަރިފުޅުގެ ބައްޕަގެ މައްޗަށް އޮތް، ހުންނަ ތަނާއި އެހެނިހެން ޚަރަދު ފަދަ މަންމަގެ ހުރިހާ ޚަރަދެއް ދިނުން ލާޒިމުވާނެއެވެ. ﴿ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا﴾ މާނައީ ދަރިފުޅަށް ރަނގަޅު ގޮތަކާ މެދު މަޝްވަރާ ކުރުމަށް ފަހު، ދެ އަހަރު ހަމަވުމުގެ ކުރީން ދަރިފުޅަށް ކިރު ދިނުން ހުއްޓައިލާން ދެމީހުން ރުހޭ ނަމަ އެގޮތަށް ހެދުން އެއީ މައްސަލައެއް އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. ﴿وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوٓا۟ أَوْلَـٰدَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّآ ءَاتَيْتُم بِٱلْمَعْرُوفِ﴾ މާނައީ، މައިމީހާއަށް ކިރު ނުދެވިއްޖެ، ނުވަތަ އޭނާ އެކަމަށް ދެކޮޅު ހަދައިފި ޙާލަތެއްގައި، ދަރިފުޅަށް ކިރުދޭން ކިރުމަޔަކު ހޯދާން ތިޔަބައިމީހުން އެދޭ ނަމަ، އެދަރިފުޅަށް ކިރު ދޭން ތިޔަބައިމީހުން ކުރިން ދެމުން އައި އަގު ކިރުމައިމީހާއަށް ދޭގޮތަށް އޭނާ ގެނައުމުގައި މައްސަލައެއް ނެތެވެ. ﴿وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ މިއީ ގަދަފަދަވެގެންވާ އިންޒާރެކެވެ. މާނައީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވެ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ހުރިހާ ކަމެއް އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވާކަން ދަނެ ތިބޭށެވެ. އެކަލާނގެއީ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަދި ދުނިޔެމަތީގައި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންކަމަށް އެކަލާނގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ.

އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަރުވާ މީހުން ދޫކޮށްފައިދާ އަނބިން، އެކަނބަލުންގެ نفس ތަކާއިގެން ހަތަރުމަހާއި ދިހަދުވަހު (މީހުނާ ނީނދެ) އިންތިޒާރުކުރާހުށިކަމެވެ! ފަހެ، އެކަނބަލުންގެ ޢިއްދައިގެ ދުވަސްތައް ފުރިހަމަކޮށްފިނަމަ، ޝަރުޢީ ހަމައިގެމަތިން، އެކަނބަލުންގެ ނަފްސުތަކާމެދު އެކަނބަލުން ކަންތައްކުރި ގޮތެއްގައި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (234)

ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މަރުވާ މީހުން ދޫކޮށްފައިދާ އަނބީން ޢިއްދައިގައި ހަތަރުމަހާ ދިހަ ދުވަހު ތިބޭން ޖެހޭނެއެވެ. މިއީ ފިރީން މަރުވުމުން އެކަމުގެ ހިތާމައިގައި ގުނޭ "މަރުވުމުގެ ޢިއްދައެވެ." މި ޙުކުމަކީ ފިރިމީހާ މަރުވިއިރު މާބަނޑު ނޫން އަންހެނާގެ ޢިއްދައެވެ. މާބަނޑު އަންހެނާގެ ޢިއްދައަކީ ދަރިފުޅު ވިހެއުމެވެ. މާތް الله ގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾ (މާބަނޑުމީހުންގެ ޢިއްދައިގެ މުއްދަތަކީ، އެކަނބަލުންގެ ބަނޑުގައިވާ ދަރީން ވިހެއުމެވެ.) ފަހެ، ޢިއްދައިގެ މަޤްޞަދަކީ ނަސްލު އޮޅުމުން ދަރިފަސްކޮޅު ސަލާމަތް ކުރުމެވެ. އަދި ކައިވެނީގެ ޙައްޤުތަކަށް ރިޢާޔަތްކުރުމެވެ. ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِىٓ أَنفُسِهِنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ ۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ މާނައީ ޢިއްދަ ނިމުމުން އެކަނބަލުންނަށް ކައިވެނިކުރުމުގެ ހުއްދަ ދީ، އަދި ދީނުގައި ހުއްދަ މިންވަރަށް ޒީނަތްތެރިވުމާއި، ކައިވެންޏަށް އެދިގެން އަންނަ މީހުންނަށް ފެނި ރައްދު ދޭން ހުއްދަ ދިނުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ހުރިހާ ކަމެއް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އެކަލާނގެ އެޢަމަލުތަކުގެ ޖަޒާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވާނެއެވެ. މިއީ ވަރަށް ވަރުގަދަ އިންޒާރެކެވެ. އެހެނީ، މާތް الله މީސްތަކުންގެ ޢަމަލުތައް ގާތުން ބައްލަވައިވޮޑިގެން ވަންޏާ، އެޢަމަލުތަކުގެ ޖަޒާ އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވާނެއެވެ.

އަދި، (ރަޖްޢީ ޢިއްދަ ފިޔަވައި އެހެން ޢިއްދައިގައިވާ) އަންހެނުންކުރެން، ތިޔަބައިމީހުން ކާވެނިކުރަން އެދޭކަމުގެ މައްޗަށް ދޭހަވާ ނުވަތަ އިޝާރާތްކުރާ ބަހެއް ބުނުމާމެދު، ނުވަތަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތުތެރޭގައި (ކާވެނިކުރުމުގެ ޤަޞްދު) ފޮރުވާފައި ބޭއްވުމާމެދު، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ފާފައެއްނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުން ކުރެން (ޞަރީޙަކޮށް) ކާވެނިކުރުމަށް އެދޭނޭކަން اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ޝަރުޢީ ހަމައިގެ މަތިންވާ ބަހެއް ތިޔަބައިމީހުން ބުނުން ފިޔަވައި، އެކަނބަލުންނަށް ކާވެނިކުރުމާމެދު ވަޢުދުވެ ނުހަދާހުށިކަމެވެ! އަދި، އެކަނބަލުންގެ ޢިއްދަ ހަމަވެއްޖައުމަށްދާނދެން، ތިޔަބައިމީހުން (އެކަނބަލުންނާ) ކާވެނި ޢަޤްދު ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފްސުތަކުގައިވާ ކަންތައް ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވާކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! ވީމާ، ތިޔަބައިމީހުން، އެކަލާނގެއަށް ބިރުވެތިވެ ރައްކާތެރިވާށެވެ! އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ގިނަގިނައިން ފާފަފުއްސަވާ ޙަލީމްވަންތަ، ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (235)

ޢިއްދައިގައި އިން އަންހެނާ ކުރެން، ސީދާ ޢިބާރާތް ބޭނުންނުކޮށް ނުސީދާ ގޮތުގައި، އިންނާން އެހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުއްދައެވެ. މިސާލަކަށް "އަހުރެން ތިބާއާއި އިންނާން ބޭނުން" މިހެން ބުނުމުގެ ބަދަލުގައި "އަހުރެންނާ އިންނާނެ ހެޔޮލަފާ އަންހެނަކު މިންވަރުކޮށްދެއްވުން އެދި މާތް الله އަށް ދަންނަވަން" މިފަދަ ޢިބާރާތެއް ބޭނުންކުރުމެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ އިނުމުގެ ޝައުޤުވެރިކަން ހިތުތެރޭގައި ބޭއްވުމަކުންވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. ﴿عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَـٰكِن لَّا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّآ أَن تَقُولُوا۟ قَوْلًا مَّعْرُوفًا ۚ﴾ އެކަނބަލުންނާ ކައިވެނިކުރުމުގެ ޝައުޤުވެރިކަން ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތުގައި ވާކަން މާތް الله ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ ކައިވެނިކުރުމުގެ ވާހަކަ ސިއްރުން ނުދައްކާށެވެ. އަދި ފާޅުގައިވެސް ނުބުނެ، ނުސީދާ ގޮތުން އިޝާރާތްކުރާށެވެ. ﴿وَلَا تَعْزِمُوا۟ عُقْدَةَ ٱلنِّكَاحِ حَتَّىٰ يَبْلُغَ ٱلْكِتَـٰبُ أَجَلَهُۥ﴾ އަދި ޢިއްދައިގެ މުއްދަތު ހަމަ ނުވަނީސް ތިޔަބައިމީހުން ކައިވެނި ނުކުރާށެވެ. ﴿وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِىٓ أَنفُسِكُمْ فَٱحْذَرُوهُ ۚ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި ފޮރުވިފައިވާ ކަންކަންވެސް މާތް الله ދެނެވޮޑިގަންނަވާކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޢަޛާބަށް ބިރުވެތި ވާށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ފާފަފުއްސަވާ ކަމާއި، ޢަޛާބު އަވަސްނުކުރައްވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޯގާތެރިވެވޮޑިގަންނަވާތީ ކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން އަނބިންނާއެކު ރޭނުކުރާހާ ހިނދަކު، ނުވަތަ އެކަނބަލުންނަށް ރަނެއް ކަނޑައަޅާފައިނުވާހާ ހިނދަކު، ތިޔަބައިމީހުން، އެކަނބަލުން ވަރިކޮށްފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. (ނަމަވެސް) ތިޔަބައިމީހުން، އެކަނބަލުންނަށް މުތުޢާ ދޭށެވެ! (މުތުޢާއަކީ ވަރިކުރެވޭ އަންހެންމީހާ ހިތްހަމަޖައްސައިލުމަށް ފިރިހެންމީހާގެ ފަރާތުންދެވޭ ބޭނުންތެރި ކޮންމެވެސް އެއްޗެކެވެ.) ތަނަވަސްކަން ލިބިގެންވާ މީހާގެ މައްޗަށް ވާޖިބުވެގެންވަނީ، އޭނާގެ ވަރުން ދިނުމެވެ. އަތްމަތިދަތި މީހާގެ މައްޗަށްވެސް ވާޖިބުވެގެންވަނީ، އޭނާގެ ވަރުން ދިނުމެވެ. ހެޔޮގޮތުގައި ދެވޭ މުތުޢާއެއްގެ ގޮތުގައެވެ. (ވަރިކުރެވޭ މީހުންނަށް ދިނުން) އިޙްސާންތެރިންގެ މައްޗަށް ވާޖިބުވެފައިވާ ޙައްޤެއްގެ ގޮތުގައެވެ. (236)

އަނބީންނާ އެއްދާންކުރުމުގެ ކުރީން ތިޔަބައިމީހުން އެމީހުން ވަރިކުރިޔަސް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. ކައިވެނީގެ ރަނުގެ ގޮތުގައި އެއްޗެއް ދީފައި ނުވާނަމައެވެ. ދީފައިވާނަމަ، އަނބިމީހާއަށް އެރަނުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައެވެ. ﴿وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى ٱلْمُوسِعِ قَدَرُهُۥ وَعَلَى ٱلْمُقْتِرِ قَدَرُهُۥ مَتَـٰعًۢا بِٱلْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى ٱلْمُحْسِنِينَ﴾ ރަނުގެ ވާހަކަ ދެކެވިފައިނުވާނަމަ ވަރިވެވުނު މީހާއަށް އޭނާ ހިތްހަމަޖެއްސުމުގެ ގޮތުންނާއި، ވަރިވުމުން ލިބޭ އެކަނިވެރިކަމުގެ ހިތްދަތިކަން ފިލުވުމަށް ކޮންމެވެސް އެއްޗެއް (މުތުޢާއެއް) ދޭންވާނެއެވެ. މިގޮތަށް ދޭނީ ފިރިހެންމީހާގެ މާލީ ޙާލަތާ އެކަށީގެންވާ އެއްޗެކެވެ. މުތުޢާ އަކީ ރަނުގެ ވާހަކަ ނުދެކެވި އަންހެނަކު ވަރިވެއްޖެ ނަމަ އޭނާގެ ހިތް ހަމަޖެއްސުމުގެ ގޮތުން މުދާ ނުވަތަ ހެދުން ފަދަ އެއްޗެއްގެ ސިފައިގައި ދެވޭ އެއްޗެކެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނަށް، ރަނެއް ކަނޑައަޅާފައިވާ ޙާލު، އެކަނބަލުންނާއެކު ރޭކުރުމުގެކުރިން، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުން ވަރިކޮށްފިނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ކަނޑައެޅި ރަނުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައި، (އެކަނބަލުންނަށް) ދިނުންހުށްޓެވެ. (އެއީ) އެކަނބަލުން ޢަފޫކުރުމުން މެނުވީއެވެ. ނުވަތަ، ކާވެނީގެ ގޮށް އެމީހެއްގެ އަތުގައިވާ މީހާ ޢަފޫކުރުމުން މެނުވީއެވެ. ތަޤްވާވެރިކަމާ އެންމެގާތްގޮތަކީ، ތިޔަބައިމީހުން ޢަފޫކުރުމެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި، އެކަކު އަނެކެއްގެ މައްޗަށް އޮންނަންޖެހޭ އިޙްސާންތެރިވުން، ތިޔަބައިމީހުން ހަނދާންނައްތައި ނުލާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (237)

އަދި ރަންކިއުމަށް ފަހު އެއްދާންކުރުމުގެ ކުރީން ވަރިކޮށްފި ނަމަ، އަންހެންމީހާއަށް އެ ރަނުގެ ދެބައިކުޅަ އެއްބައި ދޭންވާނެއެވެ. އެއީ ދެމީހުން އެކުގައި އެއްދާން ނުކުރާ ކަމުގައި ވާނަމައެވެ. އިޙްސާންތެރީންނަށް ވާ ޙައްޤެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ﴿إِلَّآ أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا۟ ٱلَّذِى بِيَدِهِۦ عُقْدَةُ ٱلنِّكَاحِ ۚ وَأَن تَعْفُوٓا۟ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۚ﴾ މާނައީ އަނބިމީހާ މާފުކޮށް އޭނާއަށް ރަނުން ލިބޭން ޖެހޭ ބައި ނުހޯދާނަމައެވެ. ނުވަތަ ފިރިމީހާ އަނބިމީހާއަށް ރަން ދީފައިވާނަމަ، އޭނާ އެ ރަނުން ބައެއް ނުހޯދައި މާފުކުރާ ނަމައެވެ. މިގޮތަށް އެކަކު އަނެކަކަށް މާފުކުރުން މާތް ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުގައި މާ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ. ﴿وَلَا تَنسَوُا۟ ٱلْفَضْلَ بَيْنَكُمْ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ މާނައީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި އޮތް ރިވެތި މުޢާމަލާތާއި އިޙްސާންތެރިކަމުގެ ގުޅުން ހަނދާން ނައްތައިނުލާށެވެ. މިތާނގައި މުޚާޠަބު ކުރައްވަނީ އަންހެނުންނާއި ފިރިހެނުންނަށެވެ. މާނައީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި އޮތް ޒަވާޖީ ޙަޔާތުގެ ގުޅުމަށް ރިޢާޔަތް ކުރާށެވެ. އެކުގައި އުޅުމާއި ވަރިވުމުގައިވެސް މުއުމިނުންގެ ސިފައަކަށް ވާންޖެހޭނީ ހެޔޮކަމާއި އިޙްސާންތެރިކަމެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުތަކާއި، އަދި، މެދުނަމާދުގެ މައްޗަށް ރައްކާތެރިވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް ކިޔަމަންތެރިވެ، މަޑުމައިތިރިކަމާއެކު (ނަމާދުގައި) ޤާއިމްވެ ތިބޭށެވެ! (238)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވާށެވެ. އަދި ވަކީން ޚާއްޞަކޮށް ޢަޞްރު ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވާށެވެ. އެއީ މަލާއިކަތުން ޙާޟިރުވާ ނަމާދެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދުގައި މަޑުމޮޅިކަމާއެކު ތިބޭށެވެ. އަދި ކިޔަމަންތެރިކަން އަދާކުރުން މަތީ ދެމިތިބޭށެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބިރުވެރިކަމެއް މެދުވެރިވެއްޖެނަމަ، ފައިމަގުގައި ހިނގަހިނގާތިބެގެން، ނުވަތަ، ސަވާރުވެތިބެގެން ނަމާދު ކުރާހުށިކަމެވެ! ދެން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމާންކަން ލިބިއްޖެނަމަ، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه ހަނދުމަކުރާށެވެ! (އެބަހީ: ކުރީގައި ނަމާދުކޮށް އުޅުނުގޮތަށް ނަމާދު ކުރާށެވެ!) ތިޔަބައި މީހުންނަށް އެނގިގެންނުވާ ކަންތައް، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އުނގަންނައިދެއްވި ފަދައިންނެވެ. (239)

ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދުޝްމަނުންގެ ކިބައިން ބިރުވެރިކަން އޮތް ނަމަ ހިނގަހިނގައި ތިބެ، ނުވަތަ ސަވާރުވެ ތިބެވެސް ނަމާދުކުރާށެވެ. އެއްވެސް ޙާލެއްގައި ނަމާދު ދޫނުކުރާށެވެ. އަދި ބިރު ފިލައިގޮސް އަމާންވެއްޖެ ނަމަ، މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް އުނގަންނައި ދެއްވައި، ޝަރުޢުކުރެއްވި ފަދައިން ނަމާދުގެ ހުރިހާ ރުކުނެއް ފުރިހަމަކޮށް ނަމާދުކުރާށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން އަނބިން ދޫކޮށް މަރުވެދާ މީހުން، އެއުރެންގެ އަނބިން (ގެއިން) ނެރެލުމަކާނުލައި، އަހަރުދުވަހަށް ދާނދެން (ކެއިންބުއިމާއި ފޭރާމުގެގޮތުން) ބޭނުންކުރާނޭ އެއްޗެއް، އެއުރެންގެ އަނބިންނަށް ދިނުމަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރާހުށިކަމެވެ! ފަހެ އެކަނބަލުން (ގެއިން) ނުކުމެއްޖެނަމަ، (ދަންނާށެވެ!) ޝަރުޢީ ހަމައިގެމަތިން އެކަނބަލުންގެ ނަފްސުތަކާމެދު އެކަނބަލުން ކުޅަކަމެއްގައި ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއްނެތެވެ. اللَّه އީ، ޢަޒީޒުވަންތަ، ޙަކީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (ނޯޓު: މި އާޔަތުގައިވާ ވަޞިއްޔަތާއި، ހުވަފަތްވެފައިވާ އަންހެނާ، ގެއިންނުނެރެ އަހަރުދުވަސްވަންދެން ބޭންދުމުގެ ޙުކުމް ވަނީ ނަސް|ޚުވެފައެވެ.) (240)

ފިރިހެނުން މަރުވުމުގެ ކުރީން އެމީހުންގެ އަނބީންނަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރާށެވެ. އެބައިމީހުން ދޫކޮށްފައި ދާ އަނބީންނަށް ދިރިއުޅުމުގެ ޚަރަދާއި އަންނައުނު ފުރިހަމަ އެއް އަހަރު ދުވަހަށް ދިނުމަށެވެ. އަދި ގެއިން އެކަނބަލުން ނުނެރޭށެވެ. މިއީ އިސްލާމްދީން ފެށިގެން އައި އިރު މާބަނޑު މީހުންގެ ޢިއްދައިގެ ޙުކުމް އޮތް ގޮތެވެ. ފަހުން، އެ ޙުކުމް މަންސޫޚު ކުރައްވައި، ޢިއްދަ ހަތަރުމަހާއި ދިހަ ދުވަހަށް ކުރުކުރެއްވީއެވެ. ﴿فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِى مَا فَعَلْنَ فِىٓ أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ ۗ وَٱللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ ފަހެ، އިއްދައިގެ މުއްދަތު ހަމަވުމަށްފަހު އަންހެނުން ގެއިން ނުކުތަސް، އަދި އެކަނބަލުން الله އަންގަވައިފައިވާ ރިވެތި ގޮތުގައި ޒީނަތްތެރިވެ، ހުވަނދުލައި، ކައިވެންޏަށް އެދިގެން އަންނަ މީހުންނަށް ފެނިލުމަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. މާތް اللهއީ އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަމެއް ކުރައްވާ ޙަކީމުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ވަރިކޮށްފައިވާ އަންހެނުންނަށް އެކަށީގެންވާ ހެޔޮގޮތުގައި ނަފަޤާތު ދިނުން ހުށްޓެވެ. ތަޤްވާވެރިންގެ މައްޗަށްވާ حق އެއްގެ ގޮތުގައެވެ. (241)

އަދި ފިރިމީހާ، އޭނާއަށް ކުޅަދާނަވީ މިންވަރަކުން، ވަރިކުރެވޭ އަންހެނާއަށް الله އަންގަވައިފައިވާ ރިވެތި ގޮތުގައި، އަދި އިސްލާމްދީން ޤަބޫލުކުރާ އާދަކާދައާ އެއްގޮތަށް، ޚަރަދުކޮށް ބޭނުންވާ ކަންކަން ކޮށްދޭން ވާނެއެވެ. މިއީ الله އަށް ބިރުވެތިވާ މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ވާޖިބު ޙައްޤެކެވެ.

اللَّه، އެކަލާނގެ އާޔަތްތައް، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެފަދައިން ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ، ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނުމަށްޓަކައެވެ. (242)

މާތް الله ތިޔަބައިމީހުން ގެ މެދުގައި އޮތް ކުލުނާއި އޯގާތެރިކަން ދަމަހައްޓާ ފަދަ ޙުކުމްތައް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ މިފަދައިންނެވެ. އެއީ، މިޙުކުމްތައް ކަނޑައެޅުއްވުމުގައި މާތް الله ގެ ޙިކްމަތް ތިޔަބައިމީހުން ދެނެގަތުމަށްޓަކައެވެ.

އެތައްހާސް ބަޔަކުކަމުގައިވާ ޙާލު، މަރަށް ބިރުން އެއުރެންގެ ގޯތިގެދޮރުން ނުކުމެގެންދިޔަ މީހުންގެ ވާހަކަ، ކަލޭގެފާނަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި ނުވޭތޯއެވެ؟ ފަހެ، اللَّه، އެއުރެންނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މަރުވާށެވެ! (ދެން، އެއުރެން މަރުވީއެވެ.) ދެން، އެކަލާނގެ އެއުރެން ދިރުއްވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، މީސްތަކުން ކުރެ ގިނަ މީހުން ޝުކުރެއް ނުކުރެތެވެ. (243)

ސުވާލުގެ އުސްލޫބު ގެންނަވައިފައި މިވަނީ ވާހަކައާ މެދު ޝައުޤުވެރިކަން އުފެއްދެވުމަށެވެ. އަދި އެއާމެދު ޙައިރާން ކުރުވުމަށެވެ. މަރަށް ބިރުން މަރަށް ފިލާންވެގެން ހާހުން ހާހުން އެބައިމީހުންގެ ގެއިން ނުކުތް މީހުންގެ ވާހަކަ ކަލޭގެފާނު އަޑުނައައްސަވަމުހެއްޔެވެ؟ ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރީން ވިދާޅުވާގޮތުގައި އެއީ ހަތްދިހަ ހާސް މީހުންނެވެ. ﴿فَقَالَ لَهُمُ ٱللَّهُ مُوتُوا۟ ثُمَّ أَحْيَـٰهُمْ ۚ﴾ ދެން މާތްރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުން މަރުގެންނެވުމަށް ފަހު ދިރުއްވިއެވެ. މީސްތަކުން މެރުއްވުމަށްފަހު އެބައިމީހުން ދިރުއްވުމަށް ގަދަކީރިތިވަންތަކަމާއި، މަތިވެރިކަމުގެވެރި الله ގެ ކުޅަދުންވަންތަ ކަމުގެ އެންމެ ބޮޑު ދަލީލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެއީ ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ޤައުމެއްގެ ބައެކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ އެބައިމީހުންނަށް ޖިހާދަށް ގޮވައިލެއްވުމުން މަރަށް ބިރުން އެބައިމީހުން ފިލީއެވެ. ދެން މާތް الله އެބައިމީހުން މަރުއްވައިފައި ބޭތިއްބެވުމަށްފަހު އަލުން ދިރުއްވީއެވެ. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلنَّاسِ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾ މާތް الله އީ މީސްތަކުންނަށް އޯގާވަންތަ އިޙްސާންތެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަމަކު މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ގިނަ ބަޔަކު އެ ނިޢުމަތްތަކަށް ޝުކުރުވެރިވެ ޙަމްދު ކުޅައުމުގެ ބަދަލުގައި ކުރަނީ އިންކާރެވެ.

