chapter

028

طسٓمٓ ﴿ ١ ﴾

ތަރުޖަމާ

ط س م (މި އަކުރުތަކުގެ مراد ދެނެވޮޑިގެންވަނީ اللَّه އެވެ.) (1)

ތަފްސީރު

ނޯޓް

وَأَوْحَيْنَآ إِلَىٰٓ أُمِّ مُوسَىٰٓ أَنْ أَرْضِعِيهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِى ٱلْيَمِّ وَلَا تَخَافِى وَلَا تَحْزَنِىٓ ۖ إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ ٱلْمُرْسَلِينَ ﴿ ٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ موسى ގެފާނުގެ މަންމައަށް إلهام ކުރެއްވީމެވެ. ކަމަނާ އެކަލޭގެފާނަށް ކިރުފޮދު އަރުވާހުށިކަމެވެ! ފަހެ، ކަމަނާ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބިރުފުޅުގެންފިނަމަ، އެކަލޭގެފާނު (ފޮށްޓަކަށް ލައްވައިފައި) ކޯރުގެ ތެރެއަށް އެއްލަވާހުށިކަމެވެ! އަދި ކަމަނާ ބިރުފުޅު ނުގަންނާށެވެ! އަދި ހިތާމަވެސް ނުކުރައްވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު ކަމަނާއަށް ރައްދުކުރައްވާހުށީމެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު رسول ންގެ ތެރެއިން ލައްވާހުށީމެވެ. (7)

ތަފްސީރު

މާނައީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަމަނާއަށް އިލްހާމުކުރައްވައި އެކަމަނާގެ ހިތްޕުޅަށް ވެއްދެވީމެވެ. އެއީ އިލްހާމުގެ ވަޙީއެވެ. ނަބީކަމުގެ ވަޙީއެއް ނޫނެވެ. އިލްހާމުކުރެއްވީ އެކަމަނާގެ ދަރިކަލުން މޫސާ عليه السلام އަށް ކިރުފޮދު އެރުއްވުމަށެވެ، އަދި ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ އަޢުވާނުންގެ ފަރާތުން އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ބިރުފުޅުގެންފިނަމަ، އެކަލޭގެފާނު ފޮށްޓަކަށް ލައްވައި ނީލަކޯރަށް އެއްލަވައިލެއްވުމަށެވެ. އެކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވެދާނެކަމަށް ކަމަނާ ބިރުފުޅު ނުގަންނާށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނާ ވަކިވެވަޑައިގަންނަވާތީ ކަމަނާ ހިތާމަފުޅުނުކުރައްވާށެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު ކަމަނާއަށް ރައްދުކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނަށް ނަބީކަމާއި ރަސޫލުކަން ދެއްވާހުށީމެވެ. މިހުރިހާ ކަމެއް މާތް ﷲ އެކަމަނާއަށް އެންގެވީ އިލްހާމުންނެވެ. އެހެނީ، ޢިލްމުވެރިންގެ އިޖްމާޢުގައި އެކަމަނާއަކީ ނަބިއްޔެއް ނޫނެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އެއީ އިލްހާމުގެ ވަޙީއެވެ.“ މިއާޔަތުގައި ޤުރްއާނުގެ ކުރު ޢިބާރާތުން ބަޔާންކުރުމުގެ ފުރިހަމަކަމާއި، މުޢުޖިޒާތް އެކުލެވިގެން ވެއެވެ. ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އަލްއަޞްމަޢީއަށް ޢަރަބި ޖާރިޔާއަކު ބައިތުތަކެއް ކިޔާތީ އަޑުއިވުނެވެ. އެހިނދު އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲ ކަނބުލޭގެ ހަލާކުކުރައްވާށިއެވެ. ކަނބުލޭގެ ހާދަހާ ފަޞާޙަތްތެރިއެވެ! އެހިނދު އޭނާ ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ހަލާކުހުށްޓެވެ. މާތް ﷲގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގެ ކުރިމަތީގައި މިއީ ފަޞާޙަތްތެރިކަން ކަމުގައި ވޭހެއްޔެވެ؟ ﴿وَأَوْحَيْنَآ إِلَىٰٓ أُمِّ مُوسَىٰٓ أَنْ أَرْضِعِيهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِى ٱلْيَمِّ وَلَا تَخَافِى وَلَا تَحْزَنِىٓ ۖ إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ ٱلْمُرْسَلِينَ﴾ މި އާޔަތުގައި ދެ އަމުރާއި، ދެ ނަހީއާއި، ދެ ޚަބަރާއި، އުފާވެރިކަމުގެ ދެ ޚަބަރު ވެއެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަނބުލޭގެ ފަޞާޙަތްތެރިކަމާމެދު ތިމަން ޙައިރާންވި ފަދައިން އެކަނބުލޭގެ ވިސްނުންތެރިކަމާމެދު ތިމަން ޙައިރާންވިއެވެ. އެކަނބުލޭގެ އެބުނާ ދެ އަމުރަކީ ﴿أَرْضِعِيهِ﴾ އަދި ﴿أَلْقِيهِ﴾ އެވެ. ދެ ނަހީއަކީ ﴿لَا تَخَافِى﴾ އަދި ﴿لَا تَحْزَنِىٓ﴾ އެވެ. ދެ ޚަބަރަކީ ﴿أَوْحَيْنَآ﴾ އަދި ﴿خِفْتِ﴾ އެވެ. އަދި އުފާވެރިކަމުގެ ދެ ޚަބަރަކީ ﴿إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَيْكِ﴾ އަދި ﴿جَاعِلُوهُ مِنَ ٱلْمُرْسَلِينَ﴾ އެވެ. މި މުޢުޖިޒާތުގެ ފުރިހަމަކަމާއެވެ!" ކީރިތި ޤުރްއާނުގެ ބަހަވީ، އަދަބީ، ބަލާޣީ މިފަދަ މުޢުޖިޒާތްތައް ފެންނާނީ ޢަރަބި ބަހަށް އަހުލުވެރިވެފައިވާ މީހަކަށެވެ.