އަދި، ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه ގެ މަގުގައި ހަނގުރާމަކުރާށެވެ! އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (244)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! މާތް اللهގެ ކަލިމަފުޅު މަތިވެރިކުރުމުގެ މަޤްޞަދުގައި ތިޔަބައިމީހުން ދުޝްމަނުންނާ ހަނގުރާމަކުރާށެވެ. ދުނިޔަވީ ފައިދާއާއި ޣަނީމާ މުދާ ލިބިގަތުމުގެ ބޭނުމުގައެއް ނޫނެވެ. އަދި މާތް الله އީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވާހަކަތައް މޮޅަށް އަޑުއައްސަވައިވޮޑިގަންނަވާ، އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ނިޔަތާއި މަޤްޞަދު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ހެޔޮވެގެންވާ ދަރަންޏަކުން اللَّه އަށް ދަރަނި ދޭހުށީ (އެބަހީ: اللَّه އަށްޓަކައި ހޭދަކުރާހުށީ) ކާކުހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ގިނަވެގެންވާ ގުނަތަކަކަށް، اللَّه، އެ ދަރަނީގެ ހެޔޮ ޖަޒާ އެމީހަކަށް އިތުރުކޮށް ދެއްވާނެތެވެ. ރިޒުޤު ދަތިކުރައްވަނީ، އަދި، ތަނަވަސްކުރައްވަނީވެސް اللَّه އެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން އެނބުރި ރުޖޫޢަ ކުރައްވާހުށީ ހަމައެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. (245)

މާތް اللهއަށް ޓަކައި ޚާލިޞްކޮށް، އެކަލާނގެ ރުއްސެވުން އަދައިގެން، އެކަލާނގެ މަގުގައި އެމީހެއްގެ މުދާ ހޭދަކުރާނީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ މާތް الله އެމީހަކު ކުރި ހޭދައެއްގެ އެތައް ގުނަ އިތުރަށް އެމީހަކަށް ދެއްވާނެއެވެ. ހެޔޮކަމުގެ ދަރުމަ މާތް الله ގެ ޙަޟްރަތުގައި ދިހަ ގުނައަށް، ހަތްދިހަ ގުނައަށް، އަދި ހަތްސަތޭކަ ގުނައަށްވެސް އިތުރުވެގެން ދެއެވެ. އަޅާގެ އިޚްލާޞްތެރިކަން ހުރި ވަރަކުންނެވެ. މިއީ މާތް اللهގެ އަޅުތަކުންގެ ސަމާލުކަން ހެޔޮ ޢަމަލާއި އިޙްސާންތެރިކަމާ ދިމާއަށް އެނބުރުއްވުމަށް އެކަލާނގެ ކުރައްވައިފައިވާ ސުވާލެކެވެ. ﴿وَٱللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْصُۜطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ މާތް اللهއީ އެކަލާނގެ ޙިކްމަތާ އެއްގޮތަށް ބައެއް މީހުންނަށް ރިޒުޤު ދަތިކުރައްވައި އަނެއްބައި މީހުންނަށް ރިޒުޤު ތަނަވަސް ކުރައްވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާތް الله ދެއްވައިފައިވާ ރިޒުޤުން ހޭދަނުކޮށް ހިފަހައްޓާ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވާށެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙާލަތު އެހެން ޙާލަތަކަށް ބަދަލު ނުކުރައްވާތޯއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ޤިޔާމަތްދުވަހު އެނބުރި ދިއުންވަނީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ މާތް اللهގެ މަގުގައި ހޭދަނުކުރާ މީހުންނަށް ނުސީދާ އިންޒާރެކެވެ.

އިސްރާއީލުގެ ދަރިންގެ ތެރެއިން، މޫސާގެފާނަށްފަހުން އުޅުނު ޖަމާޢަތެއްގެ މީހުންގެ ވާހަކަ، ކަލޭގެފާނަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި ނުވޭތޯއެވެ؟ އެއީ، އެއުރެންގެ ނަބިއްޔަކަށް އެއުރެން ދެންނެވި ހިނދުގައެވެ. اللَّه ގެ މަގުގައި ތިމަންމެން ހަނގުރާމަކުރުމަށް ތިމަންމެންނަށް ރަސްކަލަކު ފޮނުއްވައި ދެއްވާށެވެ! އެ ނަބިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ހަނގުރާމަ ފަރުޟު ކުރެއްވިޔަސް، ތިޔަބައިމީހުން ހަނގުރާމަ ނުކޮށް ތިބެދާނެ ނޫންހެއްޔެވެ؟ އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. ތިމަންމެންގެ ގޯތި ގެދޮރުންނާއި ދަރިންގެ ގާތުން ތިމަންމެން ނެރެލާފައިވާ ޙާލު، اللَّه ގެ މަގުގައި ތިމަންމެން ހަނގުރާމަ ނުކުރާންވީ ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ ދެން، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ހަނގުރާމަ ފަރުޟު ކުރެއްވިހިނދު، އެއުރެންގެ ތެރެއިން މަދުބަޔަކު މެނުވީ، އެކަމަށް ފުރަގަސްދިނޫއެވެ. اللَّه އީ، އަނިޔާވެރިން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (246)

މިއާޔަތުގައި ބޭނުންކުރައްވައިފައި މިވާ އުސްލޫބަކީ ސުވާލު އަޑުއަހާމީހާ ޙައިރާންކުރުވާ، ވާހަކައިގައި ވާގޮތް ދެނެގަތުމަށް ޝައުޤުވެރި ކުރުވުމަށް ބޭނުންކުރެވޭ އުސްލޫބެކެވެ. މާނައީ ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ޤައުމެއްގެ ޚަބަރު ކަލޭގެފާނާ ހަމައަށް ނާދޭތޯއެވެ؟ މޫސާ عليه السلام އަވަހާރަވުމަށް ފަހު، އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ ޝަމްޢޫނަށް ދެންނެވި ހިނދެވެ. އެބޭކަލަކާއެކު އަހަރެމެން މާތް اللهގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރާނޭ ވެރިޔަކު އަހަރެމެންގެ މައްޗަށް އިސްކުރައްވާށެވެ. ﴿قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِن كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلْقِتَالُ أَلَّا تُقَـٰتِلُوا۟ ۖ﴾ އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިޔާއާއެކީ ޖިހާދުކުރާން ނުކުތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެވުނަސް، ތިޔަބައިމީހުން ޖިހާދަށް ނުނުކުމެ ހަނގުރާމަ ކުރުމުން ދުރުހެލިވުން އެކަށީގެންވެއެވެ. ﴿قَالُوا۟ وَمَا لَنَآ أَلَّا نُقَـٰتِلَ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَـٰرِنَا وَأَبْنَآئِنَا ۖ﴾ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އަހަރެމެން ހަނގުރާމަ ނުކުރާންވީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ އަހުރެމެން މިތިބީ އަނިޔާ ލިބި، ރަށުން ފައްސައިލެވި، މުދާކޮޅު އަތުލެވި، ދަރިންނާ ދުރުކުރެވިފައެވެ. އޭރު ޢަމާލިޤުން ވަނީ އެމީހުންގެ ގެތައް އަތުލައި، އެމީހުންގެ ދަރީން އަސީރުކޮށްފައެވެ. ﴿فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ ٱلْقِتَالُ تَوَلَّوْا۟ إِلَّا قَلِيلًا مِّنْهُمْ ۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌۢ بِٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ ދެން، އެމީހުންގެ މައްޗަށް ޖިހާދު ފަރުޟުކުރެއްވުމުން، އޭގެ ތެރެއިން ގިނަމީހުން ޖިހާދަށް ނުގޮސް ފިނޑިކަން ދެއްކިއެވެ. ކެތްކޮށް ސާބިތުވި މަދު ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. އެއީ، ޠާލޫތާއެކު ކޯރު ހުރަސްކުރި މީހުންނެވެ. ވަޢުދު އުވާލި މީހުންގެ ކަންތައް މާތް الله މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. މިއީ އުފަލާއި އަރާމުގައި ދިރިއުޅޭ މީހުންގެ ޙާލެވެ. ތިމާމެންގެ ހިތްވަރުގަދަކަން ދައްކާން ހަނގުރާމަ ކުރުމަށް އެދެއެވެ. އެކަމަކު ނުކުންނާންވީ ވަގުތު ޖެހުމުން ފިނޑިވެ ދުނިޔޭގެ އުފަލާއި، މުދަލާ ދިމާއަށް އެނބުރެނީއެވެ.

އަދި، އެއުރެންގެ ނަބިއްޔާ އެއުރެންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރަސްކަލެއްކަމުގައި ޠާލޫތު ފޮނުއްވައިފިއެވެ. އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އޭނާއަށްވުރެން ރަސްކަމަށް ތިމަންމެން ޙައްޤުކަން ބޮޑުކަމުގައިވާއިރު، ތިމަންމެންގެ މައްޗަށް އޭނާއަށް ރަސްކަން އޮންނާނީ ކޮންފަދައަކުންތޯއެވެ؟ އަދި، އޭނާއަކަށް މުދަލުގެ ތަނަވަސްކަމެއްވެސް ލިބިފައެއް ނުވެއެވެ. އެ ނަބިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް اللَّه، އޭނާ ޚިޔާރުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، އޭނާއަށް ޢިލްމާއި، ހަށިގަނޑުގެ ގޮތުން ތަނަވަސްކަން އިތުރު ކުރެއްވިއެވެ. اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް، އެކަލާނގެ ވެރިކަން ދެއްވައެވެ. އަދި، اللَّه އީ، ތަނަވަސްވަންތަ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (247)

އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޓަކައި، ހިތްވަރުގަދަ، ހަނގުރާމައިގެ ހުނަރުތަކުގެ މާހިރަކު ކޮމާންޑަރެއްގެ ގޮތުގައި ފޮނުއްވައިފިއެވެ. އެއީ ޠާލޫތުއެވެ. އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އޭނާ ކޮމާންޑަރަކަށް ވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ މީސްތަކުންގެ ހިތްތައް އެ އެއްޗެއްގެ ވަށައިގެން ޖަމާވާ، މުދާ އޭނާގެ އަތަކު ނެތެވެ. އަހަރެމެން އޭނާއަށް ވުރެ މާ މުއްސަންޖެވެ. އަދި އަހަރެމެން ބާރުގަދަވެފައި ހިތްވަރުގަދަ މީހުންނަށް ވާއިރު އަހަރެމެންނަށް ވެރިކަން މާ ޙައްޤުކަން ބޮޑެވެ!! ﴿قَالَ إِنَّ ٱللَّهَ ٱصْطَفَىٰهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُۥ بَسْطَةً فِى ٱلْعِلْمِ وَٱلْجِسْمِ ۖ﴾ ޖަވާބުގައި އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް الله ވަނީ އޭނާ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކޮމާންޑަރެއް އަދި ރަސްކަލެއްގެ ގޮތުގައި އިޚްތިޔާރު ކުރައްވައިފައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެންމެ މަސްލަހަތު ހުރި ގޮތް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާނީ އެކަލާނގެއެވެ. އަދި ކޮމާންޑަރަކަށް ވުމަށް ބޭނުންވަނީ ދެކަމެކެވެ. އެއީ، ޢިލްމު ތަނަވަސްވުމާއި، ހަށިގަނޑު ވަރުގަދަވުމެވެ. މާތް الله ވަނީ އެދެކަންވެސް އޭނާއަށް ދެއްވައިފައެވެ. ވެރިމީހާއީ ޢިލްމު ތަނަވަސް، ހަށިގަނޑު ވަރުގަދަ، ހައިބަތާއި ޤަދަރު ހުރި މީހަކަށް ވާންޖެހެއެވެ. މީސްތަކުންގެ މެދުގައި އޭނާގެ މަޤާމު މަތިވެރި ވާނީ އޭރުންނެވެ. ﴿وَٱللَّهُ يُؤْتِى مُلْكَهُۥ مَن يَشَآءُ ۚ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌ﴾ ގަދަކީރިތިވަންތަ މާތް اللهއީ ވެރިކަމުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ވެރިކަން ދެއްވައެވެ. އެކަމަށް އިއުތިރާޒުކުރެވޭނޭ ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. މާތް اللهއީ ދީލަތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ވެރިކަމަށް އެންމެ އެކަށީގެންވާ މީހަކު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން، އެކަލާނގެ އެމީހަކު ވެރިކަމަށް ހޮއްވަވައެވެ.

އަދި، އެއުރެންނަށް އެއުރެންގެ ނަބިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އޭނާގެ ވެރިކަމުގެ ހެތްކަކީ، ތިޔަބައިމީހުންނާ ހަމަޔަށް ތާބޫތު އައުމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ދެއްވާ ހިތްހަމަޖެހުމަކާއި، އަމާންކަމަކާއި، އަދި، މޫސާގެފާނުގެ އާލުވެރިންނާއި ހާރޫނުގެފާނުގެ އާލު ވެރިން، ދޫކުރެއްވި ތަކެތީގެ ތެރެއިން ބައެއްތަކެތިވެސް، އެ ތާބޫތުގައި ވެއެވެ. (އެތަކެއްޗާއެކު) އެ ތާބޫތު، މަލާއިކަތުން އުފުއްލަވައިގެން ގެންނަވާނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނީ، މުއުމިނުން ކަމުގައިވާނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަމުގައި ހެތްކެއްވާކަން ކަށަވަރެވެ. (ނޯޓު: ތާބޫތަކީ ފޮށްޓެކެވެ. އެ ފޮށީގައިވާ ތަކެއްޗާމެދު ތަފާތު ގޮތްގޮތަށް މުފައްސިރުން ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ.) (248)

މާތް الله ޠާލޫތު އިޚްތިޔާރުކުރެއްވިކަން ސާބިތުކޮށްދޭ ދަލީލަކަށް އެބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާ އަރިހުގައި އެބައިމީހުން އެދުނެވެ. ނަބިއްޔާ އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲ ޠާލޫތު އިޚްތިޔާރުކުރައްވައި، އޭނާއަށް ވެރިކަން ދެއްވި ކަމުގެ ދަލީލަކީ މޫސާ عليه السلام ދުޝްމަނުންނާ ހަނގުރާމަކުރައްވާ އިރު ލަޝްކަރުގެ ކުރިމަތީގައި ބަހައްޓަވާ ފޮށްޓެވެ. އެފޮށި ބެހެއްޓުމުން ބަނީ އިސްރާއީލުގެ މީހުންގެ ހިތްތަކަށް ހަމަޖެހުން ވެރިވެއެވެ. އޭގައި އެބައިމީހުންނަށް ހިތްހަމަޖެހުމާއި، ހިމޭންކަން ވެއެވެ. އޭގައި ވަނީ މޫސާ عليه السلام ގެ އަސާކޮޅާއި، ހެދުންކޮޅެވެ. އަދި ތައުރާތު ލިޔެފައިވާ ބައެއް ފިލާތަކެވެ. އެފޮށި ހިއްޕަވައިގެން މަލާއިކަތުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. މީސްތަކުން ބަލަހައްޓައިގެން ތިއްބައި، އުޑާއި ބިމާ ދެމެދުން އެފޮށި އުފުއްލަވައިގެން މަލާއިކަތުން ވަޑައިގެން ޠާލޫތުގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އެފޮށި ބެހެއްޓެވިއެވެ. ﴿إِنَّ فِى ذَ‌ٰلِكَ لَءَايَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾ މަލާއިކަތުން އެގޮތަށް ފޮށި ހިއްޕަވައިގެން ވަޑައިގަތުން އެއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިކަމަށް މާތް الله ޠާލޫތު ވެރިކުރައްވައިފައި ވާކަމުގެ ދަލީލެކެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މާތް اللهއަށާއި، އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވާ ކަމުގައި ވަނީނަމައެވެ. ޠާލޫތު ގަސްތުކުރެއްވީ ލަޝްކަރު އިމްތިހާނު ކުރެއްވުމަށެވެ.

ދެން، ލަޝްކަރާއިގެން ޠާލޫތު ނުކުމެވަޑައިގަތްހިނދު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، ފެންކޯރަކުން ތިޔަބައިމީހުންގެ (ކިޔަމަންތެރިކަންހުރި) ގޮތް ބައްލަވާނެއެވެ. ފަހެ، އެ ކޯރުން ފެންބޮއިފި މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާ ތިމަންގެ މީހުންގެ ތެރެޔަކުން ނުވެތެވެ. އަދި، އޭގެ ރަހަ ލިބިނުގަތް މީހާއީ، ހަމަކަށަވަރުންވެސް، ތިމަންގެ މީހުންގެ ތެރެއިންވާ މީހެކެވެ. އެމީހެއްގެ އަތުން އަތްގޮށްޓެއްގެ ފެން ލިބިގަތްމީހާ މެނުވީއެވެ. ދެން، ފަހެ، އެއުރެންގެ ތެރެއިން މަދުބަޔަކު މެނުވީ، އެ ކޯރުން ފެންބޮއިފިއެވެ. ދެން އެއަށްފަހު، ޠާލޫތާއި، އޭނާގެ އަރިހުގައި އީމާންވެގެންތިބި މީހުން، އެ ކޯރު ފަހަނަޅައި ހިނގައްޖެހިނދު، އެއުރެން (ގެ ތެރެއިން ބަޔަކު) ދެންނެވޫއެވެ. جالوت އާއި، އޭނާގެ لشكر އާ ހަނގުރާމަ ކުރުމުގެ ކުޅަދާނަކަމެއް އަދަކު ތިމަންމެންނަކަށް ނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އާ ބައްދަލުވާނޭކަން يقين ކުރާމީހުން ބުނޫއެވެ. اللَّه ގެ إذن ޔާއެކު ކިތައް ކިތައް މަދު جماعة ގެ މީހުން، ގިނަ جماعة ގެ މައްޗަށް ގަދަވެގެންފައިވޭ ހެއްޔެވެ؟ اللَّه ވޮޑިގެންވަނީ ކެތްތެރިންނާ އެކުގައެވެ. (249)

ޠާލޫތާ އެކު ލަޝްކަރު ނުކުމެ، ރަށާ ވަކިވެ، ގެތައް އޮބާލާ ހިސާބަށް ދިޔައިރު ލަޝްކަރުގައި އަށްޑިހަ ހާސް މީހުން ތިއްބެވެ. މުއުމިނުންނާއި މުނާފިޤުންނާއި، ހިތްވަރުގަދަ މީހުންނާއި ފިނޑީންނާ އެކުގައެވެ. އޭނާ ލަޝްކަރާއިގެން ވަޑައިގަތީ އެއްވެސް ހިޔަލެއް ފެނެއް ނެތް ހަނަފަސް މަގަކުންނެވެ. މަގުމަތީގައި އެމީހުންނަށް ވަރަށް ހޫނުވެ ފެންބޮވައިގަތެވެ. ދެން ޠާލޫތު އޭނާގެ ސިފައިންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް الله ކޯރަކުން ތިޔަބައިމީހުން އިމްތިހާނު ކުރައްވާނެއެވެ. އެކޯރުން ފެން ބުއި ބަޔަކު މިހަނގުރާމައިގައި އަހުރެންނާ ބައިވެރި ނުވާނެއެވެ. އެކޯރުގެ ފެން ނުބޯ ބަޔަކީ އަހުރެންނާއެކު ހަނގުރާމަކުރާނޭ، އަހުރެންގެ ސިފައިންނެވެ. ﴿إِلَّا مَنِ ٱغْتَرَفَ غُرْفَةًۢ بِيَدِهِۦ ۚ فَشَرِبُوا۟ مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِّنْهُمْ ۚ﴾ ކަރު ހިއްކުން ފިލުވާން އަތް ގޮށްޓަކުން ކޯވަރެއް ބުއި މީހަކު ފިޔަވައެވެ. އޭނާ އެހެން ބުއިމަކުން މައްސަލައެއް ނެތެވެ. ދެން އެމީހުން ކޯރުން ފެން ބުޔެވެ. އަދި ބުއިމުގައި ހައްދުފަހަނައަޅައި ދިޔައެވެ. ކަރުހިއްކުމުގެ މައްޗަށް ކެތްކޮށްގެން ތިބި މަދު ބަޔަކު ފިޔަވައެވެ. ޠާލޫތު ބޭނުންފުޅުވީ އެބައިމީހުންގެ ކެތްތެރިކަން އިމްތިޙާނު ކުރައްވާށެވެ. ފެންނުބޮއި ކެތްކޮށްގެން އެމީހުންގެ ކިޔަމަންތެރިކަން ހާމަވީ މީހުންނަކީ، ހަނގުރާމަ ކުރާން ރަނގަޅު މީހުންނެވެ. އަދި އެމީހެއްގެ އަމިއްލަ އެދުން އިސްކޮށް ނުކިޔަންތެރިވި މީހާ، ދަތި އުނދަގުލުގައި ޖެހޭއިރު މާ އަވަހަށް ނުކިޔަމަންތެރި ވާނެއެވެ. ﴿فَلَمَّا جَاوَزَهُۥ هُوَ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ مَعَهُۥ قَالُوا۟ لَا طَاقَةَ لَنَا ٱلْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِۦ ۚ﴾ ކަރުހިއްކުމަށް ކެތްކުރި މީހުންނާ އެކު ޠާލޫތު ކޯރު ހުރަސްކުރެއްވިއިރު، ދުޝްމަނުންގެ ޢަދަދު ގިނަކަން ފެނި، އެބައިމީހުންގެ ހިތަށް ބިރުވެރިކަން ވަނެވެ. އަދި އޭގެ ތެރެއިން ބަޔަކު ބުންޏެވެ. ޖާލޫތާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރާ ހަނގުރާމަކުރާނެ ބާރެއް އަހަރުމެންގެ ނެތެވެ. އަހަރުމެންގެ ލަޝްކަރު މަދުވެފައި އެމީހުން މާގިނައެވެ. ﴿قَالَ ٱلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَـٰقُوا۟ ٱللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةًۢ بِإِذْنِ ٱللَّهِ ۗ وَٱللَّهُ مَعَ ٱلصَّـٰبِرِينَ﴾ މާތް اللهގެ ޙަޟްރަތާއި ބައްދަލުކުރާން ޖެހޭނެ ކަން ޤަބޫލުކުރާ ތެދުވެރި މުއުމިނުން ބުންޏެވެ. (އެއީ، ޠާލޫތަށް ތަބަޢަވީ، ހެޔޮލަފާ ތަޤުވާވެރީންގެ ތެރެއިން ހޮވައިލެވޭ މަދު ބައެކެވެ.) ނަޞްރު ލިބެނީ އަދަދު ގިނަވުމަކުން ނޫނެވެ. މާތް اللهގެ އިރާދަފުޅާ، އެކަލާނގެ މަދަދާއެކު ގިނަ މީހުންގެ މައްޗަށް މަދުމީހުން ކިތަންމެ ފަހަރަކު ގަދަވެފައި ވެއެވެ. މުހިއްމީ މީހުން ގިނަވުމެއް ނޫނެވެ. ހިތްވަރުގަދަކަމާއި، އީމާންތެރިކަމެވެ. މާތް الله ކެތްރީންނާއެކު ވޮޑިގެންވެއެވެ. އެކަލާނގެ އެބައިމީހުން ރައްކާތެރިކުރައްވާނެއެވެ.

އަދި، އެއުރެން (އެބަހީ: މުއުމިނުންގެ ލަޝްކަރު) ޖާލޫތާއި، އޭނާގެ ލަޝްކަރާ (ހަނގުރާމަ ކުރުމަށް ސަފުތައްހަދައި) ކުރިމަތިލީހިނދު، އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންގެ ފައިތިލަތައް ސާބިތުކޮށް ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، ކާފިރުވެގެންވާ ޤައުމުގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރު ދެއްވާނދޭވެ! (250)

އެބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ދުޝްމަނުން ކަމުގައިވާ، ޖާލޫތާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރާ ކުރިމަތިލި ހިނދު އެބައިމީހުން މިފަދައިން ދުޢާކުރިއެވެ. އަޅަމެންގެ ދުޝްމަނުންނާ ކުރިމަތިލާއިރު އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ. އަދި ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުގައި އަޅަމެންގެ ފައިތިލަ ސާބިތުކުރައްވައި، ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނދޭވެ.