ނޯޓް

فَٱلْتَقَطَهُۥٓ ءَالُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا ۗ إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَـٰمَـٰنَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا۟ خَـٰطِـِٔينَ ﴿ ٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، فرعون ގެ أهل ވެރިން، އެކަލޭގެފާނު (އޮޔާދަނިކޮށް) ހޮވައި ނެގިއެވެ. އެއީ އެކަލޭގޭފާނު އެއުރެންނަށްހުރި عدوّ އަކަށް، އަދި ހިތާމައަކަށް ވުމަށްޓަކައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، فرعون އާއި، هامان އާއި، އެ ދެމީހުންގެ لشكر ވީ ކުށްވެރިން ކަމުގައެވެ. (8)

ތަފްސީރު

މާނައީ ދެން އެކަމަނާ އެކަލޭގެފާނު ނީލަކޯރަށް އެއްލަވައިލެއްވިއެވެ. ދެން، ފިރުޢައުނުގެ އަހުލުވެރިން އެކަލޭގެފާނު ހޮވައި ނެގިއެވެ. އެއީ އެންމެފަހުން އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ޢަދުއްވެއް ކަމުގައްޔާއި، އެބައިމީހުންގެ ހިތާމައާއި މުޞީބާތުގެ ސަބަބު ކަމުގައި ވުމަށްޓަކައެވެ. ﴿لِيَكُونَ﴾ ގައިވާ لام އަކީ لام العاقبة އެވެ. އެހެނީ، އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ނެގީ އެބައިމީހުންގެ ލޮލުގެ ފިނިކަން ކަމުގައި ވުމަށެވެ. ދެން، އެކަމުގެ ނަތީޖާއަކަށްވީ އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ޢަދުއްވެއްކަމުގައްޔާއި ހިތާމައަކަށް ވުމެވެ. މިއީ ނަތީޖާއަށް ބަލައި ޙާލުގެ ވާހަކަ ދެއްކުމެވެ. ޝާއިރުގެ މިބަހުގައި ވާފަދައިންނެވެ. و للمنايا تُرَبّى كل مرضعة ودُورنا لخراب الدهر نبنيها (ކިރުބޯ ކުދިން ބޮޑުކުރެވެނީ މަރުވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އަހަރުމެން ގެތައް ބިނާކުރަނީ ޒަމާންވުމުން ހަލާކުވެދިއުމަށްޓަކައެވެ.) މާނައީ އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ހޮވައި ނެގީ ފިރުޢައުނުގެ ހިތާމައާއި ނެތިދިއުމުގެ ސަބަބު ކަމުގައި އެކަލޭގެފާނު ވުމަށްޓަކައެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ އަޢުވާނުންނަކީ، ޤަސްތުގައި ފާފަކޮށް، އުރެދޭ އުރެދުންތެރި ފާފަވެރިން ކަމުގައި ވިއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވީ ﴿كَانُوا۟ خَـٰطِـِٔينَ﴾ އެވެ. كانوا مخطئين އޭ ވަޙީނުކުރައްވައެވެ. އެއީ مخطئ އާ ޚިލާފަށް خاطئ އަކީ ގަސްތުގައި ފާފަކުރާ މީހާ ކަމުގައި ވާތީއެވެ. مخطئ އަކީ ގަސްތެއް ނެތި ފާފަކުރެވޭ މީހާއެވެ. ޢިބާރާތްކުރެއްވުމުގެ މޮޅުކަމާމެދު ވިސްނައި ފިކުރުކުރާށެވެ.

ނޯޓް

وَقَالَتِ ٱمْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِّى وَلَكَ ۖ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَىٰٓ أَن يَنفَعَنَآ أَوْ نَتَّخِذَهُۥ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿ ٩ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި فرعون ގެ އަނބިކަމަނާ ވިދާޅުވިއެވެ. (އޭނާއަކީ) ތިމަންނާއަށާއި، ކަލެޔަށްވާ ލޮލުގެ ފިނިކަމެކެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އޭނާ قتل ނުކުރާށެވެ! އޭނާ ތިމަންމެންނަށް މަންފާކޮށްދީފާނެކަން ނޭނގެއެވެ. ނުވަތަ ތިމަންމެން އޭނާއަކީ ދަރިއަކު ކަމުގައި ހަދާނީއެވެ. އަދި އެއުރެންނަކަށް (އޭގެ ނަތީޖާއެއް) ނޭނގެތެވެ. (9)

ތަފްސީރު

ޖާރިޔާއިން އެ ފޮށި ނެގުމަށްފަހު ފޮށި ގެންދިޔައީ ފިރުޢައުނުގެ އަނބިކަނބަލުން އާސިޔާގެ އަރިހަށެވެ. އެކަމަނާ އެފޮށި ހުޅުއްވިއިރު ފެނިވަޑައިގަތީ މޫނު އަލި ބުރުސޫރަ ރީތި ތުއްތު ކުއްޖެކެވެ. މާތް ﷲ އެކަމަނާގެ ހިތްޕުޅަށް އެކަލޭގެފާނުގެ ލޯބި ވެއްދެވިއެވެ. އެހިނދު އެކަމަނާގެ މޭފުޅާ އެކަލޭގެފާނު ކައިރިކޮށްލައްވައި އެކަލޭގެފާނަށް ބޮސްދެއްވިއެވެ. އެކަމަނާއަކީ ދަރިމައިނުވާ ކަނބަލެކެވެ. ފިރުޢައުނު އެތަނަށް އައިސް އެ ތުއްޕުޅު ކުއްޖާ ފެނުމުން އޭނާ އުޅުނީ އެކުއްޖާ ޤަތުލުކުރާށެވެ. އަދި އޭނާގެ ޖައްލާދުންނަށް އެކުއްޖާ ޤަތުލުކުރަން އެންގިއެވެ. އެހިނދު އެކަމަނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ﴿لَا تَقْتُلُوهُ عَسَىٰٓ أَن يَنفَعَنَآ أَوْ نَتَّخِذَهُۥ وَلَدًا﴾ އެކަމަނާ އޭނާއާއި ގިނަބަޔަކާއި މުޚާޠަބުކުރާ ގޮތަށް ކުރެއްވީ ޖައްބާރުންނާ މުޚާޠަބުކުރެވޭ ގޮތަށެވެ. އެކަމަނާ އެދިވަޑައިގަންނަވާ ކަމުގައި އޭނާ އެކަމަނާއަށް އެހީތެރިވެދޭތޯ އޭނާ މާތްކުރެއްވުމަށެވެ. އަހަރުމެން މުސްކުޅިވާ ދުވަހު އޭނާ އަހަރުމެންނަށް މަންފާކޮށްދީފާނެކަން ނޭނގެއެވެ. ނުވަތަ އޭނާއީ އަހަރުމެންގެ ދަރިއަކު ކަމުގައި ހަދާނީއެވެ. އަދި އޭނާއީ އަހަރުމެން ހިތްހަމަޖައްސައިދޭ އަހަރުމެންގެ ލޮލުގެ ފިނިކަމަކަށް ވާނެއެވެ. އަދި ފިރުޢައުނާއި އޭނާއަށް ތަބަޢަވީ މީހުންގެ ނެތިދިއުން އަންނާނީ އެ ތުއްތު ކުއްޖާގެ އަތްމަތީގައި ކަމެއް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގެއެވެ. އެކަމަނާ ﴿قُرَّتُ عَيْنٍ لِّى وَلَكَ﴾ އޭ ވިދާޅުވުމުން ފިރުޢައުނު ބުންޏެވެ. ކަމަނާއަށް އެއީ ލޮލުގެ ފިނިކަމަކަށް ވެދާނެއެވެ. އެކަމަކު އެއީ އަހަރެންނަށް ލޮލުގެ ފިނިކަމެއް ނޫނެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އޭނާ އެއީ ތިމަންނާއަށް ލޮލުގެ ފިނިކަމެކޭ ބުނިނަމަ، މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިން އޭނާއަށް ހިދާޔަތު ދެއްވީހެވެ. އެކަމަކު އޭނާ އެކަމާ ދެކޮޅުހެދީއެވެ."