އަދި، އެއުރެން (އެބަހީ: މުއުމިނުންގެ ލަޝްކަރު) ޖާލޫތާއި، އޭނާގެ ލަޝްކަރާ (ހަނގުރާމަ ކުރުމަށް ސަފުތައްހަދައި) ކުރިމަތިލީހިނދު، އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންގެ ފައިތިލަތައް ސާބިތުކޮށް ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، ކާފިރުވެގެންވާ ޤައުމުގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރު ދެއްވާނދޭވެ! (250)

އެބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ދުޝްމަނުން ކަމުގައިވާ، ޖާލޫތާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރާ ކުރިމަތިލި ހިނދު އެބައިމީހުން މިފަދައިން ދުޢާކުރިއެވެ. އަޅަމެންގެ ދުޝްމަނުންނާ ކުރިމަތިލާއިރު އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ. އަދި ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުގައި އަޅަމެންގެ ފައިތިލަ ސާބިތުކުރައްވައި، ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނދޭވެ.

އަދި، އެއުރެން (އެބަހީ: މުއުމިނުންގެ ލަޝްކަރު) ޖާލޫތާއި، އޭނާގެ ލަޝްކަރާ (ހަނގުރާމަ ކުރުމަށް ސަފުތައްހަދައި) ކުރިމަތިލީހިނދު، އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންގެ ފައިތިލަތައް ސާބިތުކޮށް ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، ކާފިރުވެގެންވާ ޤައުމުގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރު ދެއްވާނދޭވެ! (250)

އެބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ދުޝްމަނުން ކަމުގައިވާ، ޖާލޫތާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރާ ކުރިމަތިލި ހިނދު އެބައިމީހުން މިފަދައިން ދުޢާކުރިއެވެ. އަޅަމެންގެ ދުޝްމަނުންނާ ކުރިމަތިލާއިރު އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ. އަދި ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުގައި އަޅަމެންގެ ފައިތިލަ ސާބިތުކުރައްވައި، ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނދޭވެ.

އަދި، އެއުރެން (އެބަހީ: މުއުމިނުންގެ ލަޝްކަރު) ޖާލޫތާއި، އޭނާގެ ލަޝްކަރާ (ހަނގުރާމަ ކުރުމަށް ސަފުތައްހަދައި) ކުރިމަތިލީހިނދު، އެއުރެން ދެންނެވޫއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންގެ ފައިތިލަތައް ސާބިތުކޮށް ދެއްވާނދޭވެ! އަދި، ކާފިރުވެގެންވާ ޤައުމުގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރު ދެއްވާނދޭވެ! (250)

އެބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ދުޝްމަނުން ކަމުގައިވާ، ޖާލޫތާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރާ ކުރިމަތިލި ހިނދު އެބައިމީހުން މިފަދައިން ދުޢާކުރިއެވެ. އަޅަމެންގެ ދުޝްމަނުންނާ ކުރިމަތިލާއިރު އަޅަމެންނަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާނދޭވެ. އަދި ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުގައި އަޅަމެންގެ ފައިތިލަ ސާބިތުކުރައްވައި، ކާފިރުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނދޭވެ.

އެއީ، اللَّه ގެ އާޔަތްތަކެވެ. ޙައްޤު ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އެ އާޔަތްތައް ކިޔައިދެއްވަމެވެ. އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުވަނީ، ރަސޫލުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (252)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔައިދެއްވި ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވާހަކަތަކަކީ، އަދި އެވާހަކަތަކުގައިވާ އާދަޔާ ޚިލާފު ހައިރާންކުރުވަނިވި ހާދިސާތަކަކީ ބަޔާންވެގެންވާ ޙައްޤާއެކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތުގައިވާ ވާހަކަތަކެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަކީ މާތްވެގެންވާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ބޭކަލެކެވެ. މިތާނގައި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމުގެ މައްޗަށް މާތް الله މިވަނީ ހެކިވެވޮޑިގެންފައެވެ. އެކަމަށް އިތުރު ހެތްކެއްގެ ބޭނުމެއް ދެން ނެތެވެ.

އެއީ، اللَّه ގެ އާޔަތްތަކެވެ. ޙައްޤު ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އެ އާޔަތްތައް ކިޔައިދެއްވަމެވެ. އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުވަނީ، ރަސޫލުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (252)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެއީ، اللَّه ގެ އާޔަތްތަކެވެ. ޙައްޤު ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އެ އާޔަތްތައް ކިޔައިދެއްވަމެވެ. އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުވަނީ، ރަސޫލުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (252)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔައިދެއްވި ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވާހަކަތަކަކީ، އަދި އެވާހަކަތަކުގައިވާ އާދަޔާ ޚިލާފު ހައިރާންކުރުވަނިވި ހާދިސާތަކަކީ ބަޔާންވެގެންވާ ޙައްޤާއެކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތުގައިވާ ވާހަކަތަކެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަކީ މާތްވެގެންވާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ބޭކަލެކެވެ. މިތާނގައި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމުގެ މައްޗަށް މާތް الله މިވަނީ ހެކިވެވޮޑިގެންފައެވެ. އެކަމަށް އިތުރު ހެތްކެއްގެ ބޭނުމެއް ދެން ނެތެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔައިދެއްވި ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވާހަކަތަކަކީ، އަދި އެވާހަކަތަކުގައިވާ އާދަޔާ ޚިލާފު ހައިރާންކުރުވަނިވި ހާދިސާތަކަކީ ބަޔާންވެގެންވާ ޙައްޤާއެކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތުގައިވާ ވާހަކަތަކެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަކީ މާތްވެގެންވާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ބޭކަލެކެވެ. މިތާނގައި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމުގެ މައްޗަށް މާތް الله މިވަނީ ހެކިވެވޮޑިގެންފައެވެ. އެކަމަށް އިތުރު ހެތްކެއްގެ ބޭނުމެއް ދެން ނެތެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ފަހެ، އެއުރެން اللَّه ގެ އިޒުނަފުޅާއެކު ކާފަރުންގެ ލަޝްކަރު ބަލިކޮށްފޫއެވެ. އަދި، ދާވޫދުގެފާނު، ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި، اللَّه، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި، ޙިކްމަތް (އެބަހީ: ނަބީކަން) ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަންތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް އެކަލާނގެ އުނގަންނައި ދެއްވިއެވެ. އަދި، މީސްތަކުންކުރެ އެއްބަޔަކު މެދުވެރި ކުރައްވައި އަނެއްބަޔަކު (ގެ ނުރައްކާތެރިކަން) اللَّه، ދުރުކުރެއްވުން ނުވާނަމަ، ބިން ފަސާދަވެއްޖައީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އީ، ޢާލަމްތަކުގެ މައްޗަށް ފަޟްލުވަންތަވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. (251)

މާތް ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދާއެކު އެބައިމީހުން ދުޝްމަނުން ބަލިކުރިއެވެ. އަދި ދާވޫދު عليه السلام (އޭރު ޠާލޫތުގެ ލަޝްކަރުގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ ހަނގުރާމައިގެ ބަޠަލެއް) ކާފަރުންގެ ވެރިޔާ ޖާލޫތު ޤަތުލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މާތް الله އެކަލޭގެފާނަށް ރަސްކަމާއި ނަބީކަން ދެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވެރިކަން ހިންގަވާން ފައިދާހުރި ޢިލްމު ދެއްވިއެވެ. ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾ މާތް الله މުއުމިނުންގެ ކިބައިން ނުބައިމީހުންގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދުރުނުކުރައްވާނަމަ، އަދި ކާފަރުން އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކާ ދެކޮޅަށް ނުނެރުއްވާނަމަ، ދުނިޔެ ފަސާދަވެ މުޅި ކައުނުވެސް ފަސާދަވެއްޖައީހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާތް الله އީ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ފަޟުލުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެއީ، اللَّه ގެ އާޔަތްތަކެވެ. ޙައްޤު ގޮތުގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އެ އާޔަތްތައް ކިޔައިދެއްވަމެވެ. އަދި، ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުވަނީ، ރަސޫލުންގެ ތެރެއިންކަން ކަށަވަރެވެ. (252)

އޭ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔައިދެއްވި ބަނީ އިސްރާއީލުގެ ވާހަކަތަކަކީ، އަދި އެވާހަކަތަކުގައިވާ އާދަޔާ ޚިލާފު ހައިރާންކުރުވަނިވި ހާދިސާތަކަކީ ބަޔާންވެގެންވާ ޙައްޤާއެކު ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތުގައިވާ ވާހަކަތަކެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަކީ މާތްވެގެންވާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ތެރެއިން ބޭކަލެކެވެ. މިތާނގައި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމުގެ މައްޗަށް މާތް الله މިވަނީ ހެކިވެވޮޑިގެންފައެވެ. އެކަމަށް އިތުރު ހެތްކެއްގެ ބޭނުމެއް ދެން ނެތެވެ.

އެއީ رسول ންނެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ رسول ންކުރެ އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށްވުރެ މާތްކުރެއްވީމެވެ. އެބޭކަލުންގެ ތެރެއިން اللَّه (ސީދާ) ބަސް وحى ކުރެއްވި ބޭކަލުން ވެއެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ، އެ ބޭކަލުންކުރެ ބަޔެއް ބޭކަލުން ދަރަޖައިގެ ގޮތުން މަތިވެރި ކުރެއްވިއެވެ. އަދި، مريمގެފާނުގެ ދަރިކަލުން عيسى ގެފާނަށް، بيان ވެގެންވާ ހެކިތަކާއި، حجة ތައް، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވީމެވެ. އަދި، روح القدس ން (އެބަހީ: جبريلގެފާނު ފޮނުއްވުމުން) ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ބާރު ދެއްވީމެވެ. الله އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، އެބޭކަލުންގެ ފަހުން އައި މީހުން އެއުރެންނަށް ބަޔާންވެގެންވާ ހެކިތަކާއި، حجة ތައް އައުމަށްފަހު އެއުރެން އެކަކު އަނެކަކާ ހަނގުރާމަޔެއް ނުކުރީހެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އެއުރެން خلاف ވެއްޖައޫއެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ތެރެއިން، إيمان ވި މީހުންނާއި، އަދި، كافر ވި މީހުންވެސް ވެއެވެ. އަދި، الله އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، އެއުރެން އެކަކު އަނެކަކާ ހަނގުރާމަޔެއް ނުކުރީހެވެ. އެހެނެއްކަމަކު اللَّه އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަމެއް ކުރައްވައެވެ. (253)

ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބޭކަލުންގެ ވާހަކަތައް ކަލޭގެފާނަށް ކިޔައިދެއްވި މާތް ރަސޫލުބޭކަލުންނަކީ، ހަމަ ޙަޤީޤަތުގައި ވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލުންނެވެ. އެބޭކަލުން މާތް ކަމާއި ދަރަޖައިގައި ތަފާތެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި އެއްވެސް ހުރަހެއް ނެތި މާތް الله ބަސްވަޙީކުރެއްވި މޫސާ ބިން ޢިމްރާނު عليه السلام އާއި، ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންގެ މައްޗަށް އެބޭކަލަކު މާތް ކުރެއްވި، ނަބީކަން ޚަތިމުކުރެއްވި ރަސޫލާ މުޙައްމަދު ﷺ ފަދަ ބޭފުޅުންވެސް ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރެއްވި ފަދައިންނެވެ. "أَنَا سَيِّدُ وَلَدِ آدَمَ يَوْمَ القِيَامَةِ وَلَافَخْرَ.... " (سنن الترمذي – أبواب المناقب عن رسول الله صلى الله عليه وسلم) (ތިމަންކަލޭގެފާނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ހުރިހާ އާދަމުގެދަރީންގެ ވެރިޔާއެވެ. މިއީ ފަޚުރުވެރިވުމެއް ނޫނެވެ.) (ސުނަނުއްތިރްމިޛީ: ޙަދީޘު: 3615) ﴿وَءَاتَيْنَا عِيسَى ٱبْنَ مَرْيَمَ ٱلْبَيِّنَـٰتِ وَأَيَّدْنَـٰهُ بِرُوحِ ٱلْقُدُسِ ۗ﴾ އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޢީސާ ބިން މަރްޔަމް عليه السلامއަށް މަރުވެފައިވާ މީހުން ދިރުއްވުމާ، ކަނު މީހާގެ ލޮލަށް ފެންނަގޮތް ހެއްދެވުމާ، ބޭހުން ފަސޭހަ ނުވާ ބަލިތަކަށް ޝިފާދެއްވުން ފަދަ އަލިގަދަ ޙުއްޖަތްތަކާއި، ދެބަސްވެވޭން ނެތް މުޢުޖިޒާތްތައް ދެއްވީމެވެ. އަދި "ރޫޙުލް ޤުދުސް" ކަމުގައިވާ ޖިބްރީލު عليه السلام ފޮނުއްވައި އެކަލޭގެފާނަށް ވާގި ދެއްވީމެވެ. ﴿وَلَوْ شَآءَ ٱللَّهُ مَا ٱقْتَتَلَ ٱلَّذِينَ مِنۢ بَعْدِهِم مِّنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَـٰتُ﴾ އަދި މާތް الله އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ވުރެ ފަހުން އައި އުއްމަތްތައް، ރަސޫލުބޭކަލުން އެބައިމީހުންނަށް ގެނެސްދެއްވާފައިވާ އަލިގަދަ ދަލީލުތަކާއި، ފާޅުކަން ބޮޑު ހެކިތަކަށްފަހު، އެބައިމީހުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ތަޅައިނުފޮޅީހެވެ. ﴿وَلَـٰكِنِ ٱخْتَلَفُوا۟ فَمِنْهُم مَّنْ ءَامَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ ۚ وَلَوْ شَآءَ ٱللَّهُ مَا ٱقْتَتَلُوا۟ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾ އެކަމަކު، އެބައިމީހުން ދީނާ މެދު ދެބަސްވެ، އެބައިމީހުންގެ މަޒްހަބުތަކާއި، އެދޭ ގޮތްތައް ތަފާތުވުމުން، މާތް الله އެބައިމީހުންނަށް ހިދާޔަތު ދެއްވާން އިރާދަ ނުކުރެއްވީއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި އީމާންކަން މަތީ ސާބިތުވެ ތިބި މީހުންނާއި، މަގުން އެއްކިބާވެ ކާފިރުވީ މީހުންވެސް ހިމެނެއެވެ. މާތް الله އިރާދަކުރެއްވިނަމަ، އެބައިމީހުންނީ މަލާއިކަތުން ފަދައިން ދުވަހަކުވެސް ދެބަސްނުވާ އަދި އަރައިރުންނުވާ ބަޔަކު ކަމުގައި ލެއްވީހެވެ. އެހެނަސް، މާތް اللهއީ ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ކޮންމެ ކަމެއް ކުރައްވާނީ އެންމެ މަސްލަހަތު ރަނގަޅު ގޮތަށެވެ. އެކަލާނގެ ނިންމަވައި ކަނޑައަޅުއްވާ ކަމަކާ ދެބަސްވެވޭނެ ފަރާތެއް ނެތެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި ތަކެތިން ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާށެވެ! (އެއީ) ދުވަހެއް އައުމުގެ ކުރިންނެވެ. އެ ދުވަހުގައި ވިޔަފާރި ކުރުމެއް (އެބަހީ: فدية ދީގެން ސަލާމަތްވާނެ މަގެއް) ނުވެއެވެ. އަދި، (މަންފާޔެއް ކޮށްދެނިވި) رحمة ތެރިކަމެއްވެސް ނުވެއެވެ. އަދި، (އެކަލާނގެ إذن ފުޅުން މެނުވީ) شفاعة ތެރިކަމެއްވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. كافر ންނަކީ ހަމަ އަނިޔާވެރިންނެވެ. (254)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! މުދަލަކުން، ރައްޓެހިކަމަކާއި، ކުލުނަކުން ފައިދާއެއް ނުކުރާނޭ، އަދި މާތް اللهގެ ޢަޛާބުން ސަލާމަތްވުމަށް ޝަފާޢަތްތެރިވާނެ މީހަކު ނުފެންނާނެ ދުވަސް އައުމުގެކުރިން، މާތް الله ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި މުދަލުން اللهގެ މަގުގައި ހޭދަކުރާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލުން ޒަކާތް ދޭށެވެ. ހެޔޮކަމާއި އިޙްސާންތެރިކަމުގެ މަގުތަކަށް ހޭދަކުރާށެވެ. މާތް اللهގެ ނިޢުމަތްތަކަށް އިންކާރުކުރާ މީހުންނީ އެބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސުތަކަށް އަނިޔާވެރިވީ މީހުންނެވެ.

اللَّه އީ، އެކަލާނގެ ފިޔަވައި حق ވެގެން އަޅުކަމެއް ވެވޭ إله އަކުނުވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ދިރިދެމިވޮޑިގެންވާ، دائم އަށް قائم ވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަވަހާރަފުޅު އައުމެއް އަދި، އަވަހާރަފުޅު ލެއްޕެވުމެއްވެސް އެކަލާނގެއަކަށް ނުވެއެވެ. އުޑުތަކުގައި ވާހައި އެއްޗަކާއި، އަދި، ބިމުގައި ވާހައި އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. އެކަލާނގެ إذن ފުޅާ ނުލައި އެކަލާނގެ حضرة ގައި شفاعة ތެރިވާނޭ މީހަކީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ އެއުރެންގެ ކުރިން (އެބަހީ: خلق ތަކުންގެ ކުރިން) އިސްވެގޮސްފައިވާހައި ކަމަކާއި، އެއުރެންގެ ފަހުން ވާނޭހައި ކަމެއްވެސް އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި، އެކަލާނގެ علم ފުޅުގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވިކަމެއް ފިޔަވައި، އެއްވެސް އެއްޗެއް އެއުރެންނަކަށް އެނގިގެނެއް ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ كرسى، އުޑުތަކާއި، ބިމުގެ އެންމެހައި ކަންކޮޅުތަކަށް ތަނަވަސް ވެގެންވެއެވެ. އެ އުޑުތަކާއި، ބިން، ރައްކާތެރި ކުރައްވައި ހިފެހެއްޓެވުމަށް އެކަލާނގެ حضرة އަކަށް ކުޑަވެސް ބުރަކަމެއް ނުވެއެވެ. އަދި، އެކަލާނގެއީ، އެންމެ އަޅުކަންކުރުން ޙައްޤުވެގެންވާ ފަރާތަކީ ގަދަ ކީރިތިވަންތަ މާތް ﷲ އެވެ. އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ޙައްޤުވެގެން އަޅުކަމެއް ވެވޭ އިލާހަކު ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އެއްކައުވަންތަ، އެންމެހާ ތަކެތި އެކަލާނގެއަށް ބޭނުންތެރިވެގެންވާ، އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް ބޭނުންވެވޮޑިގެންނުވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަނާވުމެއް ނެތި އަބަދުގެ އަބަދަށް ދިރިދެމިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަޅުތަކުންގެ ކަންތައް ރާއްވަވައި ހިންގެވުމުގައި އަބަދުމެ ޤާއިމްވެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

﴿لَا تَأْخُذُهُۥ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ﴾ އެކަލާނގެއަށް އަވަހާރަފުޅު އައުމެއް، އަދި އަވަހާރަފުޅުލެއްޕެވުމެއް ނުވެއެވެ. އެހެނީ، ނިންޖަކީ މަރުގެ ފެށުމެވެ. އަދި މާތް الله އަށް އަވަހާރަފުޅު ލެއްޕެވުމެއް، އަދި އަވަހާރަވުމެއް ނުވެއެވެ. ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. "إِنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ لاَ يَنَامُ وَلاَ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَنَامَ. يَخْفِضُ الْقِسْطَ وَيَرْفَعُهُ .... حِجَابُهُ النُّورُ، لَوْ كَشَفَهُ لأَحْرَقَتْ سُبُحَاتُ وَجْهِهِ مَا انْتَهَى إِلَيْهِ بَصَرُهُ مِنْ خَلْقِهِ" (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب في قوله عليه السلام: إن الله لا ينام) (ހަމަކަށަވަރުން މާތް الله އަވަހާރަފުޅު ނުލައްޕަވައެވެ. އަދި އަވަހާރަފުޅުލެއްޕެވުމަކީ އެކަލާނގެއަށް އެކަށީގެންވާ ކަމެއްވެސް ނޫނެވެ. އެކަލާނގެ މީޒާން ތިރިކުރައްވައި އުފުއްލަވައެވެ. އެކަލާނގެ ފަރުދާކޮޅު ވަނީ ނޫރުންނެވެ. އެކަލާނގެ އެ ފަރުދާކޮޅު ކަޝްފުކުރައްވައިފި ނަމަ، އެކަލާނގެ ވަޖުހުފުޅުގެ ނޫރުން އެކަލާނގެ ހުރިހާ މަޚްލޫޤުން އަނދައިގެން ދިޔައީހެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 179 (293) ) ﴿لَّهُۥ مَا فِى ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ ۗ مَن ذَا ٱلَّذِى يَشْفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذْنِهِۦ ۚ ﴾ ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް މިލްކުވެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއަށެވެ. ހުރިހާ މަޚްލޫޤުންނަކީ އެކަލާނގެ އަޅުންނެވެ. މާތް الله އިޛްނަ ދެއްވި މީހަކަށް ނޫނީ ޤިޔާމަތްދުވަހު، އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އެއްވެސް މީހަކަށް ޝަފާޢަތްތެރި ނުވެވޭނެއެވެ. މިއީ އެކަލާނގެ މަތިވެރިކަމާއި، ކިބްރިޔާވަންތަކަން ބަޔާންކުރެއްވުމެވެ. ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَىْءٍ مِّنْ عِلْمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَ ۚ﴾ ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގެ ކަންކަމުގެ ތެރެއިން މީސްތަކުންނަށް ފެންނަ ކަންކަމާއި، އެބައިމީހުންނަށް ނުފެންނަ، ޣައިބުގައިވާ ކަންކަން އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޢިލްމުގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ ދެއްވި އެއްޗެއް ނޫނީ މަލާއިކަތުންނާއި، ނަބިއްޔުންނާއި ހުރިހާ މަޚްލޫޤުންގެ ތެރެއިން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ލިބުމެއް ނުވެއެވެ. ﴿وَسِعَ كُرْسِيُّهُ ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَٱلْأَرْضَ ۖ وَلَا يَـُٔودُهُۥ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ ٱلْعَلِىُّ ٱلْعَظِيمُ﴾ އެކަލާނގެ ކުރުސީ އުޑުތަކާއި ބިމުގެ ހުރިހާ ކަންކޮޅުތަކަށް ތަނަވަސްވެގެން ވެއެވެ. އުޑުތަކާއި ބިމާއި، އެދެމެދުގައިވާ ހުރިހާ މަޚްލޫޤުން ރައްކާތެރިކުރައްވައި ބެލެހެއްޓެވުމަށް އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް އެއްވެސް ބުރަކަމެއް ނުވެއެވެ. ގަދަކީރިތިވަންތަ މާތް الله ވޮޑިގެންވަނީ އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުންނަށް ވުރެ މަތީގައެވެ. އެކަލާނގެއީ އެންމެ މަތިވެރި އެންމެ މާތް ރަސްކަލާނގެއެވެ. ކުރްސިއަކީ މާތް اللهގެ މަތިވެރި މަޚްލޫޤުންގެ ތެރެއިން މަޚްލޫޤެކެވެ. އެއީ ޢަރްޝަށް ނިސްބަތްކޮށް ބަލާއިރު މާތް اللهއަށް ނޫނީ އޭގެ ތަނަވަސްކަން ނޭނގޭ ތަނަވަސް ސަހަރާއެއްގެ މެދުގައި އޮތް ކުޑަކުޑަ ބޮޅެއް ފަދައެވެ. ވީމާ، ކުރުސީ އުޑުތަކާއި ބިންތަކަށް ވުރެ ތަނަވަސްވެގެންވާއިރު، ޢަރްޝުގެ ތަނަވަސްކަން ކިހާވަރެއް ވާނެ ހެއްޔެވެ؟ މާތް الله ވޮޑިގެންވަނީ އުޑުގައި ކަމަށް ބައެއް މީހުން ހީކުރާ ހީކުރުމަކީ ވަރަށް ބޮޑު ގޯހެކެވެ. ފަހެ، މާތް الله ވޮޑިގެންވަނީ، އެކަލާނގެ އަންގަވާފައި ވާ ފަދައިން ޢަރްޝުގައެވެ. އަދި ޢަރްޝު ވަނީ ހުރިހާ ތަކެއްޗަށް ވުރެ ތަނަވަސް ވެގެންނެވެ. ކުރުސީއާއި އުޑުތަކާއި ބިންތަކަށްވުރެވެސް ތަނަވަސްވެގެންނެވެ. ޢަރުޝުގެ ތަނަވަސްކަމާއި އޭގެ މަތިވެރިކަން މާތް الله ފިޔަވައި އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ނޭނގެއެވެ. ވީމާ، ތިބާ މިކަން ރަނގަޅަށް ދެނެގަންނާށެވެ. ތިބާއަށް މާތް الله ހިދާޔަތް ދެއްވާށިއެވެ.