ނޯޓް

۞ وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ ٱلْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰٓ أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُۥ لَكُمْ وَهُمْ لَهُۥ نَـٰصِحُونَ ﴿ ١٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އޭގެކުރިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް (އެކަލޭގެފާނުގެ މައިކަމަނާ މެނުވީ) އެހެން ކިރުމައިން حرام ކުރެއްވީމެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނުގެ أخت ބުންޏެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި، އޭނާ ބަލަހައްޓައިދޭނެ ގެއެއްގެ أهل ވެރިން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަން ދައްކަންހެއްޔެވެ؟ އަދި އެއުރެން އޭނާ ރަނގަޅަށް ބަލަހައްޓާނެތެވެ.(12)

ތަފްސީރު

މޫސާ عليه السلام ގެ މައިކަމަނާ ފިޔަވައި އެހެން ކިރުމައެއްގެ ގާތުން ކިރުފޮދު ހިއްޕެވުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް މަނާކުރެއްވީއެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެކަމަނާއާއެކު ޢިއްޒަތާއި ކަރާމާތާއެކު ދިރިއުޅުއްވުމަށެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ އުޚްތަށް އެކަލޭގެފާނު އެއްވެސް ކިރުމައެއްގެ ގާތުން ކިރުފޮދު ނުހިއްޕަވާތަން ފެނުމުން އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. އެ ކުއްޖާއަށް ކިރުދީ ބަލަހައްޓާނެ ކިރުމަޔަކު ތިމަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދައްކަންހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން އޭނާ ބަލައިބޮޑުކުރުމާއި ކިރުދިނުމުގައި ފަރުވާކުޑަ ނުކުރާނެއެވެ. އައްސުއްދީ ވިދާޅުވިއެވެ. އޭނާ އެބައިމީހުންނަށް މޫސާ عليه السلام ގެ މައިކަމަނާ ދެއްކިއެވެ. އެހިނދު އެކަމަނާ ގޮވައިގެން ގަނޑުވަރަށް އައުމަށް ފިރުޢައުނު އޭނާއަށް އެންގިއެވެ. ދެން، އޭނާ އެކަމަނާ ގޮވައިގެން އައިއިރު މޫސާ عليه السلام އޮންނެވީ ފިރުޢައުނު އަތުގައެވެ. ކިރުފޮދު ބޭނުންފުޅުވެގެން ކީރިތިކުރައްވާށެވެ. ދެން، އެކަމަނާގެ އަތްޕުޅަށް އެކަލޭގެފާނު ދީފައި، އެކަމަނާ ގާތުން އެކަލޭގެފާނު ކިރުފޮދު ހިއްޕަވައިފިނަމަ އެކަމަނާއަށް މާތްކޮށް ހިތާނެ ކަމަށް ވަޢުދުވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ނޭފަތްފުޅުގައި މައިކަމަނާގެ ވަސް ޖެހުމާއެކު އެކަމަނާގެ ފަރާތުން ކިރުފޮދު ހިއްޕަވަން ފެށްޓެވިއެވެ. އެ ހިނދު ފިރުޢައުނު އެކަމަނާއަށް ބުންޏެވެ. ތިޔައީ ކާކު ހެއްޔެވެ؟ ތިބާ ނޫން އެންމެންގެ ގާތުން ބޯން އޭނާ ދެކޮޅު ހެދިއެވެ. އެކަމަނާ ޖަވާބުގައި ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަމަނާއަކީ ވަސް މީރު ބޭކަނބަލެކެވެ. ތިމަންކަމަނާގެ ގާތުން ކިރުބޯން ޤަބޫލުނުވާ ކުއްޖަކު ތިމަންކަމަނާގެ އަރިހަކަށް ނުގެނެވެއެވެ. ދެން، ފިރުޢައުނު، އެކަމަނާއާ މޫސާ عليه السلام ޙަވާލުކުރިއެވެ. އަދި ދީލަތިކަމާއެކު އެކަމަނާއަށް ހަދިޔާ ދިނެވެ. އަދި ހަމަ އެދުވަހު އެކަމަނާ އެކަލޭގެފާނާއިގެން އެކަމަނާގެ ގެކޮޅަށް އެނބުރި ވަޑައިގަތެވެ. އެކަމަނާއަށް ހަދިޔާދީ، ޖަވާހިރު ފަދަ ތަކެތި ހަދިޔާ ނުކުރާ މީހަކު ފިރުޢައުނުގެ ޢާއިލާގައި ނެތެވެ. އެހެންކަމުން، މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

فَرَدَدْنَـٰهُ إِلَىٰٓ أُمِّهِۦ كَىْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ ٱللَّهِ حَقٌّ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿ ١٣ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ، އެކަލޭގެފާނުގެ މައިކަމަނާއަށް އެކަލޭގެފާނު ރައްދުކުރެއްވީމެވެ. އެއީ އެކަމަނާގެ ލޯފުޅަށް ފިނިކަން حاصل ވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި އެކަމަނާ ހިތާމަ ނުކުރެއްވުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه ގެ وعد ފުޅަކީ، حق ތެދުކަން އެކަމަނާ ދެނެގަތުމަށްޓަކައެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންކުރެ ގިނަމީހުންނަކަށް އެކަމެއް ނޭނގެތެވެ. (13)

ތަފްސީރު

ވަޢުދު ފުއްދަވައި، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނު އެކަމަނާއަށް ރައްދުކުރެއްވީމެވެ. އެކަލޭގެފާނާ ބައްދަލުވުމުން އެކަމަނާ އުފާކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނާ ވަކިވީކަމަށްޓަކައި އެކަމަނާ ހިތާމަނުކުރެއްވުމަށެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު އެކަމަނާއަށް ރައްދުކުރައްވައި، ފިރުޢައުނުގެ ނުބައިކަމުން އެކަލޭގެފާނު ސަލަމާތްކުރައްވައި، މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ވަޢުދު ފުއްދަވައިދެއްވިކަން އެކަމަނާ ދެނެގަތުމަށެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އާދަޔާ ޚިލާފު، ޙައިރާންކުރަނިވި ކަންކަން ކުރެއްވުމަށް މާތް ﷲ ކުޅަދުންވަންތަކަން ގިނަ މީހުން ނުދަނެއެވެ. ދަރިކަލުންދެކެ ލޯބިފުޅުވާ، ނިކަމެތި އެމައިކަމަނާގެ އަރިހަށް އެކަމަނާގެ ތުއްޕުޅު ދަރިކަލުން ހުރިހާ ބިރަކުން އަމާންވެގެންވާ ޙާލު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރައްދުކުރެއްވީ އެފަދައިންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު ޙިމާޔަތްކުރީ ފިރުޢައުނެވެ. ބެލެހެއްޓެވީ އޭނާގެ އަނބިކަނބަލުންނެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށްޓަކައި އެކަލޭގެފާނުގެ ޢާއިލާގެ އެންމެންނަށް މާތްކޮށް ހިތުނެވެ. ޙިކްމަތްވަންތަ، ހުރިހާކަމެއް މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާ ރަސްކަލާނގެ ރޭއްވެވުމެވެ.