دين އަށް ވެއްދުމުގައި مجبور ކުރުމެއް ނެތެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ضلالة ގެ އަނދިރިކަމުގެ ތެރެއިން، هداية ގެ ސާފު އަލިމަގު އެނގި ފާޅުވެއްޖެއެވެ. ފަހެ، شيطان އާޔަށް كافر ވެ اللَّه އަށް إيمان ވާމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާ، އެންމެ ވަރުގަދަ عقيدة ގައި ހިފަހައްޓައިފިކަން ކަށަވަރެވެ. ނެތި ދިޔުމެއް އެޔަކަށް ނުވެއެވެ. اللَّه އީ، މޮޅަށް އައްސަވާވޮޑިގެންވާ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (256)

އިސްލާމްދީނަށް ވަނުމަށް އެއްވެސް މީހަކަށް މަޖުބޫރުކުރުމެއް ގަދަކަންދެއްކުމެއް ނެތެވެ. އިސްލާމްދީނަށް ވަންނަން ޖެހެނީ ހިތުން ރުހުމުން، ހިތުގެ އަޑިން އެދީން ޤަބޫލުކޮށްގެންނެވެ. އީމާން ކަން ވަނީ ކާފިރުކަމާ ވަކިވެ ބަޔާންވެފައެވެ. އަދި ތެދުމަގު ވަނީ މަގުފުރެދުމާއި ވަކިވެ ސާފުވެފައެވެ. ﴿فَمَن يَكْفُرْ بِٱلطَّـٰغُوتِ وَيُؤْمِنۢ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱسْتَمْسَكَ بِٱلْعُرْوَةِ ٱلْوُثْقَىٰ لَا ٱنفِصَامَ لَهَا ۗ وَٱللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ ޝައިޠާނާއާއި، ބުދުތައް ފަދަ މާތް الله ފިޔަވައި އަޅުކަންވެވޭ ކޮންމެ އެއްޗަކަށް ކާފިރުވެ، ހަމައެކަނި الله އަށް އީމާންވާ މީހާ އެ ހިފެހެއްޓީ އެންމެ ގަދަފަދަ އުޅައްގަނޑުގައެވެ. އަދި އެންމެ ވަރުގަދަ ވަލުގައެވެ. އެއީ ކަނޑައިގެން ދިއުމެއް ނުވާ ވަލެކެވެ. މާތް ﷲއީ އަޅުތަކުންގެ އަޑު އައްސަވާ، އެބައިމީހުންގެ ހާލަތު މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. މާތް الله މިވަނީ އިސްލާމްދީނުގައި ހިފަހައްޓާ މީހާ ގަދަފަދަ ވަލެއްގައި ހިފަހައްޓާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި ސިފަކުރައްވައިފައެވެ. މިއީ ވަރަށް މޮޅު ސިފަކުރެއްވުމެކެވެ.

اللَّه އީ، إيمان ވި މީހުންނަށް އެހީތެރިވެ، ވާގިވެރިވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ، އަނދިރިކަމުގެ ތެރެއިން އަލިކަމަށް އެއުރެން ނެރުއްވައެވެ. އަދި، كافر ވި މީހުންގެ އެކުވެރި ވާގިވެރިންނަކީ، شيطان ންނެވެ. އަލިކަމުގެ ތެރެއިން އަނދިރިކަމަށް، އެ شيطان ން އެއުރެން ނެރެތެވެ. އެއުރެންނީ، ނަރަކައިގެ أهل ވެރިންނެވެ. އެއުރެން އެތާނގައި ދެމިތިބޭނެތެވެ. (257)

މާތް الله އީ މުއުމިނުން ރައްކާތެރިކުރައްވާ، އަދި އެބައިމީހުންގެ ކަންތައް ބަލަހައްޓަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ހިދާޔަތާއި، ތައުފީޤާއެކު، ކާފަރުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ އަނދިރިކަމުން ހިދާޔަތާއި އީމާންކަމުގެ އަލިކަމަށް، އެބައިމީހުން ނެރުއްވައެވެ. ކާފިރުން މިއާ އިދިކޮޅެވެ. އެބައިމީހުންގެ އެކުވެރީންނަކީ އަދި އެހީތެރީންނަކީ ޝައިޠާނުންނެވެ، އެޝައިޠާނުން އެބައިމީހުންނަށް ވަސްވާސްދީ، ބަލި ޝުބުހަތައް ދައްކައި، އީމާންކަމުގެ ނޫރުން ކާފިރުކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ އަނދިރިކަމަށް އެބައިމީހުން ނެރެއެވެ. މި ނުލަފާ ކާފިރުން އަބަދުގެ އަބަދަށް ތިބޭނީ ނަރަކައިގައެވެ. އެމީހުން ދުވަހަކުވެސް އެތަނުން ނުކުތުމެއް ނެތެވެ.

اللَّه، އޭނާއަށް ރަސްކަންދެއްވާފައިވާތީ، إبراهيم ގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއާމެދު އެކަލޭގެފާނާ جدل ކުޅަ މީހާޔަށް ކަލޭގެފާނު ވިސްނައި ފިކުރު ނުކުރައްވަމުތޯއެވެ؟ (އެއީ) إبراهيم ގެފާނު ވިދާޅުވިހިނދެވެ. ދިރުއްވައި މަރުގަންނަވަނީ ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. އަހަރެންވެސް ދިރުވައި އަދި މަރަމެވެ. إبراهيم ގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، އިރުމަތީފަރާތުން އިރު ގެންނަވައެވެ. ފަހެ، ކަލޭ، އެ އިރު ހުޅަނގުފަރާތުން ނިކަން ގެނެސް ބަލާށެވެ! ދެން، އެ كافر ވި ކަލޭގެ حيران ވެ ބަސްހުއްޓިއްޖެއެވެ. އަނިޔާވެރިވެގެންވާ قوم އަކަށް اللَّه ތެދުމަގެއް ނުދައްކަވައެވެ. (258)

އާޔަތް ފައްޓަވާފައި މިވަނީ ކާފިރު ނަމްރޫޛުގެ ކަންތަކާމެދު އަޑުއަހާ މީހާގެ ޝައުގުވެރިކަން ދަމައިގަތުމަށް ކުރެވޭ ސުވާލަކުންނެވެ. އޭނާގެ އުރެދުމާއި މާތް الله އަށް ނުކިޔަމަންތެރިކަން ދެއްކުމުގައި ބުއްދި ގޯސްވާ ދަރަޖައަށް ގޮސް الله ވޮޑިގެންވުމާ، އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަކަމާމެދު ޖަދަލުކުރާ ހިސާބަށް އޭނާގެ ކަންތައް ދިޔައީއެވެ. މާނައީ: މާތް الله އޭނާއަށް ރަސްކަން ދެއްވައިފައި ވާތީ މާތް الله ވޮޑިގެންވުމާ، އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަކަމާ މެދު އެކަލާނގެ ޚަލީލު އިބްރާހީމް عليه السلام އާ ޖަދަލުކުރި މި އަބާއްޖަވެރި ކާފިރުމީހާގެ ވާހަކަ ކަލޭގެފާނާ ހަމައަށް ނާދޭތޯއެވެ؟ ﴿إِذْ قَالَ إِبْرَ‌ٰهِـۧمُ رَبِّىَ ٱلَّذِى يُحْىِۦ وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا۠ أُحْىِۦ وَأُمِيتُ ۖ﴾ އިބްރާހީމް عليه السلام ވިދާޅުވި ހިނދެވެ. އަހުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ވޮޑިގެންވާ ކަމުގެ ދަލީލަކީ، އެކަލާނގެއީ ނެތުމުގެ ތެރެއިން މަޚްލޫޤުން ހައްދަވައި، ދިރުން ދެއްވައި، ދިރުމާއި މަރު އުފެއްދެވި ކުޅަދުންވަންތަ މަތިވެރި ރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއީ ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ވޮޑިގެންވާ ކަމުގެ އެންމެ ބޮޑު ދަލީލެވެ. އެ ނުކިޔަމަންތެރިޔާ އެކަލޭގެފާނަށް ދިން ޖަވާބަކީ: އަހަރެންވެސް ދިރުވައި މަރަމެވެ!! ދެން ޖަލުން، މަރަށް ޙުކުމްކޮށްފައިވާ ދެމީހުން ގެނެސް އެކަކު ދޫކޮށްލިއެވެ. އަދި ބުންޏެވެ. އަހަރެން އޭނާ ދިރުވައިފީމެވެ. ދެން އަނެކަކުގެ ކަރު ބުރި ކުރާން އެންގިއެވެ. އަދި ބުންޏެވެ. އަހަރެން އޭނާ މަރައިފީމެވެ. ﴿ قَالَ إِبْرَٰهِـۧمُ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَأْتِى بِٱلشَّمْسِ مِنَ ٱلْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ ٱلْمَغْرِبِ فَبُهِتَ ٱلَّذِى كَفَرَ ۗ وَٱللَّهُ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ އިބްރާހީމް عليه السلام އަށް އޭނާގެ މޮޔަކަމާ، ގެނައި ދަލީލު ހަމަނުޖެހޭކަން ފެނިވަޑަގަތުމުން، އިދިކޮޅު މީހާ ބަލިކޮށްލުމަށް މާ ފަސޭހަވެފައި ފައިދާކުރާނެ ދިމާއަކަށް މައުޟޫޢު އަނބުރާލެއްވިއެވެ. އެއީ، އޭނާއަށް ޙަޤީޤަތާ ކުޅެ ޙަޤީޤަތް އޮޅުވައިލުމުގެ ފުރުޞަތު ނުދެއްވުމަށެވެ. އަދި އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ކަލޭ އިލާހުވަންތަކަމަށް ދަޢުވާކޮށް، ގަދަ ކީރިތިވަންތަ الله ފަދައިން ކަލޭވެސް ދިރުވައި މަރާ ކަމަށް ބުނެފީމުއެވެ. ކަލޭގެ ކުރިމަތީގައި މިހިރީ އިރެވެ. ކޮންމެ ދުވަހަކު އިރުމަތީ ފަރާތުން އަރައިގެން ގޮސް ހުޅަނގަށް އޮއްސެއެވެ. ވީމާ، ކަލޭގެ ތި އާދަޔާ ޚިލާފު ކުޅަދާނަކަން އަހަރުމެންނަށް ދައްކަބަލާށެވެ. އެންމެ ފަހަރަކު ނަމަވެސް އެއިރު ހުޅަނގުން އަރައިގެން އައިސް އިރުމަތީ ފަރާތަށް އޮއްސޭ ގޮތް ހަދައިބަލާށެވެ. މީސްތަކުންނަށް ކަލޭގެ ކަލާނގެވަންތަކަމުގެ މަތިވެރިކަން ދެއްކުމަށެވެ. އެހިސާބުން އެނުލަފާ މޮޔަ މީހާގެ ބަސްހުއްޓިއްޖެއެވެ. އޭނާއަށް ޖަވާބެއް ނުދެވުނެވެ. އަނގައިން އެންމެ ލަފުޒެއް ވެސް ނުނުކުތެވެ. ޙާޟިރުވެ ތިބި އެންމެންގެ ކުރިމަތީގައި އޭނާއަށް ދެއްކޭނެ އެއްވެސް ޙުއްޖަތެއް ނެތި ނިމިއްޖެއެވެ. މާތް الله އަނިޔާވެރި ނުކިޔަމަންތެރީންނަށް ޙުއްޖަތް ދެއްކުމުގެ ތައުފީޤު ނުދެއްވައެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ގެ މި ޙުއްޖަތުން ބާޠިލުގެ މައިބަދަ ބިންދައިގެން ދިޔައީއެވެ.

ނުވަތަ، ހިޔާވަހިކަންދޭ ފުރާޅުތަކާއި عمارات ތައް ވެއްޓި ފަޅުވެފައިވާ ރަށެއްގެ ކައިރިންލާފައި ވަޑައިގަތް ބޭކަލެއްގެ ވާހަކަޔާމެދު ކަލޭގެފާނު ވިސްނައި فكر ނުކުރައްވަމުތޯއެވެ؟ އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. މިރަށް މަރުވުމަށްފަހު، (އެބަހީ: ފަޅުވެ ވީރާނާ ވުމަށްފަހު) اللَّه، އަލުން އެރަށް ދިރުއްވާނީ ކޮންފަދައަކުން ހެއްޔެވެ؟ ދެން، اللَّه، ސަތޭކަ އަހަރަށް، އޭނާ މަރުގެންނެވިއެވެ. ދެން އަލުން އޭނާ ދިރުއްވައި حياة އަށް ފޮނުއްވިއެވެ. އެކަލާނގެ وحى ކުރެއްވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވެފައި އޮންނެވީ ކިތައްދުވަހުތޯއެވެ؟ އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. ތިމަންއަޅާ އޮތީ އެންމެ ދުވަހަކުއެވެ. ނުވަތަ ދުވަހަކުން ބަޔެއްގައެވެ. އެކަލާނގެ وحى ކުރެއްވިއެވެ. އަދި ކިޔެއްހެއްޔެވެ! ސަތޭކަ އަހަރު ވާނދެން ކަލޭގެފާނު އޮންނެވީމުއެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނުގެ ކާތަކެއްޗަށާއި ބޯތަކެއްޗަށް ބައްލަވާށެވެ! އެތަކެއްޗަށް ބަދަލެއްނާދެއެވެ. އަދި، ކަލޭގެފާނުގެ حمار އަށް ބައްލަވާށެވެ! (އެކަން އެގޮތަށް ކުރެއްވީ ކަލޭގެފާނު ދެނެވަޑައިގަތުމަށްޓަކައެވެ.) އަދި، މީސްތަކުންނަށް ހެތްކެއްކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ލެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ ކަށިތައް އެއްކުރައްވައި، ދެން، އެ ކަށިތަކުގައި މަސް ލައްވަނީ ކޮންފަދައަކުންކަން ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގެން ބައްލަވާށެވެ! ދެން، އޭނާއަށް އެކަން بيان ވެ އެނގިވަޑައިގަތްހިނދު ދެންނެވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ކޮންމެ ކަމަކަށްމެ ކުޅަދުންވަންތަ ކަލާނގެކަން يقين ކޮށް ދެނެގަންނަމެވެ. (259)

މިއީ ވާހަކައިގެ މައްޗަށް ވާހަކަ ޢަޠުފު ކުރުމެވެ. މަޤްޞަދަކީ ދެ ޙާލަތުގައިވެސް އަޑުއަހާ މީހާގެ ޝައުގުވެރިކަން ދަމައިގަތުމެވެ. ނަމްރޫޛުގެ ޢަމަލުތަކުންނެވެ. އަދި އަހުލުވެރިންނާއެކު ސުންނާފަތި ކުރެވުނު ރަށަށް ދިރުން އައުން ޢުޒައިރުގެފާނަށް ޤަބޫލުކުރައްވާން ދަތިފުޅު ކަމަކަށް ވުމުންނެވެ. ދެ ވާހަކައިގައިވެސް ވަނީ ދިރުއްވުމާއި މަރުގެންނެވުމަށް ޢާލަމްތަކުގެ ވެރި ރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަން ސާފުކޮށް ބަޔާންކޮށްދެއްވައި، އެކަމަށް ސަމާލުވުމަށް އަންގަވައިފައެވެ. މާނައީ: ޢުޒައިރުގެފާނުގެ ވާހަކަ ކަލޭގެފާނަށް އިވި، އެވާހަކައިގެ ޚަބަރު ކަލޭގެފާނާއި ހަމައަށް އައިސްފައި ނުވަނީހެއްޔެވެ؟ މަޖޫސީ ބުޚްތުނައްޞަރު، އެރަށުގެ އެންމެން ޤަތުލުކޮށް، އެރަށުގެ ގެތަކުގެ ފުރާޅުތައް ފާރުތަކާއެކު ވެއްޓޭންދެން ރަށް ސުންނާފަތި ކުރި ބައިތުލްމަޤްދިސް ކައިރިން ޢުޒައިރުގެފާނު ވަޑައިގެންނެވި ހިނދުއެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މިރަށް ހަލާކުވެ ސުންނާފަތި ވުމަށްފަހު މާތް الله މިރަށް އަލުން ދިރުއްވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ މިރަށް މިވަރަށް ސުންނާފަތި ވެފައިވާއިރު މިރަށުގެ އަހުލުވެރީން ދިރި ތިބޭނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ ﴿ فَأَمَاتَهُ ٱللَّهُ مِا۟ئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُۥ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ ۖ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِا۟ئَةَ عَامٍ﴾ މާތް الله އެކަލޭގެފާނު މަރުގަންނަވައިފައި ސަތޭކަ އަހަރު ބޭއްވެވުމަށް ފަހު އަލުން ދިރުއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނާ ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ތިބާ މިތާނގައި އޮތީ ކިހާ އިރަކަށް ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ޖަވާބުގައި ދެންނެވިއެވެ. އެއް ދުވަހުއެވެ. ދެން އިރަށް ބައްލަވައިފައި އިރު ނުއޮއްސޭތީ ދެންނެވިއެވެ. ދުވަހުގެ ބައެއްގައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އެހެންނަކުން ނޫނެވެ. ތިބާ މިތާނގައި އޮތީ ފުރިހަމަ ސަތޭކަ އަހަރުއެވެ. ޢުޒައިރުގެފާނު ސުންނާފަތިވެފައިވާ އެރަށުގެ ރަށްބޭރުގައި މަޑުކުރެއްވިއިރު އެކަލޭގެފާނު އިންނެވީ ހިމާރަކަށް ސަވާރުވެވަޑައިންނެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅުގައި ހުރީ ވައްތީންޏާ މޭބިސްކަދުރު ދިޔައެވެ. އެ ދެއެއްޗަކީވެސް އަވަހަށް ހަލާކުވާ ދެ އެއްޗެވެ. ﴿فَٱنظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ ۖ﴾ ދެން، އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތިބާގެ ކެއުމަށާއި ބުއިމަށް ބަލާށެވެ. މިހާ ދުވަސްވެގެން ދިޔައިރުވެސް އެ ހަލާކުވެފައި ނެތެވެ. ﴿وَٱنظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ ءَايَةً لِّلنَّاسِ ۖ﴾ އަދި ތިބާ ސަވާރުވާ ހިމާރަށް ބަލާށެވެ. އޭގެ ގުނަންތައް ވަކިވެ ކަށިތައް ވަނީ ފީވެފައެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިބާގެ ކުރިމަތީގައި އެ ދިރުއްވާހުށީމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަން ކުރައްވަނީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ފުރިހަމަކަމުގެ މީސްތަކުން ޙައިރާން ވާ ފަދަ ދަލީލެއް ކަމުގައްޔާއި، ބަޔާންވެގެންވާ މުޢުޖިޒާތެއް ކަމުގައި ތިބާ ލެއްވުމަށެވެ. ﴿وَٱنظُرْ إِلَى ٱلْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ﴾ މިހާރު ތިބާގެ ހަމަލޮލުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ ހިމާރު ދިރުއްވާ ގޮތް ބައްލަވާށެވެ. ﴿نُنشِزُهَا﴾ ގެ މާނައަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭގެ އެއްބައި އަނެއްބަޔާ ގުޅުއްވާ ގޮތް، ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަ ކަމުން ކަށިތަކުގެ މައްޗަށް މަސް އަރުއްވާ ގޮތް ބައްލަވާށެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު ބެއްލެވިއިރު ހިމާރު އޭގެ ފައިމައްޗަށް ތެދުވެ ހޭރެނީއެވެ. ﴿فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُۥ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ ފަހެ، އެކަލޭގެފާނަށް މާތް اللهގެ ކުޅަދުންވަންތަ ކަމުގެ ހެކިތަކުގެ ތެރެއިން ފެނިވަޑައިގަތް ހެކިތަކަށް ފަހު ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް الله އީ ހުރިހާ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކަމަށާއި، އެކަލާނގެ މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވާކަމަށާއި، އަދި އެކަލާނގެއީ އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ކަމަކަށް ހުރަސް އެޅޭނޭ އެއްވެސް އެއްޗެއް އުޑުގައިވިޔަސް އަދި ބިމުގައި ވިޔަސް ނުވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމަށް އަޅު ހެކިވަމެވެ. މި ޢުޒައިރުގެފާނަކީ މާތް الله ސަތޭކަ އަހަރު ވަންދެން މަރުގަންނަވައިފައި ދިރުއްވި ބޭކަލެކެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ޙައިރާންކުރުވަނިވި މުޢުޖިޒާތެއް މެދުވެރިވި ބޭކަލަކަށް ވާތީ ޔަހޫދީން ދަޢުވާކުރަނީ އެއީ الله ގެ "ދަރިކަލެއް" ކަމުގައެވެ. ﴿وَقالَتِ اليَهودُ عُزَيرٌ ابنُ اللَّـهِ﴾ (އަދި ޔަހޫދީން ބުންޏެވެ. ޢުޒައިރުގެފާނަކީ الله ގެ ދަރިކަލެކެވެ.) އެބައިމީހުންނަށް ﷲ ގެ ލަޢުނަތް ހުށްޓެވެ. ކޮންފަދަ ބުހުތާނު ދޮގެއް ހެދި ބައެއް ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނަކީ ހަމަ މާތް الله ގެ އަޅުތަކުންކުރެ އަޅެކެވެ. މާތް الله، ދިރުއްވުމަށާއި، މަރުގެންނެވުމަށް އެކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަން އެކަލޭގެފާނު މަރުގެންނެވުމަށް ފަހު ދިރުއްވައިގެން މީސްތަކުންނަށް ދެއްކެވީއެވެ.