ނޯޓް

وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُۥ وَٱسْتَوَىٰٓ ءَاتَيْنَـٰهُ حُكْمًا وَعِلْمًا ۚ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُحْسِنِينَ ﴿ ١٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެކަލޭގެފާނު ބޮޑުފުޅުވެ، ފުރާފުރިހަމަވިހިނދު ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް حكمة އާއި، علم ދެއްވީމެވެ. إحسان ތެރިންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޖަޒާދެއްވަނީ އެފަދައިންނެވެ. (14)

ތަފްސީރު

އަދި އެކަލޭގެފާނު ބޮޑުފުޅުވެ، ފުރާފުރިހަމަވެ، ބުއްދިއާއި ވިސްނުން ފުރިހަމަވީ ހިނދު، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ޢިލްމާއި ދީނުގެ ޙުކުމްތަކުގެ ޢިލްމު ދެއްވީމެވެ. އެމީހެއްގެ ޢަމަލު ރަނގަޅުކޮށް، ނިޔަތް އިޚްލާޞްތެރިކުރި ކޮންމެ މީހަކަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ޖަޒާދެއްވަނީ އެފަދައިންނެވެ. މިތަނުގައި الحُكم ގެ މާނައަކީ ޢިލްމާއި ދީނުގެ ޙުކުމްތަކުގެ ޢިލްމެވެ. އަދި ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ދެކެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި އެއީ ނަބީކަމެވެ. މިބަސްފުޅު ރިވާވެގެންވަނީ މުޖާހިދުގެ ކިބައިންނެވެ. އެއީ ބަލި ބަހެކެވެ. އެހެނީ، ނަބީބޭކަލުންނަށް ސާޅީސް އަހަރު ވުމުގެ ކުރިން ނަބީކަން ނުދެއްވައެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު މިޞްރުން ނުކުމެވަޑައިގަތް އިރު ޢުމުރުފުޅަކީ ތިރީސް އަހަރެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް ރަސޫލުކަން ލިބިވަޑައިގަތީ އެކަލޭގެފާނު މަދްޔަނުގައި ދިހަ އަހަރު ހުންނެވުމަށްފަހު އެނބުރި ވަޑައިގަތް މަގުމަތީގައެވެ.

ނޯޓް

وَدَخَلَ ٱلْمَدِينَةَ عَلَىٰ حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَـٰذَا مِن شِيعَتِهِۦ وَهَـٰذَا مِنْ عَدُوِّهِۦ ۖ فَٱسْتَغَـٰثَهُ ٱلَّذِى مِن شِيعَتِهِۦ عَلَى ٱلَّذِى مِنْ عَدُوِّهِۦ فَوَكَزَهُۥ مُوسَىٰ فَقَضَىٰ عَلَيْهِ ۖ قَالَ هَـٰذَا مِنْ عَمَلِ ٱلشَّيْطَـٰنِ ۖ إِنَّهُۥ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِينٌ ﴿ ١٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެރަށުގެ أهل ވެރިން، غافل ކަމުގައިތިބި ތަންވަޅެއްގައި އެކަލޭގެފާނު ރަށުތެރެއަށް ވެދެވަޑައިގަތެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތީ، ތަޅާފޮޅާ ދެމީހެކެވެ. އެތަނުން އެކަކީ، އެކަލޭގެފާނުގެ ބައިގެ މީހެކެވެ. އަނެކަކީ އެކަލޭގެފާނުގެ عدوّ ންގެ ތެރެއިންވާ މީހެކެވެ. ފަހެ، އެކަލޭގެފާނުގެ عدوّ ންގެ ތެރެއިންވާ މީހާއާ ދެކޮޅަށް އެކަލޭގެފާނުގެ ބައިގެ މީހާއަށް ވާގިދެއްވުންއެދި އެކަލޭގެފާނަށް އޭނާ ގޮވައިލިއެވެ. އެހިނދު موسى ގެފާނު އޭނާގެ ގައިގައި މުށްކަވާފައި ޖެއްސެވިއެވެ. ފަހެ (އެހިނދު) އޭނާގެ ކަންތައް ނިންމަވައިލެއްވިއެވެ. (އެބަހީ: އޭނާގެ ގައިގައި ޖެއްސެވުމުން، އޭނާ މަރުވީއެވެ.) އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މިކަންތައްމިވީ شيطان އާގެ عمل ގެ ތެރެއިންނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެ شيطان އާއީ، ބަޔާންވެގެންހުރި މަގުފުރައްދާ عداوة ތެރިޔެކެވެ. (15)

ތަފްސީރު

މައިކަމަނާގެ ގާތުން ކިރުފޮދު ހިއްޕެވުން ހުއްޓަވާލެއްވުމަށް ފަހު މޫސާ عليه السلام ބޮޑުފުޅުވީ ފިރުޢައުނުގެ ގަނޑުވަރުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނު އުޅުއްވަމުން ގެންދެވީ ރަސްކަލުންގެ ދަރިދަރިކަލުންގެ ދިރިއުޅުމެވެ. މީސްތަކުން އެކަލޭގެފާނަށް ކިޔައި އުޅުނީ ފިރުޢައުނުގެ ދަރިކަލުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ރަސްގެފާނުގެ ދަރިކަލުން ކަމުގައިވާތީ މީސްތަކުން އެކަލޭގެފާނަށް އިޙްތިރާމުކޮށް މާތްކޮށް ހިތައެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަށް ކިރުފޮދު އެރުވި އެކަލޭގެފާނުގެ މައިކަމަނާއަށް ފިރުޢައުނުގެ އަނބިކަނބަލުން އާސިޔާ ވަރަށް މާތްކޮށް ހިތްތަވައެވެ. އަދި އެކަމަނާ އެދަރިކަލުން ބެލެހެއްޓެވީތީ އެކަމަނާއަށް ބާވަތް ބާވަތުގެ ހަދިޔާ ދެއްވައެވެ. މޫސާ عليه السلام ގެ ޢުމުރުފުޅުން ތިރީސް އަހަރުގައި އެކަލޭގެފާނު ފިރުޢައުނުގެ ގަނޑުވަރުން ނުކުމެވަޑައިގެން މިޞްރުގެ ރަށުތެރެއަށް ނުކުމެވަޑައިގަތެވެ. އެއީ މެންދުރު ފަހު، މީހުން އަރާމުކުރަން ތިބި ވަގުތެވެ. މަގުތައް މަތީގައި ބަޔަކު ނެތުމުން މަގުތައް އޮތީ ހުހަށެވެ. ދެން، އެކަލޭގެފާނަށް ދެމީހަކު ތަޅާފޮޅަން ތިއްބާ ފެނިވަޑައިގަތެވެ. އެކަކީ އެކަލޭގެފާނު ޤައުމުގެ މީހެކެވެ. އިސްރާއީލީއެކެވެ. އަނެކަކީ ފިރުޢައުނުގެ އަޢުވާނުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ޤިބްޠީއެކެވެ. ދެން އިސްރާއީލީ މީހާ މޫސާ عليه السلام ގެ އެހީއަށް ގޮވައި، އޭނާ ސަލާމަތްކޮށްދެއްވަން އެދުނެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެ ޤިބްޠީ ދުރުކުރައްވަން ކުރިއަށް ޖެހިވަޑައިގަތެވެ. އަދި އޭނާ އަނެއްމީހާ ގައިގައި ޖެހުން ނުހުއްޓުމުން މޫސާ عليه السلام އޭނާގެ ގައިގާ އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅުން ބާރަށް ޖެއްސެވިއެވެ. އެހިނދު އެ ޤިބްޠީ މީހާ ޙަރަކާތް ހުއްޓި މަރުވެގެން ވެއްޓުނެވެ. ދެން މޫސާ عليه السلام އެއްފަރާތަށް ޖެހިވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދިވަޑައިގެން އެކަލާނގެ ރަޙްމަތަށް އެދިވަޑައިގަތެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. މިއީ ޝައިޠާނާގެ މަގު އޮޅުވައިލުމެވެ. ފިތުނަ އުފެއްދުމަށްޓަކައެވެ. އެކަލޭގެއަކީ ފާޅުކަންބޮޑު ޢަދުއްވެކެވެ. އިންސާނާ ސީދާ މަގުން އެއްކިބާކޮށް މަގުފުރައްދައެވެ. އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލު ޝައިޠާނާއަށް ނިސްބަތްކުރެއްވީ އެކަން ހިނގީ ޝައިޠާނާ ވަސްވާސްދީ މަގުއޮޅުވައިގެން ކަމުގައި ވާތީއެވެ. އަދި އެއީ އަނިޔާއެއް ކަމަށް ވިދާޅުވެ އެކަލޭގެފާނު އެކަމުގެ ފާފަފުއްސެވުން އެދިވަޑައިގަތެވެ. އެކަމުގެ ސަބަބުން އުފެދޭނެ ފިތުނައަށްޓަކައެވެ. ފިތުނައަކީ ޝައިޠާނާ އުފާކުރާ ކަމެކެވެ. ދެން ފާފަފުއްސެވުމަށް އެދި ދަންނަވަމުން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ.