އަދި، إبراهيم ގެފާނު ދެންނެވިހިނދު ހަނދުމަކުރާށެވެ! އަޅުގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! އިބަރަސްކަލާނގެ، މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވަނީ ކޮންފަދައަކުންކަން އިބަރަސްކަލާނގެ މިއަޅާއަށް ދައްކަވައިފާނދޭވެ! އެކަލާނގެ وحى ކުރެއްވިއެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު إيمان ވެވަޑައި ނުގަންނަވަނީތޯއެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ދެންނެވިއެވެ. ނޫނެކެވެ! (މިއަޅާވަނީ إيمان ވެގެންނެވެ.) އެހެނެއްކަމަކު، މިއަޅާގެ ހިތްހަމަޖެހި إطمئنان ކަން ލިބުމަށްޓަކައެވެ. އެކަލާނގެ وحى ކުރެއްވިއެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު، ހަތަރު ދޫންޏެއް، ހިއްޕަވާށެވެ! ދެން އެ އެއްޗެތި ކަލޭގެފާނުގެ ބާރުގެ ދަށަށް ގެންނަވައި، ކަތިލައްވައި، ކޮށްޓަވައި، މޮޑުއްވައި، އެކަތި އަނެކައްޗާ އެއްކުރައްވައި ހައްދަވާށެވެ! ދެން (ބައިކުރައްވައި) އެއިން ބައެއް ކޮންމެ ފަރުބަދަޔެއްގެ މައްޗަށް ލައްވާށެވެ! ދެން، އެ އެއްޗިއްސަށް ކަލޭގެފާނު ގޮވައިލައްވާށެވެ! އެހިނދު، އެ އެއްޗެތި ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް އަވަސް އަވަހަށް އަންނަ ހުށްޓެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، عزيز ވަންތަ حكيم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެކަން ދަންނާށެވެ! (260)

މިއީ އަނެއްކާވެސް، މާތް الله އަކީ މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވާ ރަސްކަލާނގެ ކަން ބަޔާންކުރާ އެހެން ވާހަކައެކެވެ. މާނައީ: އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އަރިހުގައި، އޭ މިއަޅާގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެ މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވަނީ ކިހިނެއްކަން މިއަޅާއަށް ދައްކަވައިފާނދޭވެ! މިހެން ދެންނެވުމުން މާތް الله ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވާން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަން ކަލޭގެފާނު ޤަބޫލުނުކުރައްވަނީ ހެއްޔެވެ؟ އެކަލޭގެފާނު ދެންނެވިއެވެ. އެހެންނަކުން ނޫނެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމަށް މިއަޅާ އީމާންވަމުއެވެ. މިއަޅާ ބޭނުންވީ އެކަން ކުރައްވާ ގޮތް ބަލައިގެން މިއަޅާގެ ޢިލްމު މުއްސަނދިކުރުމަށެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ސުވާލު ދެންނެވީ ދިރުއްވާ ގޮތާ ބެހޭ ގޮތުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު މާތް اللهގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމާމެދު ޝައްކު ނުކުރައްވައެވެ. އެހެންވެ، އިބަރަސްކަލާނގެ މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވުމަށް ކުޅަދުންވަންތަހޭ އެކަލޭގެފާނު ސުވާލުނުކުރައްވައެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގަތީ ﴿رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ ٱلْمَوْتَىٰ ۖ﴾ (މިއަޅާގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އިބަރަސްކަލާނގެ މަރުވެފައިވާ ތަކެތި ދިރުއްވަނީ ކިހިނެއްކަން މިއަޅާއަށް ދައްކަވައިފާނދޭވެ!) އެވެ. އެހެންކަމުން، މިއީ އީމާންވެ ތެދުކުރާ، ދިރުއްވާ ގޮތް ބަލާން ބޭނުންވާ މުއުމިނެއްގެ ސުވާލެވެ. ﴿قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ ٱلطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ ٱجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ٱدْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا ۚ﴾ އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ތަފާތު ހަތަރު ވައްތަރުގެ ހަތަރު ދޫނި ހިއްޕަވައި އެތަކެތި ކަލޭގެފާނުގެ ބާރުގެ ދަށަށް ގެންނަވާށެވެ. ދެން އެތަކެތި ކޮށްޓަވައި، އެތަކެތީ މަސްތައް ރަނގަޅަށް މަސްހުނިވަންދެން އެއްކުރައްވައި، މީގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބައެއް ވަކި ފަރުބަދައެއްގެ މަތީ ބަހައްޓަވާށެވެ. ދެން އެތަކެއްޗަށް ގޮވައިލައްވާށެވެ. އެއެއްޗިހި ކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް އަވަސްއަވަހަށް އަންނާނެއެވެ. ދެން، އިބްރާހީމު عليه السلام އެހެން ހެއްދެވުމުން މާތް الله އެކަލޭގެފާނު ބައްލަވާން ހުންނަވަނިކޮށް އެތަކެތި ދިރުއްވިއެވެ. މުޖާހިދު ވިދާޅުވިއެވެ. އިބްރާހީމް عليه السلام ހިއްޕެވީ ސާމަރާ ދޫންޏަކާއި، ހާލަކާއި، ކޮތަރަކާއި، ކާޅެކެވެ. ދެން އެތަކެތި ކަތިލައްވައި މަސްހުނި ކުރެއްވުމަށް ފަހު ކޮންމެ ފަރުބަދައެއްގެ މަތީގައި އެއިން ބައެއް ބެހެއްޓެވިއެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު ގޮވައިލެއްވިއެވެ. މާތް اللهގެ އިޒުނަފުޅާއެކު އަހުރެންގެ ގާތަށް އަންނާށެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނަށް ފަތް ފަތާ ދިމާއަށް އަދި މަސް މަހާ ދިމާއަށް އުދުހޭތަން ފެނިވަޑައިގަތެވެ. ކުރިން ހުރި ގޮތަށް ދޫނިތަކަކަށް ބަދަލުވާންދެނެވެ. ﴿وَٱعْلَمْ أَنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކޮންމެ ކަމެއް ކުރައްވައެވެ. އެކަމަށް ހުރަސްއެޅޭނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ.

اللَّه ގެ މަގުގައި، އެއުރެންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުން ހޭދަކުރާ ތަކެތީގެ مثال އީ، ކޮންމެ ކުރާގަނޑެއްގައި ސަތޭކަ އޮށް ހުންނަ ހަތް ކުރާގަނޑު އުފައްދާ އޮށެއްގެ مثال އެވެ. اللَّه އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް (ثواب) ގިނަގުނަ ކުރައްވައެވެ. އަދި، اللَّه އީ، ތަނަވަސްވަންތަ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (261)

އެބައެއްގެ ދަރުމަ މާތް الله އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެ މީހުންނަކީ މާތް اللهގެ ރުހިވޮޑިގަތުން އަދައިގެން ހޭދަކުރާ، އެބަޔަކަށް އެމީހުން އިހްސާންތެރިވީ މީހުންނަށް ކަލަނުގޮވާ، އަދި ހޯދާން ތިއެދެނީ ހާދަވަރަކަށޭ، ކަލެއާ ހެދި މުސީބާތަކަށް ވެއްޖެއޭ ފަދަ އެބައިމީހުންގެ ހިތުގައި ޖެހޭ ބަސްތަކުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އަނިޔާވެރި ނުވާ މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރި ދަރުމަ ހުށްޓެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ.

اللَّه ގެ މަގުގައި، އެއުރެންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުން ހޭދަކުރާ ތަކެތީގެ مثال އީ، ކޮންމެ ކުރާގަނޑެއްގައި ސަތޭކަ އޮށް ހުންނަ ހަތް ކުރާގަނޑު އުފައްދާ އޮށެއްގެ مثال އެވެ. اللَّه އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް (ثواب) ގިނަގުނަ ކުރައްވައެވެ. އަދި، اللَّه އީ، ތަނަވަސްވަންތަ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (261)

މާތް ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުމާއި، އެހެނިހެން ހެޔޮކަންކަމަށް އެބައިމީހުންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުންގެ މިސާލަކީ އޮށެއް އިންދައިގެން އެއޮށުން ހަތް ކުރާގަނޑު ފެޅުމުގެ މިސާލެވެ. އެއިން ކޮންމެ ކުރާގަނޑެއްގައި ސަތޭކަ އޮށް ވެއެވެ. ވީމާ، އެންމެ އޮށަކުން ހަތްސަތޭކަ އޮށް ލިބުނީއެވެ. މިއީ، އިޚްލާޞްތެރިކަމާއެކު، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ރުއްސެވުން އަދައިގެން ޞަދަޤާތްކުރި މީހާގެ އަޖުރު އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާ ގޮތުގެ މިސާލެކެވެ. އެހެންވެ، ދެން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَٱللَّهُ يُضَـٰعِفُ لِمَن يَشَآءُ ۗ وَٱللَّهُ وَ‌ٰسِعٌ عَلِيمٌ﴾ މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަވެރިކަމުންނާއި، ދީލަތިކަމުން، އިންސާނާ ހޭދަކުރުމުގައި އިޚްލާޞްތެރިވާ މިންވަރަށް ބައްލަވައި، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް އެތައް ގުނައަކަށް އަޖުރު އިތުރުކޮށްދެއްވައެވެ. الله އީ ފަޟްލުވަންތަކަން ތަނަވަސް، އަޖުރު އިތުރުކޮށްދެއްވުން ޙައްޤުވަނީ ކޮން ފަރާތެއް ކަން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެއުރެންގެ މުދާ، اللَّه ގެ މަގުގައި ހޭދަކޮށް، ދެން އެއަށްފަހު، އެއުރެން ހޭދަކުރި އެއްޗަކާ ގުޅިގެން ކަލަގޮވުމެއްނުވާ، އަދި (ބަހުން ނުވަތަ عمل ން ވިޔަސް) އުނދަގުލެއް ނުދޭ މީހުންނަށް އެއުރެންގެ އުޖޫރަ (އެބަހީ: ثواب) އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންނަށް ވެއެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް އެއްވެސް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނީ ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (262)

އެބައެއްގެ ދަރުމަ މާތް الله އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެ މީހުންނަކީ މާތް اللهގެ ރުހިވޮޑިގަތުން އަދައިގެން ހޭދަކުރާ، އެބަޔަކަށް އެމީހުން އިހްސާންތެރިވީ މީހުންނަށް ކަލަނުގޮވާ، އަދި ހޯދާން ތިއެދެނީ ހާދަވަރަކަށޭ، ކަލެއާ ހެދި މުސީބާތަކަށް ވެއްޖެއޭ ފަދަ އެބައިމީހުންގެ ހިތުގައި ޖެހޭ ބަސްތަކުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އަނިޔާވެރި ނުވާ މީހުންނެވެ. އެބައިމީހުންނަށް އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރި ދަރުމަ ހުށްޓެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ.

އެއުރެންގެ މުދާ، اللَّه ގެ މަގުގައި ހޭދަކޮށް، ދެން އެއަށްފަހު، އެއުރެން ހޭދަކުރި އެއްޗަކާ ގުޅިގެން ކަލަގޮވުމެއްނުވާ، އަދި (ބަހުން ނުވަތަ عمل ން ވިޔަސް) އުނދަގުލެއް ނުދޭ މީހުންނަށް އެއުރެންގެ އުޖޫރަ (އެބަހީ: ثواب) އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންނަށް ވެއެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް އެއްވެސް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނީ ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (262)

މާތް ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދުކުރުމާއި، އެހެނިހެން ހެޔޮކަންކަމަށް އެބައިމީހުންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުންގެ މިސާލަކީ އޮށެއް އިންދައިގެން އެއޮށުން ހަތް ކުރާގަނޑު ފެޅުމުގެ މިސާލެވެ. އެއިން ކޮންމެ ކުރާގަނޑެއްގައި ސަތޭކަ އޮށް ވެއެވެ. ވީމާ، އެންމެ އޮށަކުން ހަތްސަތޭކަ އޮށް ލިބުނީއެވެ. މިއީ، އިޚްލާޞްތެރިކަމާއެކު، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ރުއްސެވުން އަދައިގެން ޞަދަޤާތްކުރި މީހާގެ އަޖުރު އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާ ގޮތުގެ މިސާލެކެވެ. އެހެންވެ، ދެން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَٱللَّهُ يُضَـٰعِفُ لِمَن يَشَآءُ ۗ وَٱللَّهُ وَ‌ٰسِعٌ عَلِيمٌ﴾ މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަވެރިކަމުންނާއި، ދީލަތިކަމުން، އިންސާނާ ހޭދަކުރުމުގައި އިޚްލާޞްތެރިވާ މިންވަރަށް ބައްލަވައި، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް އެތައް ގުނައަކަށް އަޖުރު އިތުރުކޮށްދެއްވައެވެ. الله އީ ފަޟްލުވަންތަކަން ތަނަވަސް، އަޖުރު އިތުރުކޮށްދެއްވުން ޙައްޤުވަނީ ކޮން ފަރާތެއް ކަން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެ صدقات އަކާ ގުޅިގެން އުނދަގުލެއްދޭ صدقات އަކަށްވުރެ ރަނގަޅު ހެޔޮބަހެއް ބުނުން، އަދި عفو ކުރުން، ހެޔޮކަން މާބޮޑެވެ. اللَّه އީ، ފުދިވޮޑިގެންވާ، حليم ވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (263)

މިއީ މުދާ ހޭދަކޮށްގެން ލިބޭ ސަވާބު ކަލަގޮވައިގެން ބޭކާރު ނުކުރުމަށް ދެއްވައިފައިވާ އިންޒާރެކެވެ. އެއްޗެއް ދެވޭން ނެތްނަމަ، އެއްޗަކަށް އެދިގެން އަންނަ މީހާ ރިވެތި ގޮތުގައި "الله ތިބާއަށް ރިޒުޤް ދެއްވާށިއެވެ." ފަދަ ދުޢާއަކާއެކު ފޮނުވާލާނީއެވެ. އަދި އެއްޗަކަށް އެދިގެން އަންނަ މީހާގެ ފަރާތުން އުނދަގޫ ވިޔަސް އޭނާއަށް އެއްޗެއް ދީފައި ފަހަތުން "ސަލާންޖަހާ މީހުން ހާދަ ގިނަވެއްޖެއެވެ؟“ "ކަލޭފަދަ އުނދަގޫ ބޮޑު ސަލާންޖަހާ މީހަކު ނުދެކެމެވެ." ފަދަ އެއްޗެހި ކިއުމުގެ ބަދަލުގައި އޭނާއަށް މާފުކުރުން ރަނގަޅެވެ. މާތް اللهއީ އަޅުތަކުންގެ ޞަދަޤާތް ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެންވާ، އެބައިމީހުންނަށް ޢުޤޫބާތް އަވަސް ނުކުރައްވާ ޙަލީމްވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ކަލަގޮވުމުންނާއި، އުނދަގޫ ދިނުމުން ތިޔަބައިމީހުންގެ صدقات ތައް باطل ނުކުރާ ހުށިކަމެވެ! މީހުންނަށް ދެއްކުމަށްޓަކައި އެމީހެއްގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހެއްގެ مثال ފަދައިންނެވެ. اللَّه އަށާއި آخرة ދުވަހަށް އޭނާ إيمان އެއް ނުވެތެވެ. ފަހެ، އޭނާގެ مثال އީ، އެ ހިލަޔެއްގެ މަތީގައި ވެލިތަކެއް ހުށްޓައި އެ ހިލައިގެ މައްޗަށް ބޯވާރޭގަނޑެއް ވެހި، އޭގެ މަތީގައި އެއްވެސް އެއްޗެއް ނެތިގޮސްފައިވާ އޮމާން، ހިލަޔެއްގެ مثال އެވެ. އެއުރެން ކުޅަ މަސައްކަތުގެ ތެރެއިން އެއްވެސް އެއްޗެއްގެ މައްޗަށް އެއުރެންނަކަށް ކުޅަދާނަކަމެއް ލިބިގެނެއް ނުވެތެވެ. (އެބަހީ: އެއުރެން ކުޅަ عمل އަށް آخرة ދުވަހުން އެއުރެންނަކަށް އެއްވެސް ثواب އެއް ނުލިބޭ ހުށްޓެވެ.) كافر ވެގެންވާ قوم އަކަށް اللَّه ތެދުމަގެއް ނުދައްކަވައެވެ. (264)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ފަޤީރުންނަށް ކަލަގޮވައި، އުދަނގޫކޮށް، އެ މީހުންނަށް ނުބައިކޮށް ހިތައިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ޞަދަޤާތުގެ ސަވާބު ބޭކާރު ކޮށްނުލާށެވެ. ﴿كَٱلَّذِى يُنفِقُ مَالَهُۥ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْءَاخِرِ ۖ فَمَثَلُهُۥ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُۥ وَابِلٌ فَتَرَكَهُۥ صَلْدًا ۖ﴾ އޭރުން ތިޔަބައިމީހުންގެ ޞަދަޤާތް ވެގެންދާނީ ކަންދެއްކުމުގެ ސަބަބުން ބޭކާރުވެގެންދާ، اللهގެ ޙަޟްރަތަށް ދާންޖެހޭނެކަން ޤަބޫލުނުކުރާތީ އެކަލާނގެ ސަވާބަށް ނޭދޭ، އެކަލާނގެ ޢުޤޫބާތަށް ބިރުވެތިނުވާ މުނާފިޤެއްގެ ޞަދަޤާތް ފަދައިންނެވެ. ފަހެ، ކަންދެއްކުމަށް މަސައްކަތް ކުރާ މުނާފިޤުގެ މިސާލަކީ، ހިރަފުސް އަރައިފައި އޮތް އޮމާން ހިލައެއްގެ މިސާލެވެ. އެހިލައިގެ މައްޗަށް ބޯވާރޭ ވެހި ހިލަ ދޮވެ ސާފުކޮށްލައެވެ. އޭގައި ހިރަފުހުގެ އެއްވެސް އަސަރެއް ނުހުންނަ ވަރަށެވެ. މުނާފިޤުންގެ ޢަމަލުވެސް މިފަދައެވެ. އާޚިރަތް ދުވަހު އެމީހުންނަށް ލިބޭނެ އެއްވެސް ދަރުމައެއް ނެތެވެ. ﴿لَّا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَىْءٍ مِّمَّا كَسَبُوا۟ ۗ وَٱللَّهُ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ އެމީހުން ކުރި ހޭދައިން އެމީހުންނަށް އެއްވެސް ފައިދާއެއް ނުކުރާނެއެވެ. އެމީހުންނަށް އެކަމަށް އެއްވެސް ސަވާބެއް ވެސް ނުލިބޭނެއެވެ. މާތް الله އަށް ކާފިރުވެ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި ނިޢުމަތަށް އިންކާރުކޮށްފި މީހަކަށް އެކަލާނގެ ތެދުމަގަށް މަގުނުދައްކަވާނެއެވެ.

އަދި، اللَّه ގެ ރުއްސެވުންއެދި، އަދި، (اللَّه ގެ ثواب އާއި ދަރުމަ ލިބޭނެކަމަށް) އެއުރެންގެ نفس ތަކުން يقين ކޮށް ކަށަވަރު ކޮށްގެންތިބެ، އެއުރެންގެ މުދާ ހޭދަކުރާ މީހުން ހޭދަކުރާ ތަކެތީގެ مثال އީ، އުސްބިމެއްގައިވާ ބަގީޗާއަކަށް ބޯވާރޭއެއް ވެހި، އެތާނގެ މޭވާ، ދެގުނައަށް އިތުރުވެގެންދާ، އަދި، ބޯވާރެއެއް ނުވެހުނުނަމަ، ހިމަފޮދު ވާރެއެއް ވެހޭ ބަގީޗާއެއްގެ مثال އެވެ. (މިއިން ކޮންމެ ގޮތެއްގައިވެސް މޭވާ ލިބި އިތުރުވެއެވެ.) اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ބައްލަވާވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (265)

ﷲގެ ރުހިވޮޑިގަތުން އަދައިގެންނާއި، އީމާންކަން މަތީ ސާބިތުވެ ތިބުމަށްޓަކައި އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން ހޭދަކުރާ މީހުންގެ މިސާލަކީ ބިމުގެ އުސް ހިސާބެއްގައި އޮތް ގަސް ބޯ ބަގީޗާއެއްގެ މިސާލެވެ. އެބަގީޗާއަށް ބޯ ވާރޭ ވެހި، އާއްމުކޮށް މޭވާ އަޅާ ވަރުގެ ދެގުނައަށް މޭވާ އެޅިއެވެ. އަދި ވާރޭ ނުވަހުނަސް އެބަގީޗާއަށް ފައިބާ ޝަބްނަމް ފުދެއެވެ. އުސްތަނެއްގައި އޮތުމުގެ ސަބަބުން ޖައްވު ހިތް ފަސޭހަ ވަރަކަށް ފިނިވީމައެވެ. އެބައިމީހުން ކުރާ ހޭދަވެސް އެފަދައިން ގިނަވެފައި ސާފުވާނެއެވެ. މާތް ﷲއީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލާއި ނިޔަތް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ކަދުރު ރުކާއި، މޭބިސްކަދުރު ހުރި ބަގީޗާއެއް އެ މީހަކަށް ލިބި، އެ ބަގީޗާގެ ދަށުން ކޯރުތައް ހިނގަހިނގާހުރެ، އެތަނުން އޭނާއަށް ހުރިހާ ބާވަތެއްގެ މޭވާ ލިބި، ދެން އޭނާއަށް ނިކަމެތި ޅަދަރިންތަކެއްވާ حال ގައި، (މަސައްކަތެއް ނުކުރެވޭ ވަރަށް) އޭނާއަށް މުސްކުޅިކަން އައިސްފައިވަނިކޮށް، ދެން، އަލިފާންހުރި ވައިގެ ގަދަ ކޮޅިގަނޑެއް އެ ބަގީޗާއަށްޖެހި އަނދައިގެންދާ ބަގީޗާއެއް އޮތުމަށް، ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެކަކުވެސް ހިތްއެދޭނެ ހެއްޔެވެ؟ އެފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް، اللَّه، آية ތައް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ ތިޔަބައިމީހުން ފިކުރު ކުޅައުމަށްޓަކައެވެ. (266)

ކަދުރާއި، މޭބިސްކަދުރު ފަދަ ތަފާތު މޭވާ އަޅާ، އެތަނުގައި ހިނގާ ކޯރުތަކުން، ބުރަ މަސައްކަތާ ނުލައި ގަސްތަކަށް ފެން ލިބޭ ބަގީޗާއެއް ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ އެއްވެސް މީހަކަށް ލިބިފައި، ބަގީޗާގެ ވެރިމީހާ މުސްކުޅިވެ އާމްދަނީ ހޯދަން މަސައްކަތް ނުކުރެވޭ ވަރު ވީއިރު، އަމިއްލަ އަށް މަސައްކަތްކޮށްގެން އާމްދަނީ ހޯދޭ ވަރަށް ވުރެ އޭނާގެ ކުދީން ޅަ ކޮށް ތިއްބާ، އެބަގީޗާއަށް ހޮނުގުގުރީގެ އަލިފާނާއެކު ޠޫފާނެއް އައިސް އަނދައިގެން ދާން އޭނާ ބޭނުންވާނެ ހެއްޔެވެ؟ އެންމެ ފުރިހަމަ ސިފަކުރެއްވުމެކެވެ. އޭނާ އެ ބަގީޗާ އަށް އެންމެ ބޮޑަށް ބޭނުންވީ ދުވަހު ޠޫފާނެއް އައިސް އަނދައިގެން ދިޔައީއެވެ. ދެން އޭނާގެ ހާލު ހުންނާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ. ސިފަކުރުމުގެ ފުރިހަމަކަމާއި ރީތި ކަމުގެ މިސާލެކެވެ. ﴿كَذَ‌ٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلْءَايَـٰتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ދީނުގެ ކަންކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބަޔާންކޮށްދެއްވަނީ މިފަދަ ފުރިހަމަ ބަލާޣާތްތެރި ސާފުކޮށް ބަޔާންވެގެންވާ މިސާލުތަކުންނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެއާ މެދު ވިސްނައި ފިކުރުކޮށް އެއާ ގުޅޭ ގޮތަށް ޢަމަލުކުރޭތޯއެވެ. އަލްޙަސަން އަލްބަޞްރީ ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲ ގަންދެއްވައި ވިދާޅުވަމެވެ. މިމިސާލަކީ އެއާ މެދު މަދު ބަޔަކު ވިސްނާ މިސާލެކެވެ. ޢުމުރުން ދުވަސްވެފައިވާ މުސްކުޅިއެކެވެ. އޭނާގެ ކުދީން ގިނައެވެ. އޭނާގެ ބަގީޗާގެ ބޭނުން އޭނާއަށް ނުހަނު ބޮޑެވެ. އެހާލުގައި ވަނިކޮށް އަލިފާނާއެކު އައި ޠޫފާނަކުން ބަގީޗާ އަނދައިގެން ދެއެވެ. މާތް ﷲ ގަންދެއްވައި ވިދާޅުވަމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކުރެ ކޮންމެ މީހަކުވެސް ދުނިޔެ ދޫކޮށްފައިދާއިރު އޭނާގެ ޢަމަލަށް މިއަށްވުރެ މާބޮޑަށް ބޭނުންވާނެއެވެ. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ،‏.‏ قَالَ: قَالَ عُمَرُ ـ رضى الله عنه ـ يَوْمًا لأَصْحَابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فِيمَ تَرَوْنَ هَذِهِ الآيَةَ نَزَلَتْ ‏{‏أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ‏}‏ قَالُوا اللَّهُ أَعْلَمُ‏.‏ فَغَضِبَ عُمَرُ فَقَالَ قُولُوا نَعْلَمُ أَوْ لاَ نَعْلَمُ‏.‏ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِي نَفْسِي مِنْهَا شَىْءٌ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ‏.‏ قَالَ عُمَرُ يَا ابْنَ أَخِي قُلْ وَلاَ تَحْقِرْ نَفْسَكَ‏.‏ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ضُرِبَتْ مَثَلاً لِعَمَلٍ‏.‏ قَالَ عُمَرُ أَىُّ عَمَلٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لِعَمَلٍ‏.‏ قَالَ عُمَرُ لِرَجُلٍ غَنِيٍّ يَعْمَلُ بِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ، ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ لَهُ الشَّيْطَانَ فَعَمِلَ بِالْمَعَاصِي حَتَّى أَغْرَقَ أَعْمَالَهُ‏.‏ (صحيح البخاري، كتاب التفسير، سورة البقرة، باب قوله أيود! أحدكم أن تكون له جنَة) (އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ އަރިއަހުން އަލްބުޚާރީ ރިވާކުރެއްވިއެވެ. އެއްދުވަހަކު ޢުމަރު رضي الله عنه ރަސޫލުﷲﷺގެ އަޞްޙާބުބޭކަލުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ދެކޭގޮތުގައި ﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُۥ جَنَّةٌ ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ ކޮންކަމަކާ ބެހޭގޮތުން ހެއްޔެވެ؟ އެބޭކަލުން ދެންނެވިއެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާނީ މާތް ﷲއެވެ. ދެން ޢުމަރު رضي الله عنه ކޯފާ އިސްކުރައްވައި ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންމެނަށް އެނގެޔޭ ނުވަތަ ނޭނގެޔޭ ބުނާށެވެ. ދެން އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އޭ އަމީރުލްމުއުމިނީން އެވެ. އަޅުގަނޑުގެ ހިތުގައި ތިޔަ އާޔަތާއި ބެހޭ ގޮތުން އެއްޗެއް އެބަވެއެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އޭ އަޚާގެ ދަރިއެވެ. ބުނާށެވެ. ތިބާގެ އަމިއްލަ ނަފުސު ދެރަނުކުރާށެވެ! ދެން އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އެ އާޔަތް އައިސްފައިވަނީ ޢަމަލުގެ މިސާލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ކޮން ޢަމަލެއް ހެއްޔެވެ؟ އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. ﷲ އަށް ކިޔަމަންތެރިވެ ހެޔޮ ޢަމަލުކުޅަ މުއްސަންޖެއްގެ ޢަމަލެވެ. ދެން މާތް ﷲ އޭނާގެ ގާތަށް ޝައިޠާނާ ފޮނުއްވުމުން އޭނާ ނުކިޔަމަންތެރިވެ ނުބައި ޢަމަލުކުރާން ފެށިއެވެ. އެންމެ ފަހުން އަމިއްލައަށް ހުރިހާ ޢަމަލެއް ޣަރަޤުކޮށްލީއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 4538)

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ހޯދިތަކެތީގެ ތެރެއިން ރަނގަޅު ތަކެތިން ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ބިމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ނެރެދެއްވި ތަކެތިންވެސް މެއެވެ. އަދި، އެއިން ހޭދަކުރުމަށްޓަކައި، ދެރަ ތަކެތި قصد ނުކުރާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން (އެފަދަ ތަކެތީގައި ހިފާންޖެހޭ މީހުން ކަމުގައިވާނަމަ) އެ ތަކެއްޗާމެދު ނުރުހުންވެ ލޯމަރައިގެން ނޫނީ އެ ތަކެތީގައި ތިޔަބައިމީހުންވެސް ނުހިފާނޫއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ފުދިވޮޑިގެންވާ، ގިނަގިނައިން حمد ލިބިވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ! (267)

ތިޔަބައިމީހުންގެ މަސައްކަތުން ހޯދާފައިވާ ރަނގަޅު، ޙަލާލު މުދަލުން ހޭދަކުރާށެވެ. ބިމުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނެރެދެއްވި މޭވާ އާއި އޮށްޓަރުގެ ތެރެއިން ރަނގަޅު މުދަލުން ހޭދަކުރާށެވެ. ﴿وَلَا تَيَمَّمُوا۟ ٱلْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِـَٔاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغْمِضُوا۟ فِيهِ ۚ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ފެންވަރު ދަށް، ކަމުނުދާ މުދަލުން ޞަދަޤާތްނުކުރާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ފަރުވާ ކުޑަކޮށް ލޯމަރައިގެން ތިބި ހާލު މެނުވީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެފަދަ އެއްޗެއް ދެވިއްޖެ ނަމަ ޤަބޫލުނުކުރާނޫއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފުސަށް ނުރުހޭ އެއްޗަކުން ޞަދަޤާތްކުރަނީ ކިހިނެއްހެއްޔެވެ؟ ﴿وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ﴾ އަދި ދަންނާށެވެ! މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ހޭދަ ފިޔަވައި ފުދިވޮޑިގެންވެއެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވާ ނިޢުމަތަށް އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުކުރުން ޙައްޤުވެގެން ވެއެވެ.

فقير ވެދާނޭ ކަމުގެ ބިރުން، ތިޔަބައިމީހުންނަށް شيطان އާ ބިރުދައްކަތެވެ. އަދި، އެ شيطان އާ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުބައިކަންތަކަށް އަމުރު ކުރެތެވެ. اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންނަށް وعد ކުރައްވަނީ، އެކަލާނގެ حضرة ން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފާފަފުއްސެވުމާއި، فضل ވަންތަ ކަމަށެވެ. اللَّه އީ، ތަނަވަސްވަންތަ، މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (268)

ހެޔޮކަންތަކަށް ހޭދަކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވުމަށް ފަހު، ޝައިޠާނާގެ ވަސްވާހަށް ނުހެއްލުމަށް މާތް ﷲ މުއުމިނުންނަށް އިންޒާރުދެއްވަނީއެވެ. އެ ސޮރު އަބަދުވެސް ބޭނުންވާނީ ވަސްވާސްދީގެން ހެޔޮ ޢަމަލު ކުރުން ހުއްޓުވުމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުން ހޭދަކޮށްފިއްޔާ ފަޤީރުވެދާނެ ކަމުގެ ބިރު ޝައިޠާނާ ދައްކައެވެ. އަދި ދަހިވުމަށާއި ޚަރަދުނުކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަންގައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲގެ މަގުގައި ހޭދަކުރުމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފާފަފުއްސަވައި ދެއްވާނެ ކަމަށާއި، ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާ އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި ފަހަށް ރައްކާކޮށްދެއްވާނެ ކަމަށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވަޢުދުވެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީބަސްފުޅުގައި ވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ﴾ (ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާ އެއްޗެއް އެކަލާނގެ ފަހަށް ރައްކާކޮށްދެއްވައެވެ.) މާތް ﷲއީ ތަނަވަސް ފަޟްލުވަންތަކަމުގެ ވެރި، ސަވާބާއި ސަނާ ޙައްޤުވާ ފަރާތެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް حكمة ދެއްވައެވެ. އަދި، (އެމީހަކަށް) حكمة ދެއްވި މީހާއަށް ފަހެ، ގިނަވެގެންވާ ހެޔޮކަން ލިބިއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. ބުއްދީގެ أهل ވެރިން މެނުވީ، ވިސްނައި ހަނދުމަކޮށެއް ނަހަދަތެވެ. (269)

ފައިދާހުރި ޢިލްމާއި، ހެޔޮ ވިސްނުމާއި، ކަންކަން ކުރާންވީ ރަނގަޅު ގޮތް އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރެއިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ދެއްވައެވެ. ޙިކްމަތާއި، ދީނުގެ ކަންކަމުގެ ޢިލްމު ލިބިއްޖެ މީހާއީ ގިނަ ހެޔޮކަން ލިބިއްޖެމީހެކެވެ. ﴿وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ އިޚްލާޞްތެރި، ދީނުގެ ނޫރުން އަލިވެފައިވާ ސިކުނޑިތަކަކުން ނޫނީ ކީރިތި ޤުރްއާނުގައިވާ މިސާލުތަކުން ޢިބްރަތް ލިބިނުގަނެއެވެ. ލުޤްމާނުގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަލުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ދަރިފުޅާއެވެ! ޢިލްމުވެރިންނާ އެއް މަޖިލީހެއްގައި އިންނާށެވެ. ޙަކީމުންގެ ބަސް އަޑުއަހާށެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ މަރުވެފައިވާ ބިންގަނޑު ބޯ ވާރެއިން ދިރުއްވާ ފަދައިން މަރުވެފައިވާ ހިތްތައް ޙިކްމަތުގެ ނޫރުން ދިރުއްވައެވެ. (ރިވާކުރެއްވީ އައްޠަބަރާނީ)

އަދި، ހޭދަކުރުމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންކުރި ހޭދައެއް، ނުވަތަ، ނަދުރުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުން ގަތް ނަދުރެއް، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަނިޔާވެރިންނަށް نصر ދޭނޭ އެއްވެސް ބަޔަކު ނުވެއެވެ. (270)

އޭ އީމާންވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން މާތް ﷲގެ މަގުގައި ކުރާ ހޭދައެއް، އަދި އަދި ހެޔޮ ޢަމަލުކުރުމަށާއި، ﷲއަށް ކިޔަމަންގަތުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ބުނާ ނަދުރެއް ވިޔަސް މާތް ﷲ އެއަށް ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އޭގެ އެއްވެސް ކަމެއް ގެއްލެނިވެގެން ނުދާނެއެވެ. އަދި ޒަކާތް ނުދޭ ނުވަތަ ﷲ އަށް އުރެދުމަށް މުދާ ހޭދަކުރާ މީހަކު މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން މިންޖުކޮށް ސަލާމަތްކުރާނޭ އެއްވެސް މީހަކު ނުވެއެވެ. މިއީ ކޮންމެ އަނިޔާވެރިކައަށް އޮތް ވަޢީދުގެ ބަސްފުޅެކެވެ.

(واجب ނޫން) صدقات ތައް، ތިޔަބައިމީހުން ފާޅުގައި ދެނީނަމަ، ފަހެ، އެއީ ނުހަނު މޮޅު ކަމެކެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން ވަންހަނާކޮށް، އެ صدقات ތައް فقير ންނަށް ދެނީނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެކަމުގެ ހެޔޮކަން މާބޮޑެވެ. އަދި، އެއީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުށްތަކުން ބައެއް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން އެކަލާނގެ ފުއްސަވާނޭ ކަމެކެވެ. اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (271)

ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ޞަދަޤާތް، ފާޅުކުރުމަކީ، އެކަމުގައި މަޝްހޫރުވުމާއި ދެއްކުންތެރިކަމުގެ މަޤްޞަދު ނުވާނަމަ، އެންމެ ރަނގަޅު ކަމެކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން އެ ޞަދަޤާތް ސިއްރުގައި ފަޤީރުންނަށް ދޭނަމަ އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ. އެހެނީ ސިއްރުކުރުމުން ދެއްކުން ތެރިކަމާ ބޮޑަށް ދުރުވެވޭނެއެވެ. ﴿وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِّن سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّـهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ނުބައިކަންތަކުގެ ފާފަ ފުއްސަވައި ދެއްވައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންތައް ބައްލަވައިވޮޑިގަންނަވައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ސިއްރުކުރާ ކަންތަކާއި ފާޅުކުރާ ކަންތައް އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. މިއާޔަތުގައި އެވަނީ ކުރެވޭ ހޭދަ ސިއްރުކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވައިފައެވެ. ޢަމަލު މާތް ﷲގެ ވަޖުފުޅަށް ޚާލިޞްވާނީ އޭރުންނެވެ.

އެއުރެންނަށް ތެދުމަގު ދެއްކެވުމަކީ، ކަލޭގެފާނަށް އޮތްކަމެއް ނޫނެވެ. (ކަލޭގެފާނަށްއޮތީ އިއްވެވުމެވެ.) އެހެނެއްކަމަކު، اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި މީހަކަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުގެ ތެރެއިން ހޭދަކުރާ އެއްޗެއް (ގެ ثواب) ލިބޭހުށީ، ހަމަ ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމިއްލަ نفس ތަކަށެވެ. އަދި، اللَّه ގެ وجه ފުޅު އެދިގެން މެނުވީ، ތިޔަބައިމީހުން ހޭދައެއް ނުކުރަމުއެވެ. އަދި، މުދަލުން ތިޔަބައިމީހުން ހޭދަކުރާ އެއްޗެއް (ގެ ثواب އާއި ދަރުމަ) ފުރިހަމައަށް ތިޔަބައި މީހުންނަށް ލިބޭނެތެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާ ހުށްޓެވެ. (272)

އޭ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. އިންސާނުންނަށް ހިދާޔަތުދެއްވުމަކީ ކަލޭގެފާނަށް އޮތްކަމެއް ނޫނެވެ. ކަލޭގެފާނަށް އޮތީ އެބައިމީހުނަށް މަގު ދެއްކުމެވެ. މާތް ﷲ، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ޙައްޤު ދީން ކަމުގައިވާ އިސްލާމްދީނަށް ހިދާޔަތު ދެއްވައެވެ. ﴿وَمَا تُنفِقُوا۟ مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ٱبْتِغَآءَ وَجْهِ ٱللَّـهِ ۚ وَمَا تُنفِقُوا۟ مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުން ކުރާ ހޭދައާއި، ފަޤީރުންނަށް ވާ އިޙްސާންތެރިކަމެއްގެ ފައިދާ ކުރާނީ ހަމަ ތިޔަބައިމީހުންނަށެވެ. އޭގެ ފައިދާ އެހެންބަޔަކަށް ނުލިބޭނެއެވެ. އެހެންކަމުން، ތިޔަބައިމީހުން ފަޤީރުންނަށް ހޭދަކޮށްފައި ކަލަނުގޮވާށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މަޤްޞަދަކަށް ވާންވާނީ މާތް ﷲގެ ރުއްސެވުން ހޯދުމެވެ. މަޝްހޫރުވުމާއި ކަންދެއްކުމެއް ނޫނެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ﷲގެ މަގުގައި ކުރާ ކޮންމެ ހޭދައެއްގެ ބަދަލު އެކަލާނގެ އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެއެވެ. އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުނިނުކުރައްވާނެއެވެ.

اللَّه ގެ މަގުގައި (جهاد ކުރުމުގައި) ބަންދުވެފައި ތިބި فقير ންނަށް (صدقات ދިނުން) ހުށްޓެވެ. އެއުރެންނަކަށް (ދިރިއުޅުމުގެ މަސައްކަތް ކުރުމަށް) ބިމުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށެއް ނޫޅެވެއެވެ. އެއުރެންގެ خبر ނުދަންނަ މީހާ ހީކުރަނީ، އެއްޗިއްސަށް ނޭދުމުގެ ސަބަބުން، އެއީ، މުއްސަނދިން ކަމަށެވެ. އެއުރެންގެ علامة ތަކުން، ތިބާޔަށް އެއުރެން އެނގޭނެތެވެ. އެއުރެން އެއްޗިއްސަށްއެދި، މީހުންނަށް އާދޭސްކޮށެއް ނޫޅޭނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުން ހޭދަކުރާ ކޮންމެ އެއްޗަކާމެދު (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه، އެކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. (273)

ތިޔަބައިމީހުން މުދަލުން ހޭދަކުރާންވީ ޖިހާދުކުރާން ނުކުމެ އެކަމުގައި ބަންދުވުމުގެ ސަބަބުން ދިރިއުޅުމަށް މަސައްކަތެއް ކޮށް ނުވަތަ ވިޔަފާރިކޮށް އާމްދަނީ ހޯދޭނެ ގޮތެއް ނެތިފައި ތިބި ފަޤީރުންނަށެވެ. ޞަދަޤާތް އެންމެ ބޮޑަށް ޙައްޤުވާ މީހުންނަކީ އެއީއެވެ. އެހެންމީހުން ކައިރީ އެއްޗެހި ހޯދާން ބުނުމުން އެމީހުން އެއްކިބާވާތީ، މީހުންނަށް ހީވެފައި އޮންނަނީ އެމީހުންނަކީ މުއްސަނދި ބައެއް ކަމުގައެވެ. ﴿تَعْرِفُهُم بِسِيمَـٰهُمْ لَا يَسْـَٔلُونَ ٱلنَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنفِقُوا۟ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ ٱللَّـهَ بِهِۦ عَلِيمٌ ﴾ އެމީހުންގެ ނިޝާންކަމުގައިވާ ތަވާޟުޢުވެރިކަމުންނާއި، އެމީހުންގެ މޫނުމަތީން ފެންނަ ބުރަ މަސައްކަތުގެ އަސަރުން ތިބާއަށް އެމީހުން އެނގޭނެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް، އެމީހުން އެހެން އެއްޗެއް ހޯދާން ނުއެދޭނެއެވެ. އަދި އެދުނުކަމުގައި ވިޔަސް އާދޭސް ނުކުރާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކަންކަމަށް ކުރާ ހޭދައިގެ އެންމެ ފުރިހަމަ ޖަޒާ މާތް ﷲ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވާނެއެވެ.

އެއުރެންނީ، ރެއާއިދުވާލު، ސިއްރާއި ފާޅުގައި، އެއުރެންގެ މުދާތައް ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކުކަމުގައިވެސް އެއުރެން ނުމެވޭމެއެވެ. (274)

އެބައިމީހުންގެ މުދާ ރެއާއި ދުވާލު ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި، ސިއްރާއި ފައުޅުގައި، ހުރިހާ ޙާލަތެއްގައި ﷲގެ މަގުގައި ހޭދަކުރާ އިޙްސާންތެރި ތަޤްވާވެރިންނަށް، އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ސަވާބު ހުށްޓެވެ. ޤިޔާމަތްދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުން އިސްކުޅަ އެއްވެސް ކަމަކާމެދު އެބައިމީހުން ހިތާމަ ނުކުރާނެއެވެ.

އެއުރެންނީ، ރެއާއިދުވާލު، ސިއްރާއި ފާޅުގައި، އެއުރެންގެ މުދާތައް ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކުކަމުގައިވެސް އެއުރެން ނުމެވޭމެއެވެ. (274)

އެބައިމީހުންގެ މުދާ ރެއާއި ދުވާލު ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި، ސިއްރާއި ފައުޅުގައި، ހުރިހާ ޙާލަތެއްގައި ﷲގެ މަގުގައި ހޭދަކުރާ އިޙްސާންތެރި ތަޤްވާވެރިންނަށް، އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ސަވާބު ހުށްޓެވެ. ޤިޔާމަތްދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުން އިސްކުޅަ އެއްވެސް ކަމަކާމެދު އެބައިމީހުން ހިތާމަ ނުކުރާނެއެވެ.

އެއުރެންނީ، ރެއާއިދުވާލު، ސިއްރާއި ފާޅުގައި، އެއުރެންގެ މުދާތައް ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކުކަމުގައިވެސް އެއުރެން ނުމެވޭމެއެވެ. (274)

އެބައިމީހުންގެ މުދާ ރެއާއި ދުވާލު ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި، ސިއްރާއި ފައުޅުގައި، ހުރިހާ ޙާލަތެއްގައި ﷲގެ މަގުގައި ހޭދަކުރާ އިޙްސާންތެރި ތަޤްވާވެރިންނަށް، އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ސަވާބު ހުށްޓެވެ. ޤިޔާމަތްދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުން އިސްކުޅަ އެއްވެސް ކަމަކާމެދު އެބައިމީހުން ހިތާމަ ނުކުރާނެއެވެ.

އެއުރެންނީ، ރެއާއިދުވާލު، ސިއްރާއި ފާޅުގައި، އެއުރެންގެ މުދާތައް ހޭދަކުރާ މީހުންނެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންނަށް ހުށްޓެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަކަށް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި ހިތާމަކުރާނޭ ބަޔަކުކަމުގައިވެސް އެއުރެން ނުމެވޭމެއެވެ. (274)

އެބައިމީހުންގެ މުދާ ރެއާއި ދުވާލު ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި، ސިއްރާއި ފައުޅުގައި، ހުރިހާ ޙާލަތެއްގައި ﷲގެ މަގުގައި ހޭދަކުރާ އިޙްސާންތެރި ތަޤްވާވެރިންނަށް، އެބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި މަތިވެރިވެގެންވާ ސަވާބު ހުށްޓެވެ. ޤިޔާމަތްދުވަހު އެބައިމީހުންނަށް އެއްވެސް ބިރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައި އެބައިމީހުން އިސްކުޅަ އެއްވެސް ކަމަކާމެދު އެބައިމީހުން ހިތާމަ ނުކުރާނެއެވެ.

رِبا ކާމީހުން، ޖިންނި މޮޔަވެގެން، شيطان އާ ތަޅުވަމުން ފޮޅުވަމުން ގެންދާ މީހަކު ތެދުވާ ފަދައިން މެނުވީ (قيامة ދުވަހުން އެއުރެން ކަށްވަޅުން) ނުތެދުވާނެތެވެ. އެހެނީ، އެއުރެން ބުނެއުޅުނީ، ވިޔަފާރި ވާކަން ކަށަވަރީ، رِبا ކަހަލަކަމެއް ކަމުގައެވެ. (ނަމަވެސް) ވިޔަފާރި ކުރުންވަނީ، اللَّه، ހުއްދަ ކުރައްވާފައެވެ. އަދި، رِبا ވަނީ حرام ކުރައްވާފައެވެ. ފަހެ، އެމީހާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން ދެއްވާ وعظ އާއި نصيحة، އެމީހަކާ ހަމަޔަށް އައުމުން އެކަން (އެބަހީ: رِبا ކެއުން) ހުއްޓާލައިފި މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އިސްވެދިޔަ އެއްޗެއް އެމީހަކަށް ހުށްޓެވެ. (އެބަހީ: رِبا ގެ حكم ތައް އައުމުގެ ކުރިން އޭނާ ބޭނުންކުރި ތަކެތި މާފުކުރައްވާފައި ވެއެވެ.) އަދި، އެމީހެއްގެ ކަންތައްއޮތީ، اللَّه އަށް خاص ވެގެންނެވެ. އަދި، އަލުން (އެކަމަށް) އެނބުރި އަތުވެއްޖެމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެއުރެންނީ ނަރަކައިގެ أهل ވެރިންނެވެ. އެއުރެންނީ އެތާނގައި ދެމިތިބެނިވި ބަޔެކެވެ. (275)

ރިބާގެ މުޢާމަލާތްކޮށް މީސްތަކުންގެ ލޭ ބޯ މީހުން ޤިޔާމަތް ދުވަހު އެބައިމީހުންގެ ކަށްވަޅުތަކުން ޖިންނި މޮޔަވެގެން، ޝައިޠާނާ ތަޅުވަމުން ފޮޅުވަމުން ގެންދާ މީހަކު ތެދުވާ ފަދައިން މެނުވީ ނުތެދުވާނެއެވެ. އޭނާ ވާހަކަ ދައްކާނީ މަސްތުގައި ހުރި މީހަކު ވާހަކަ ދައްކާ ފަދައިން ކިޔާ ނުކިޔާ އެއްޗެއް ނޭނގޭ ގޮތަށެވެ. ހިނގާނީ ވެއްޓެމުންވެއްޓެމުންނެވެ. ރިބާގެ ސަބަބުން އެމީހުން ބަނޑު ބޮޑުވެ ބަރުވެފައި ވާތީ ސީދާކޮށް ނުހިނގެނީއެވެ. ﴿ذَ‌ٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوٓا۟ إِنَّمَا ٱلْبَيْعُ مِثْلُ ٱلرِّبَوٰا۟ ۗ وَأَحَلَّ ٱللَّهُ ٱلْبَيْعَ وَحَرَّمَ ٱلرِّبَوٰا۟ ۚ ۚ﴾ އެމީހުންނަށް މިޢުޤޫބާތް ލިބެނީ މާތް ﷲ ޙަރާމްކުރެއްވި ތަކެތި ޙަލާލުކޮށް، ރިބާ އަކީވެސް ގަނެ ވިއްކުން ފަދައިން ދެ ފަރާތުން ރުހިގެން ހިންގާ މުޢާމަލާތަކަށް ވާއިރު ރިބާ ޙަރާމް ވާންވީ ކީއްވެހޭ ބުނީތީއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ރައްދު ދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿وَأَحَلَّ اللَّـهُ الْبَيْعَ﴾ މާތް ﷲ ވަނީ ވިޔަފާރި ހުއްދަކުރައްވައިފައެވެ. އޭގައި ދެފަރާތަށް ވެސް އޮތް ދުނިޔަވީ މަންފާއަށް ޓަކައެވެ. ﴿وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾ އަދި އެކަލާނގެ ވަނީ ރިބާ ޙަރާމްކުރައްވައިފައެވެ. އެއިން ލިބޭ ބޮޑެތި ގެއްލުމަށް ޓަކައެވެ. އިންސާނާ ވަލު ޖަނަވާރެއްގެ ދަރަޖައަށް ވެއްޓި، އޭނާގެ ހުރިހާވެސް އެދުމަކީ މުދާ އެއްކޮށް އަނެކުންގެ ލޭ ބުއިންކަމުގައިވެ، އެއްބަޔަކު މަސައްކަތްކޮށް ވަރުބަލިވާއިރު، އަނެއްބަޔަކު އެމުދަލުގެ މޭވާ ލިބިގަންނަނީ ފިނިފެންފޮދެއް ބޯލާފަދައިންނެވެ. ﴿فَمَن جَآءَهُۥ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِۦ فَٱنتَهَىٰ فَلَهُۥ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ أَصْحَـٰبُ ٱلنَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَـٰلِدُونَ﴾ ފަހެ، އެމީހަކަށް މާތް ﷲ ރިބާ ޙަރާމްކުރައްވައި، ނަހީކުރައްވައިފައިވާކަން އެނގި އޭގެ މުޢާމަލާތް ކުރުން ހުއްޓާލައިފި މީހާއަށް ރިބާ ޙަރާމްވުމުގެ ކުރީން އޭނާ ކޮށްފައިވާ މުޢާމަލާތްތައް މާތް ﷲ ޢަފޫކޮށްދެއްވާނެއެވެ. އަދި އޭނާގެ ހުރިހާ ކަމެއް ވަކީލުވެގެން ވަނީ ﷲ އަށެވެ. ރިބާގެ މުޢާމަލާތަށް އެނބުރިއައިސް، ޙަލާލުކޮށްފި މީހާއީ އަބަދުގެ އަބަދަށް ނަރަކައިގައި ތިބޭ މީހުންގެ ތެރެއިން ވާ މީހެކެވެ.

اللَّه، رِبا އުނިކުރައްވައި، އޭގެ بركات ނެތިކުރައްވައެވެ. އަދި، صدقات އިތުރު ކުރައްވައެވެ. (އެބަހީ: ދުނިޔޭގައި އޭގެ بركات އިތުރު ކުރައްވައި، آخرة ގައި އޭގެ ދަރުމަ ގިނަގުނަ ކުރައްވައެވެ.) އަދި، ފާފަވެރި، ކޮންމެ كافر އަކު ދެކެ، اللَّه ލޯބިވެ ވޮޑިގެނެއް ނުވެއެވެ. (276)

މާތް ﷲ ރިބާގެ ބަރަކާތް ކަނޑުއްވައި އޭގެ އަސްލުވެސް ނެތިކޮށްލައްވައެވެ. ޢަރަބި ބަހުގައި المحق އަކީ އެއްޗެއް އޭގެ މުލުން ލުހެ އެއްލައިލުމެވެ. އެހެންކަމުން ފެންނަ ފެނުމަށް ރިބާއިން ފައިދާ އިތުރުވިޔަސް ޙަޤީޤަތުގައި އޭގައި ވަނީ ހަލާކާއި ގެއްލުމެވެ. އަދި މާތް ﷲ ޞަދަޤާތުގައި ބަރަކާތް ލައްވައި، އިތުރުކޮށްދެއްވައެވެ. އަދި ފާފައާއި ޖަރީމާތަކަށް ދެވިހިފައިފައިވާ ކޮންމެ ނުކިޔަމަންތެރި ކާފިރަކަށް މާތް ﷲ ކޯފާވެވޮޑިގަންނަވައެވެ.

ހަމަކަށަވަރުން، إيمان ވެ، صالح عمل ތައް ކޮށް، ނަމާދު قائم ކޮށް، زكاة ދީ އުޅުނު މީހުންނަށް އެއުރެންގެ ދަރުމަ، އެއުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ގައި ވެއެވެ. އަދި، އެއުރެންގެ މައްޗަށް އެއްވެސް ބިރެއް ނެތެވެ. އަދި، އެއުރެންނަކީ، ހިތާމަ ކުރާނޭ ބަޔަކު ކަމުގައިވެސް ނުމެވޭމެއެވެ. (277)

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ وَأَقَامُوا۟ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُا۟ ٱلزَّكَوٰةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ ހަމަކަށަވަރުން އީމާންކަމާ އެކު ހެޔޮ ޢަމަލުކޮށް، އެންމެ ފުރިހަމަ ގޮތުގައި ނަމާދަށް ރައްކާތެރިވެ، ފަޤީރުންނަށާއި މިސްކީނުންނަށް ޒަކާތްދީ ހަދާ ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންނަށް ސުވަރުގޭގައި ފުރިހަމަ ސަވާބުލިބޭނެއެވެ. އަދި ބޮޑު ބިރުވެރިކަމުގެ ދުވަހުގެ ބިރުވެރިކަމެއް އެމީހުންނަށް ނެތެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައި އެމީހުން ކުޅަ ޢަމަލާ މެދު އެމީހުން ހިތާމަ ނުކުރާނެއެވެ. މާތް ﷲއަށް ބިރުވެތިވެ އެކަލާނގެ ޢަޛާބަށް ރައްކާތެރިވާށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކަންކަން އެކަލާނގެ ބައްލަވައިވޮޑިގެން ވާކަން ދަންނާށެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! اللَّه އަށް ތިޔަބައިމީހުން تقوى ވެރިވާށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުން مؤمن ން ކަމުގައިވާނަމަ، رِبا ގެ ތެރެއިން ބާކީ (ލިބޭން) ހުރި އެއްޗެއް ތިޔަބައިމީހުން ދޫކޮށްލާށެވެ! (278)

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނީ ޙަޤީޤަތުގައިވެސް މުއުމިނުން ކަމުގައި ވަނީނަމަ މީސްތަކުންގެ އަތުގައި ހުރި ތިޔަބައިމީހުންގެ ރިބާގެ ބާކީ ދޫކޮށްލާށެވެ.

ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން (ނަށް أمر ވެވިގެންވާ ގޮތަށް) عمل ނުކޮށްފިނަމަ، اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ رسول އާގެ حضرة ން ހަނގުރާމައެއް އަތުވެދާނެކަމަށް ތިޔަބައިމީހުން يقين ކޮށް ދެނެގަންނަ ހުށިކަމެވެ! ތިޔަބައިމީހުން (رِبا ދޫކޮށް) އެނބުރި رجوع ވެ توبة ވެއްޖެނަމަ ތިޔަބައިމީހުންގެ رأس المال ތައް، ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުށްޓެވެ. (އިތުރުކޮށްގެން) ތިޔަބައިމީހުން އަނިޔާވެރި ނުވާ ގޮތުގައެވެ. އަދި، (އުނިވުމުން) ތިޔަބައިމީހުންނަށްވެސް އަނިޔާ ނުލިބޭ ގޮތުގައެވެ. (279)

ތިޔަބައިމީހުން ރިބާ ދޫކޮށްނުލައިފިނަމަ، ﷲ އާއި އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺތިޔަބައިމީހުންނާ ހަނގުރާމަކުރައްވާނެ ކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނާށެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ "ހަނގުރާމަ އިޢުލާނު" ކުރައްވައިފައެވެ. ޖައްބާރުވަންތަ، މަތިވެރި ﷲއާއި ހަނގުރާމަކުރެވޭނީ ކާކަށް ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުން ތައުބާވެއްޖެނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް، އިތުރުވީ ބަޔާ ނުލައި އަސްލު މުދާ ލިބޭނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އަނެކުންނަށް އަނިޔާ ނުކުރާ ގޮތުގައެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ ޙައްޤު ގެއްލި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވެސް އަނިޔާ ނުލިބޭ ގޮތުގައެވެ.

އަދި، (ދަރަނިވެރިޔާއަކީ) އަތްމަތި ދަތި މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، (އެމީހާއަށް) ތަނަވަސްކަމެއް ލިބެންދެން (އޭނާއަށް) مهلة ދޭ ހުށިކަމެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުން (އެ ދަރަނީން) صدقات ކުރުން (އެބަހީ: އެ ދަރަނި މާފުކުރުން) ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް (އެކަން) އެނގޭ ކަމުގައި ވާނަމައެވެ. (280)

ދަރަނި ނަގާފައިވާ މީހާއީ އަތްމަތި ދަތި މީހެއްނަމަ، އޭނާއަށް ތަނަވަސްކަން ލިބޭންދެން ފުރުސަތުދޭން ޖެހޭނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދޭން ހުރި އެއްޗެތީން ބައެއް މާފުކޮށްފިނަމަ، އެގޮތް ތިޔަބައިމީހުންނަށް މާ ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުރި މަތިވެރި އަޖުރު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެނަމައެވެ.

އެދުވަހެއްގައި، اللَّه ގެ حضرة އަށް ތިޔަބައިމީހުން رجوع ކުރައްވާނޭ ދުވަހަކަށް، ތިޔަބައިމީހުން ރައްކާތެރިވެ ބިރުވެތިވާށެވެ! ދެން، ކޮންމެ نفس އަކަށްމެ، އެ نفس އެއް ހޯދި ކަމެއްގެ ޖަޒާ (އެދުވަހުން) ލިބޭނެތެވެ. އަދި، އެއުރެންނަށް ބޭއިންސާފެއް ނުކުރައްވާ ހުށްޓެވެ. (281)

އެދުވަހެއްގައި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތަށް ތިޔަބައިމީހުން އެނބުރި ދާނޭ ބިރުވެރި، އުނދަގޫ ދުވަހަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. އެދުވަހު ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތަކަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. ސަވާބެއް މަދުވެގެން ނުވަތަ ޢުޤޫބާތެއް އިތުރުވެގެންވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަނިޔާ ނުކުރެވޭނެއެވެ. މިއީ ކީރިތި ޤުރްއާނުން އެންމެ ފަހަށް ބާވައިލެއްވުނު އާޔަތެވެ. މިއާޔަތުގައި މިވަނީ އެންމެ ޙިކްމަތްވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ހިސާބު ބެލޭން ހުންނާނެ ދުވަސް ހަނދުމަކޮށްދެއްވައިފައެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުމަށް ފަހު ރަސޫލުﷲ ދުނިޔޭގައި ހުންނެވީ ނުވަ ރެއެވެ. އެއަށް ފަހު އިތުރު އެކަލޭގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށް ދަތުރުކުރައްވައިފިއެވެ.

އޭ إيمان ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ކަނޑައެޅި އެނގިގެންވާ مدة އަކަށް، ތިޔަބައިމީހުން ދަރަންޏެއްގެ معاملة އެއް ކޮށްފިނަމަ، ފަހެ، އެ ދަރަންޏެއް ތިޔަބައިމީހުން ލިޔާށެވެ! އަދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ލިޔާ މީހަކު عدل ވެރި ކަމާއެކު (އުނި އިތުރު ކުރުމެއް ނެތި، އެއުރެން އެއްބަސްވީގޮތަށް، އެ ދަރަނީގެ ލިޔުން) ލިޔާހުށި ކަމެވެ! ލިޔާ މީހަކު (ކިބައިން ލިޔެދިނުމަށް އެދިއްޖެނަމަ) އޭނާއަށް، اللَّه ލިޔަން އުނގަންނައިދެއްވި ފަދައިން ލިޔެދިނުމުން، އޭނާ منع ވެ ނުގަންނަހުށި ކަމެވެ! ފަހެ، އޭނާ ލިޔާހުށި ކަމެވެ! އަދި، އެމީހެއްގެ މައްޗަށް حق އޮތް މީހާ (އެބަހީ: ދަރަނިވެރިޔާ ލިޔަންވީ އެއްޗެއް ލިޔާ މީހާއަށް) ކިޔައިދޭހުށިކަމެވެ! އަދި، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވާ اللَّه އަށް، އޭނާ تقوى ވެރި ވާހުށިކަމެވެ! އަދި، އެއިން އެއްވެސް އެއްޗެއް އުނި ނުކުރާ ހުށިކަމެވެ! ފަހެ، އެމީހެއްގެ މައްޗަށް حق އޮތް މީހާއީ (އެބަހީ: ދަރަނިވެރިޔާއީ) ދޯދިޔާ މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ (އެބަހީ: ވިޔާނުދާ خرد ކޮށް إسراف ކޮށްއުޅޭ، އުޅުންގޯސް މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ) ނުވަތަ (ދަރަނިވެރިޔާއީ) ނިކަމެއްޗެއް ކަމުގައިވާނަމަ، (އެބަހީ: ކުޑަކުއްޖަކު، ނުވަތަ މޮޔައަކުފަދަ މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ) ނުވަތަ (ދަރަނިވެރިޔާއީ) އޭނާ އަމިއްލައަށް ކިޔައިދޭން ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންނުވާ މީހަކު ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، عدل ވެރިކަމާއެކު އޭނާގެ ولى ވެރިޔާ (އެ ދަރަނި ލިޔުމަށް) ކިޔައިދޭ ހުށިކަމެވެ! އަދި، (މިފަދަ ކަންކަމުގައި) ތިޔަބައިމީހުންގެ ފިރިހެނުންގެ ތެރެއިން ދެހެކިން ތިޔަބައިމީހުން ހެކިކުރާށެވެ! އެ ދެ ހެކިންނަކީ، ދެފިރިހެނުން ކަމުގައި ނުވިނަމަ ފަހެ، ހެކިންކުރެ ތިޔަބައިމީހުން ރުހޭ މީހުންގެ ތެރެއިން (އެބަހީ: عدل ވެރި مسلم ންގެ ތެރެއިން) ފިރިހެނަކާއި ދެ އަންހެނުންނެވެ. (އެއީ) އެ ދެ އަންހެނުންކުރެ އެކަކަށް (ހަނދާންނެތިވެ) މަގުއޮޅިދާނެ ކަމަށްޓަކައެވެ. ދެން، އެހިނދު އެ ދެ އަންހެނުންކުރެ އެކަކަށް، އަނެކަކު (އެކަން) ހަނދާންކޮށް ދިނުމަށްޓަކައެވެ. އަދި، ހެކިންނަށް ގޮވައިލައިފި ހިނދަކު އެއުރެން (އެކަމުން) މަނާވެ ނުގަންނަހުށިކަމެވެ! އަދި (އެ ދަރަނި) ކުޑަކަމުގައިވިޔަސް، ނުވަތަ ބޮޑު ކަމުގައިވިޔަސް އެ ދަރަނީގެ مدة އާ ހަމަޔަށް ލިޔުމަށް، ތިޔަބައިމީހުން ފޫހިނުވާށެވެ! އެގޮތަށް ލިޔުން، اللَّه ގެ حضرة ގައި عدل ވެރިކަން ބޮޑެވެ. އަދި، ހެކި ދިނުމަށް ސީދާކަން ބޮޑެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުންނަށް شك ނުވުން ގާތްކަން ބޮޑުވެސްމެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި، ވަގުތުން ހިންގާ ވިޔަފާރިއެއް ކަމުގައި ވުމުން މެނުވީއެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެ ވިޔަފާރި ނުލިޔުމުގައި ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަކަށް ކުށެއް ނެތެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން ވިޔަފާރިއެއް ކޮށްފިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން ހެކިކުރާށެވެ! އަދި، ލިޔާ މީހާއާއި ހެކިދޭ މީހާ (ދަރަނިވެރިޔާއަށާއި ދަރަނިދޭ މީހާއަށް) ގެއްލުންނުދޭހުށި ކަމެވެ! (ނުވަތަ، އެ ދެ މީހުންނަށްވެސް ގެއްލުމެއް ލިބިގެން ނުވާހުށްޓެވެ.) ތިޔަބައިމީހުން (ނަށް ނަހީކުރެއްވި ކަންތައް) ކުރާނަމަ، ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އެއީ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިގައިވާ (ނުކިޔަމަންތެރި) فاسق ކަމެކެވެ. ތިޔަބައިމީހުން، اللَّه އަށް تقوى ވެރިވާށެވެ! اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންނަށް އުނގަންނައިދެއްވާނެއެވެ. اللَّه އީ، ކޮންމެކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (282)

މިއާޔަތަކީ ދަރަނީގެ އާޔަތެވެ. މިއީ ޤުރްއާނުގައި އޮތް އެންމެ ދިގު އާޔަތެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުނީ މާލީ ޙައްޤުތައް ކަނޑައަޅުއްވައި، މީސްތަކުންގެ މުދާ ނުޙައްޤުން ކެއުމުގެ ޖަރީމާގެ ބޮޑުކަން ބަޔާން ކުރެއްވުމަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އެއްވެސް މީހަކަށް މީހަކު ދަރަންޏެއް ދޭން އޮތިއްޔާ، ނުވަތަ ކަނޑައެޅޭ ވަކި މުއްދަތަކަށް ދަރަންޏަށް ވިޔަފާރިކުރާނަމަ، އެ ދަރަނި ލިޔާށެވެ. އޭގެ އިތުބާރާއި ޔަގީންކަން ބޮޑުކުރުމަށެވެ. ދަރަނި ލިޔާ މީހާ ވާންޖެހޭނީ، އޭނާ ލިޔާ އެއްޗަކަށް އަމާނާތްތެރި، އަދުލުވެރި، އިތުބާރު ހިފޭ މުސްލިމަކަށެވެ. ﴿وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَن يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ ٱللَّهُ ۚ﴾ އަދި ލިޔާ އެއްވެސް މީހަކު އެއްބަސްވުންތައް ލިޔާން ޖެހޭގޮތަށް ލިއުމަށް ދެކޮޅު ނަހަދާށެވެ. ﴿فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ ٱلَّذِى عَلَيْهِ ٱلْحَقُّ وَلْيَتَّقِ ٱللَّهَ رَبَّهُۥ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْـًٔا ۚ﴾ އޭނާ އެއެއްބަސްވުން ލިޔާހުށިކަމެވެ. އަދި އޭނާއަށް ލިޔާންވާ އެއްޗެއް ކިޔައިދޭނީ އެމީހެއްގެ މައްޗަށް ދަރަނި އޮތް މީހާއެވެ. އޭނާއަކީ އޭނާގެ މައްޗަށް ހެކިދެވޭ މީހާއެވެ. އޭރުން މިލިޔުން ވާނީ އޭނާ އަމިއްލައަށްވާ އިޤްރާރަކަށެވެ. އޭނާ ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އަށް ބިރުވެތިވެ ހުންނާށެވެ. އަދި މީހެއްގެ ޙައްޤުން އެއްވެސް އެއްޗެއް އުނިނުކުރާހުށިކަމެވެ. ﴿فَإِن كَانَ ٱلَّذِى عَلَيْهِ ٱلْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَن يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُۥ بِٱلْعَدْلِ ۚ﴾ އެމީހެއްގެ މައްޗަށް ދަރަނި އޮތް މީހާއީ ބުއްދި ހަމަނުޖެހޭ މޮޔައެއް، ކުޑަކުއްޖެއް، މުސްކުޅިއެއް، ނުވަތަ ވާހަކަނުދެއްކޭ މަންމަނެއް ނަމަ އޭނާ ލިޔާންވާ އެއްޗެއް އޭނާގެ ފަރާތުން ކިޔައިދޭނީ އޭނާގެ ވާރުތަވެރިޔާއެވެ. އެއްވެސް އުނި އިތުރަކާ ނުލައެވެ. ﴿وَٱسْتَشْهِدُوا۟ شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ ۖ فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَٱمْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ ٱلشُّهَدَآءِ﴾ ދަރަނީގެ އެއްބަސްވުމުގެ އިތުބާރު ބޮޑުކުރުމަށް ޓަކައި، އެއެއްބަސްވުމަށް ހެކިވާނޭ ހެކީންގެ ގޮތުގައި ޢަދުލުވެރި ދެ ފިރިހެނުން ހޯދާށެވެ. ދެ ފިރިހެނުން ނުލިބުނު ނަމަ އިތުބާރު ކުރެވޭ އަމާނާތްތެރީންގެ ތެރެއިން ފިރިހެނަކާއި ދެއަންހެނުން ހޯދާށެވެ. ﴿أَن تَضِلَّ إِحْدَىٰهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَىٰهُمَا ٱلْأُخْرَىٰ ۚ﴾ މިތާނގައި މިވަނީ ފިރިހެނެއްގެ ބަދަލުގައި ދެއަންހެނުން ހޯދާން ޝަރުޠުކުރެއްވި ސަބަބު ބަޔާން ކުރައްވައިފައެވެ. އެއީ އޭގެ ތެރެއިން އެކަކު މައްސަލަ ހަނދާންނެތިއްޖެއްޔާ އަނެކަކު އޭނާއަށް ހަނދާންކޮށްދިނުމަށެވެ. އެއީ، ހަނދާން ނެތުމަކީ އަންހެނުންގެ ޠަބީޢަތުގައި ހުންނަ ކަމަކަށް ވާތީއެވެ. ޚާއްޞަކޮށް މާލީ މައްސަލަތަކުގައެވެ. އެއީ ޚާއްޞަކޮށް ފިރިހެނުންގެ ދާއިރާއަކަށް ވާތީއެވެ. އެއްގޮތަކަށްވެސް އަންހެނާގެ ކަރާމާތަށް އުނިކަމެއް ގެންނާކަށް ނޫނެވެ. ﴿وَلَا يَأْبَ ٱلشُّهَدَآءُ إِذَا مَا دُعُوا۟ ۚ﴾ ހެކިވެރީންނަށް ހެކިބަސް ދިނުމަށް ގޮވައިލެވިއްޖެއްޔާ، އެމީހުން އެކަމަށް އިންކާރު ނުކުރާހުށިކަމެވެ. ޙައްޤުތަކެއް ގެއްލިގެން ދިޔަނުދިނުމަށެވެ. ﴿وَلَا تَسْـَٔمُوٓا۟ أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰٓ أَجَلِهِۦ ۚ﴾ އަދި ދަރަނި ކުޑަކަމުގައި ވިޔަސް ނުވަތަ ބޮޑުކަމުގައި ވިޔަސް އަދި މަދުކަމުގައި ވިޔަސް ނުވަތަ ގިނަކަމުގައި ވިޔަސް އެދަރަނީގެ މުއްދަތާ ހަމައަށް ލިއުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ފޫހިނުވާށެވެ. ﴿ذَ‌ٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ ٱللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَـٰدَةِ وَأَدْنَىٰٓ أَلَّا تَرْتَابُوٓا۟ ۖ﴾ އެގޮތަށް ލިއުން މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި މާ އިންސާފުވެރިކަން ބޮޑެވެ. އަދި ހެކިބަސް ހަނދާން ނެތުނަސް. ހެކިބަހުގެ ސާބިތުކަން ބޮޑެވެ. އެއީ، ހެކިބަހަކީ ވެސް ހަނދާން ނެތުން އެކަށީގެންވާ އެއްޗަކަށް ވާތީއެވެ. އަދި ދަރަނީގެ މިންވަރާއި މުއްދަތާ މެދު ތިޔަބައިމީހުން ޝައްކު ނުކުރުންވެސް މާ ގާތެވެ. ﴿إِلَّآ أَن تَكُونَ تِجَـٰرَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا ۗ﴾ ވިޔަފާރީގެ މުޢާމަލާތަކީ ވަގުތުން ފައިސާދީފައި، ވަގުތުން އަގު އަތުލައިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ހިނގާ މުޢާމަލާތެއް ނަމަ، ނުލިއުނަސް ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ފާފައެއް ނެތެވެ. އަދި އެއީ އެއްވެސް މައްސަލައެއް އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. އެއްވެސް ފަރާތެއްގެ ޙައްޤެ ގެއްލި، އެއްވެސް މީހަކު އެ މުޢަމަލާތަށް އިންކާރުކުރުމުގެ ފުރުސަތު ނެތީމައެވެ. ﴿وَأَشْهِدُوٓا۟ إِذَا تَبَايَعْتُمْ ۚ وَلَا يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ ۚ﴾ އަދި ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ވިޔަފާރީގައި ހެކީން ބޭނުން ކުރާށެވެ. ޚާއްޞަކޮށް މިލިއަނުން ހިންގާ ފިހާރަތަކާއި، ގެތައް ވިއްކުން ފަދަ ބޮޑެތި މުޢާމަލާތްތަކުގައެވެ. އެއްވެސް ފަރާތަކުން ދެކޮޅު ހަދައި އިންކާރު ކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ނުދިނުމަށް ޓަކައެވެ. އަދި ލިޔާ މީހާއަށާއި ހެކިވެރިއަކަށް ވެސް އަނިޔާ ނުކުރާހުށިކަމެވެ. މިސާލަކަށް ދަތުރު ޚަރަދު ނުދީ އެހެން ރަށަކަން ދާން ބުނުމާއި، އޭނާ ކުރާ މަސައްކަތް ދޫކޮށްލައިފައި ހެކިބަސް ދިނުމަށް އަންނާން ބުނުން ކަހަލަ ކަމަކުންނެވެ. އެގޮތަށް ހެދުމުގެ ބަދަލުގައި އޭނާ އަށް މާތްކޮށް ހިތައި އޭނާގެ ހުސް ވަގުތުގައި އަންނާން ބުނެވިދާނެއެވެ. ﴿وَإِن تَفْعَلُوا۟ فَإِنَّهُۥ فُسُوقٌۢ بِكُمْ﴾ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަހީކުރެވިފައިވާ ކަންތައް ތިޔަބައިމީހުން ކޮށްފިނަމަ ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއަށް ތިޔަބައިމީހުން އުރެދުނީއެވެ. އަދި، މާތް ﷲގެ އަމުރާއި ޚިލާފުވެ، ސީދާ މަގުން އެއްކިބާވީތީ ތިޔަބައިމީހުން ފާސިޤުންނަށް ވީއެވެ. ﴿وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ ۖ وَيُعَلِّمُكُمُ ٱللَّهُ ۗ وَٱللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ﷲ އަށް ބިރުވެތިވެ އެކަލާނގެ ކަނޑައަޅުއްވައިފައިވާ ޙައްދުން ބޭރުނުވާށެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފައިދާ ހުރި، އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ މަސްލަޙަތު ހުރި ގޮތް ހޯދައިދޭ ޢިލްމު ދެއްވާނެއެވެ. އަޅުތަކުންނަށް ފައިދާހުރި ގޮތް އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވަނީ މާތް ﷲ އެވެ. މާތް ﷲ އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް ހާދަހާ އޯގާތެރިއެވެ! އެކަލާނގެ އެންމެ ދިގު އާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އެބައިމީހުންނަށް ދުނިޔަވީ ގޮތުން ފައިދާ ހުރި ގޮތް ހޯދައިދޭ މާލީ ޙައްޤުތަކާ ގުޅޭ ޙުކުމްތައް ބަޔާންކުރެއްވުމަށެވެ. އަނިޔާވެރިކަމާއި، ޙައްޤުތަކަށް އަރައިގަތުން ނެތިކޮށްލެއްވުމަށެވެ.

ތިޔަބައިމީހުން (ދަރަނީގެ معاملة އެއް ކުރާހިނދު) ދަތުރެއްގެ މަތީގައިވެފައި ލިޔާނެ މީހަކު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުލިބުނުނަމަ، ފަހެ، އަތުގައި ބާއްވާ رهن އެއް ދޭހުށިކަމެވެ! ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންކުރެ އެކަކު އަނެކަކާ أمانة އެއް حوال ކޮށްފިނަމަ، ފަހެ، އެ أمانة އާ حوال ވި މީހާ، އޭނާގެ أمانة ރައްދުކުރާ ހުށިކަމެވެ! އަދި، އޭނާގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަމުގައިވާ اللَّه އަށް، އޭނާ تقوى ވެރިވާހުށިކަމެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުން ހެކިބަސް ވަންހަނާ ނުކުރާހުށިކަމެވެ! އެކަން ވަންހަނާކުރާ މީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އޭނާއީ، އޭނާގެ ހިތް ފާފަވެރިވެގެންވާ މީހެކެވެ. اللَّه އީ، ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ކަންތައް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (283)

ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރު މަތީ ތިބެ، ކަނޑައެޅޭ ވަކި މުއްދަތަކަށް ދަރަންޏެއް ނަގާން ބޭނުންވި ހިނދު، ދަރަނީގެ އެއްބަސްވުން ލިޔާނެ މީހަކު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުލިބުނުނަމަ، އެއްބަސްވުން ލިޔުމުގެ ބަދަލުގައި ނެގި ދަރަނީގެ އިތުބާރު ދެމެހެއްޓުމަށް ޓަކައި، މުދަލުން ނުވަތަ ގަހަނާއިން ވިޔަސް އެއްޗެއް ރަހުނުގެ ގޮތުގައި ބަހައްޓާށެވެ. ﴿فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ ٱلَّذِى ٱؤْتُمِنَ أَمَـٰنَتَهُۥ وَلْيَتَّقِ ٱللَّهَ رَبَّهُۥ ۗ﴾ ދަރަނި ދޭ މީހާއަށް ދަރަނި ނެގި މީހާގެ އަމާނާތްތެރިކަމާމެދު އިތުބާރުކުރެވި، އޭނާގެ އަތުން ރަހުނުގެ ގޮތުގައި އެއްޗެއް ނުހޯދިޔަސް، ދަރަނި ނެގި މީހާ އެދަރަނި އަދާކުރާށެވެ. އަދި ޙައްޤުތަކަށް ރައްކާތެރިވުމުގައި މާތް ﷲއަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ أَدِّ الأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكَ وَلاَ تَخُنْ مَنْ خَانَكَ ‏"‏ ‏. (جامع الترمذي، كتاب البيوع عن رسول الله صلى الله عليه وسلم)‏ (އަބޫހުރައިރާ ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ނަބިއްޔާ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”ތިބާއާ އަމާނާތެއް ޙަވާލުކުރި މީހަކަށް އެއަމާނާތް ރައްދުކުރާށެވެ. އަދި ތިބާއަށް ޚިޔާނާތްތެރިވީ މީހަކަށް ޚިޔާނާތްތެރި ނުވާށެވެ.“) (ޖާމިޢުއްތިރްމިޛީ، ޙަދީޘު: 1264) ﴿وَلَا تَكْتُمُوا۟ ٱلشَّهَـٰدَةَ ۚ وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُۥٓ ءَاثِمٌ قَلْبُهُۥ﴾ ހެކިވެރިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގޮވައިލެވިއްޖެނަމަ ހެކިވެރިވާށެވެ. އަދި ހެކިބަހުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުފޮރުވާށެވެ. އެހެނީ، ހެކިބަސް ފޮރުވުމަކީ ހިތް ޚިޔާނާތްތެރި ކޮށްލާ، އެހިތުގެވެރިޔާ ފާފަވެރިއަކަށް ހަދާ، ބޮޑުވެގެންވާ ފާފައެކެވެ. ހިތުގެ ވާހަކަ ޚާއްޞަކޮށް ގެންނެވީ ހިތަކީ އެހެން ހުރިހާ ގުނަވަންތަކުގެ މައްޗަށް ވެރިކަންކުރާ ގުނަވަނަށް ވާތީއެވެ. ހިތް އިސްލާހު ވެއްޖެނަމަ މުޅި ހަށިގަނޑު އިސްލާހުވެދެއެވެ. އަދި ހިތް ފަސާދަވެއްޖެނަމަ މުޅި ހަށިގަނޑު ފަސާދަވެދެއެވެ. ﴿وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾ ތިޔަބައިމީހުން ކުރާ ކޮންމެ ކަމެއް މާތް ﷲ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަޅުތަކުންގެ ޢަމަލުތަކުގެ ތެރެއިން އެއްވެސް ކަމެއް އެކަލާނގެއަށް ވަންހަނާ ވެގެން ނުވެއެވެ. އެޢަމަލުތަކަށް އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ޖަޒާދެއްވާނެއެވެ.

އުޑުތަކުގައިވާހާ އެއްޗަކާއި، ބިމުގައިވާހާ އެއްޗެއް މިލްކުވެގެންވަނީ اللَّه އަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ نفس ތަކުގައިވާ އެއްޗެއް، ތިޔަބައިމީހުން ފާޅުކުޅަޔަސް، ނުވަތަ އެކަން ތިޔަބައިމީހުން ސިއްރު ކުޅަޔަސް އެކަމާމެދު، اللَّه، ތިޔަބައިމީހުންނާ (سؤال ކުރައްވައި) حساب ބައްލަވާނެއެވެ. ދެން، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ފާފަފުއްސަވާނެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް عذاب ދެއްވާނެއެވެ. اللَّه އީ، ކޮންމެ ކަމެއްގެ މައްޗަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (284)

ކައުނުގައިވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް ވަނީ މާތް ﷲއަށެވެ. ޚަލްޤުކުރެއްވުމާއި، މިލްކުކުރެއްވުމާ، ހުރިހާ ކަމެއް ހިންގަވައި ބެލެހެއްޓެވުމުގައެވެ. އެއްވެސް ފަރާތެއް އެއްވެސް ގޮތަކުން އެކަލާނގެއާ ބައިވެރިވުމެއް ނެތެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފުސުތަކުގައިވާ ނުބައިކަން ތިޔަބައިމީހުން ފާޅުކުރިއަސް ނުވަތަ ސިއްރުކުރިއަސް، މާތް ﷲ ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އޭގެ ޖަޒާ ދެއްވާނެއެވެ. މާތް ﷲ ގެ އިރާދަފުޅާއި ޙިކްމަތާ އެއްގޮތްވާ ގޮތުގެ މަތީން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވައެވެ. އަދި އިރާދަކުރައްވާ ފަރާތަކަށް ޢުޤޫބާތް ދެއްވައެވެ. އެކަލާނގެއީ ކޮންމެ ކަމަކަށް ކުޅަދުންވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ ކުރައްވާ ކަމަކާ ސުވާލުކުރެވޭނޭ ފަރާތެއް ނުވެއެވެ.

رسول އާއަށް، އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން ބާވައިލެއްވި އެއްޗަކަށް (އެބަހީ: ކީރިތި قرآن އަށް) رسول އާއާއި مؤمن ން إيمان ވިއެވެ. އެ އެންމެންމެ اللَّه އާއި، އެކަލާނގެ ملائكة ންނާއި، އެކަލާނގެ (ބާވައިލެއްވި) ފޮތްތަކާއި، އެކަލާނގެ ފޮނުއްވި رسول ންނަށް إيمان ވިއެވެ. (އެއުރެން ބުނެތެވެ.) ތިމަންމެން، އެކަލާނގެ رسول ންގެ ތެރެއިން އެކަކާމެދުވެސް ތަފާތެއް ނުކުރަމުއެވެ. އަދި، އެއުރެން ބުނޫއެވެ. ތިމަންމެން އަހައި ކިޔަމަންވެއްޖައީމުއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޯއެވެ! އަޅަމެންގެ ފާފަފުއްސަވައިފާނދޭވެއެވެ! އަދި، އެނބުރި ދިއުންވަނީ، އިބަރަސްކަލާނގެ حضرة އަށެވެ. (285)

ޤުރްއާނާއި ވަޙީގެ ސިފައިގައި ރަސޫލާ ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު ތަކެތި އެކަލޭގެފާނު ތެދުކުރައްވައި ޤަބޫލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނާއެކު ތަޤްވާވެރި މުއުމިނުންވެސް ޤަބޫލުކުރިއެވެ. އެއެންމެން (ރަސޫލާ ﷺ އާއި މުއުމިނުން) ﷲގެ އެއްކައުވަންތަކަން ތެދުކޮށް ޤަބޫލުކޮށް، އެކަލާނގެ މަލާއިކަތުންނާއި، ހުރިހާ ފޮތްތަކާއި، ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވިއެވެ. ﴿لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِۦ ۚ﴾ އެއެންމެން ބުނާ ޙާލުއެވެ. ތިމަންމެންނީ ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ހެދިފަދައިން ބައެއް ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވެފައި، އަނެއްބައި ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް ކާފިރުވާ ބައެއް ނޫނެވެ. ތިމަންމެން އެއްވެސް ތަފާތުކުރުމެއް ނެތި ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވަމުއެވެ. ފަހެ، ޔަހޫދީން ވަނީ މޫސާ عليه السلام ގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކޮށް ޢީސާ عليه السلام އާއި މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމަށް ކާފިރުވެފައެވެ. ނަޞާރާއިން ވަނީ ޢީސާ عليه السلام ގެ ރަސޫލުކަން ޤަބޫލުކޮށް، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމަށް ކާފިރުވެފައެވެ. ހުރިހާ އަހުލުކިތާބީން ވަނީ ހިދާޔަތާއި ދުރުވެ މަގުފުރެދުމުގެ ތެރޭގައެވެ. ﴿وَقَالُوا۟ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ ٱلْمَصِيرُ﴾ އަދި މުޙައްމަދު ﷺ އަށް އީމާންވީ މީހުން ދެންނެވިއެވެ. އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ ދަޢުވަތު އަޑުއަހައިފީމެވެ. އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ އަމުރަށް ކިޔަމަންވެއްޖައީމެވެ. އަދި އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ ފޮނުއްވި ހުރިހާ ރަސޫލުބޭކަލުންނަށް އީމާންވަމުއެވެ. އެހެންކަމުން، އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންގެ ހުރިހާ ފާފަ ފުއްސަވައިދެއްވުން އެދި އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުއެވެ. އަޅަމެންގެ ޙިސާބު ބައްލަވައި، ޖަޒާދެއްވުމަށް އަޅަމެން އެނބުރި ދާންޖެހެނީ ހަމަ އިބަރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. މިއާޔަތުގައި މާތް ﷲ އެވަނީ ރަސޫލާ ﷺ އާއި އެކަލޭގެފާނަށް ތަބަޢަވީ މުއުމިނުންގެ އީމާންކަން ޞައްޙަކަމާއި، އެބައިމީހުންނަށް ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ރުހިވޮޑިގަންނަވާކަމަށް ހެކިވެވޮޑިގެންފައެވެ.

اللَّه، އެއްވެސް نفس އަކަށް، އެ نفس އަކަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަމަކަށް މެނުވީ تكليف އެއް ނުޖައްސަވައެވެ. އެ نفس އެއް ހޯދި ހެޔޮކަމެއް (ގެ ثواب) އެ نفس އަކަށް ވެއެވެ. އަދި، އެ نفس އެއް ހޯދި ނުބައިކަމެއް (ގެ عقاب) އެ نفس އެއްގެ މައްޗަށްވެއެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެން ހަނދާންނެތިއްޖެނަމަ، ނުވަތަ، قصد އެއްނެތި އަޅަމެންނަށް ކުށެއް ވެވިއްޖެނަމަ (އެކަމަށް) އަޅަމެންނަށް عقوبات ނުދެއްވާނދޭވެ! އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންގެ ކުރިންތިބި މީހުންނަށް އުފުލުމަށް ޖެއްސެވިފަދަ ބުރަކަމެއް އަޅަމެން އުފުލުމަށް ނުޖައްސަވާނދޭވެ! އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް އެކަމަކަށް ކުޅަދާނަވެގެން ނުވާކަމެއް އުފުލުމަށް އަޅަމެންނަށް ނުޖައްސަވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންނަށް عفو ކުރައްވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންނަށް ފާފަފުއްސަވާނދޭވެ! އަދި، އަޅަމެންނަށް رحمة ލައްވާނދޭވެ! އިބަރަސްކަލާނގެއީ އަޅަމެންގެ އެހީތެރިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފަހެ، كافر ވެގެންވާ قوم ގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް نصر ދެއްވާނދޭވެ! (286)

މާތް ﷲ އެއްވެސް މީހަކަށް އެމީހަކަށް ނުއުފުލޭ ވަރުގެ ބުރައެއް ނުޖައްސަވައެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެކަލާނގެ ކޮންމެ މީހަކަށް ވެސް ތަކުލީފު ޖައްސަވަނީ އެމީހަކާ އެކަށީގެންވާ ވަރަށެވެ. ކޮންމެ ނަފުސަކަށް ވެސް އެނަފުސެއް ކުޅަ ހެޔޮކަމަކަށް ހެޔޮ ޖަޒާ، އަދި ކުޅަ ނުބައިކަމަކަށް ޢުޤޫބާތް ލިބޭނެއެވެ. ﴿رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا﴾ އެބައިމީހުން މާތް ﷲއަށް ދުޢާ ދަންނަވަމުން ބުނެއެވެ، އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންނަށް ހަނދާންނެތިގެންނާއި، އޮޅިގެން ކުރެވޭ ކަންކަމަށް އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެނަށް ޢަޛާބު ނުދެއްވާނދޭވެ! ﴿رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِنَا﴾ އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންގެ ކުރީން އައި އުއްމަތްތަކަށް ޖެއްސެވި ފަދައިން، އަޅަމެންނަށް ކުޅަދާނަ ނުވާވަރުގެ ތަކްލީފު އަޅަމެންނަށް ނުޖައްސަވާނދޭވެ! ﴿رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِۦ ۖ﴾ އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އިންސާނުންނަށް ނުއުފުލޭވަރުގެ މުޞީބާތްތަކާ، ދަތި އުނދަގޫ ތަކާ، ތަކުލީފުތައް އަޅަމެންނަށް ނުޖައްސަވާނދޭވެ! ﴿وَٱعْفُ عَنَّا وَٱغْفِرْ لَنَا وَٱرْحَمْنَآ ۚ﴾ އަޅަމެންނަށް ކުރެވިފައިވާ ފާފަތައް އަޅަމެންނަށް ފުއްސަވައިދެއްވާނދޭވެ! އަދި އަޅަމެންގެ ޢައިބުތައް ފޮރުއްވައި، ޤިޔާމަތް ދުވަހު އަޅަމެން ފަޟީޙަތް ނުކުރައްވާނދޭވެ! އަދި ހުރިހާ އެއްޗަކަށް ތަނަވަސް ވެގެންވާ އިބަރަސްކަލާނގެ ރަޙްމަތުން އަޅަމެންނަށް ރަޙްމަތް ލައްވާނދޭވެ! އިބަރަސްކަލާނގެއީ އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާ، އަޅަމެންގެ ހުރިހާ ކަމެއް ބަލަހައްޓަވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. އަޅަމެންނީ އިބަރަސްކަލާނގެ ނިކަމެތި އަޅުންނީމުއެވެ. ﴿أَنتَ مَوْلَىٰنَا فَٱنصُرْنَا عَلَى ٱلْقَوْمِ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ ކާފިރުންނާއި، ދީނުގެ ދުޝްމަނުންނާއި، ރަސޫލުބޭކަލުންގެ ރަސޫލުކަން ދޮގުކުޅަ މީހުން ހިމެނޭހެން، އަޅަމެންގެ ދުޝްމަނުންގެ މައްޗަށް އަޅަމެންނަށް ނަޞްރުދެއްވާނދޭވެ! ޞަޙީޙު މުސްލިމްގައި ރިވާވެގެން ވެއެވެ. "لَمَّا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ﴿لِّلَّهِ مَا فِى ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ ۗ وَإِن تُبْدُوا۟ مَا فِىٓ أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ ٱللَّهُ ۖ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَآءُ ۗ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ قَالَ فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَأَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ثُمَّ بَرَكُوا عَلَى الرُّكَبِ فَقَالُوا أَىْ رَسُولَ اللَّهِ كُلِّفْنَا مِنَ الأَعْمَالِ مَا نُطِيقُ الصَّلاَةُ وَالصِّيَامُ وَالْجِهَادُ وَالصَّدَقَةُ وَقَدْ أُنْزِلَتْ عَلَيْكَ هَذِهِ الآيَةُ وَلاَ نُطِيقُهَا ‏.‏ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ أَتُرِيدُونَ أَنْ تَقُولُوا كَمَا قَالَ أَهْلُ الْكِتَابَيْنِ مِنْ قَبْلِكُمْ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا بَلْ قُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ ‏"‏ ‏.‏ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ ‏.‏ فَلَمَّا اقْتَرَأَهَا الْقَوْمُ ذَلَّتْ بِهَا أَلْسِنَتُهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي إِثْرِهَا ﴿ءَامَنَ ٱلرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِۦ وَٱلْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَـٰٓئِكَتِهِۦ وَكُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِۦ ۚ وَقَالُوا۟ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ ٱلْمَصِيرُ ﴾ فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِكَ نَسَخَهَا اللَّهُ تَعَالَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ ﴿لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا ٱكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ﴾" (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب أنّه سبحانه لم يكلِّف إلا ما يطاق)‏ ( ﴿لِّلَّهِ مَا فِى ٱلسَّمَـٰوَ‌ٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ ۗ وَإِن تُبْدُوا۟ مَا فِىٓ أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ ٱللَّهُ ۖ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَآءُ ۗ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުމުން އެކަން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަޞްޙާބު ބޭކަލުންނަށް ބުރަ ކަމަކަށްވެގެން އެބޭކަލުން އައިސް ރަސޫލާ ﷺއަރިހު ދެންނެވިއެވެ. ޢަމަލުތަކުގެ ތެރެއިން ކުރުމަށް އަހަރުމެންނަށް ޖައްސަވައިފައިވަނީ އަހަރުމެންނަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަންކަމެވެ. ނަމާދާއި، ރޯދައާއި، ޙައްޖާއި، ޖިހާދެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވުނު މިއާޔަތުގައި ވަނީ އަހަރުމެންނަށް ކުޅަދާނަވެގެންވާ ކަމެއް ނޫނެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ އެބޭކަލުންނަށް ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ބޭނުންވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރީން އަހްލުކިތާބީން ބުނި ފަދައިން سمعنا وعصينا (އަޅަމެން އަޑު އަހައިފީމެވެ. އަދި އަޅަމެން އުރެދިއްޖައީމެވެ.) ބުނަން ހެއްޔެވެ. ތިޔަބައިމީހުން سمعنا وأطعنا (އަޅަމެން އަޑު އަހައި ކިޔަމަންވެއްޖައީމެވެ.) މިހެން ބުނާށެވެ. ދެން އެބޭކަލުން އެ އާޔަތް ކިޔަވައިވިދާޅުވެ، އެއަށް ދޫ ފަރިތަވީ ފަހުން މާތް ﷲ ﴿ءَامَنَ ٱلرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِۦ وَٱلْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَـٰٓئِكَتِهِۦ وَكُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِۦ ۚ وَقَالُوا۟ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ ٱلْمَصِيرُ ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ދެން އެބޭކަލުން އެކަންކުރެއްވުމުން މާތް ﷲ އެއާޔަތް ނަސްޚުކުރެއްވިއެވެ. އަދި މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ﴿لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا ٱكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 125) ދެން ކުރީގެ އާޔަތް މަންސޫޚުކުރެއްވިއެވެ. އެއީ، ނިޔަތުގެ ޙިސާބު ބެއްލެވޭނެ ވާހަކަ އޮތް އާޔަތެވެ. މިއީ ހައްތަހާވެސް މާތް ﷲގެ ފަޟްލުވަންތަކަމެވެ. އަދި އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންނަށް އެކަލާނގެ ލައްވާ ރަޙްމަތެވެ. އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމާއި، ދީލަތިވަންތަކަމުން، އެބައިމީހުންނަށް ކުޅަދާނަ ނުވާވަރުގެ ތަކުލީފެއް އެބައިމީހުންނަށް ނުޖައްސަވައެވެ. އެކަލާނގެ ވަނީ އަބަދަށް ދެމިގެންވާ އެކަލާނގެ ޝަރީޢަތަކީ އުނދަގޫކަމެއް ނެތް ފަސޭހަ އެއްޗަކަށް ހައްދަވައިފައެވެ. އެންމެހައި ޙަމްދެއް ހުރީ އެކަލާނގެއަށެވެ.