ނޯޓް

فَأَصْبَحَ فِى ٱلْمَدِينَةِ خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا ٱلَّذِى ٱسْتَنصَرَهُۥ بِٱلْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُۥ ۚ قَالَ لَهُۥ مُوسَىٰٓ إِنَّكَ لَغَوِىٌّ مُّبِينٌ ﴿ ١٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު އެރަށުގައި ބިރުވެރި حال ގައި (އަތުވެދާނެ ނުރައްކަލަކަށް) انتظار ކޮށްކޮށް ހުންނެވިއެވެ. ފަހެ، އެހާރުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން ކުރީދުވަހު އެހީއަށް އެދުނުމީހާ (އަނެއްކާވެސް) އެކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިން އެހީއަށްއެދި ގޮވައިލިއެވެ. موسى ގެފާނު އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ކަލެޔަކީ، ފާޅުވެގެންހުރި ފުރެދުންތެރިއެއްކަން ކަށަވަރެވެ. (18)

ތަފްސީރު

ދެން އެކަލޭގެފާނު ޤިބްޠީ ޤަތުލުކުރެއްވި ރަށުގައި، މިޞްރުގައި، އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މައްޗަށް ބިރުފުޅުން ހުންނެވިއެވެ. ފިރުޢައުނަށް އެ ޚަބަރު ލިބިގެން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކޮށްފާނެތީއެވެ. ދެން، އަނެއްކާވެސް އެކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތީ އިއްޔެ ތަޅައިފޮޅި އިސްރާއީލީ މީހާ މިއަދު އެހެން ޤިބްޠީއަކާ ތަޅައިފޮޅަނިކޮށެވެ. އޭނާއަށް މޫސާ عليه السلام ފެނުމުން އޭނާގެ ޤިބްޠީ ޢަދުއްވުގެ ކިބައިން ސަލާމަތްވުމަށް އެކަލޭގެފާނުގެ އެހީތެރިކަމަށް އެދުނެވެ. އެހިނދު މޫސާ عليه السلام އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ކަލެއަކީ ފާޅުގައި މީހުން އޮޅުވައި މަގުފުރައްދަން އުޅޭ ނުބައި މީހެކެވެ. އެހެނީ، އިއްޔެ ކަލޭވަނީ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް މީހަކު ޤަތުލުކުރެއްވެވުމުގެ ސަބަބަކަށް ވެފައެވެ. މިއަދު ކަލޭ ތިޔައުޅެނީ އެފަދަ އަނދަވަޅަކަށް އަނެއްކާ ތިމަންކަލޭގެފާނު ވައްޓައިލާށެވެ.

ނޯޓް

فَلَمَّآ أَنْ أَرَادَ أَن يَبْطِشَ بِٱلَّذِى هُوَ عَدُوٌّ لَّهُمَا قَالَ يَـٰمُوسَىٰٓ أَتُرِيدُ أَن تَقْتُلَنِى كَمَا قَتَلْتَ نَفْسًۢا بِٱلْأَمْسِ ۖ إِن تُرِيدُ إِلَّآ أَن تَكُونَ جَبَّارًا فِى ٱلْأَرْضِ وَمَا تُرِيدُ أَن تَكُونَ مِنَ ٱلْمُصْلِحِينَ ﴿ ١٩ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެ ދެމީހުންގެ عداوة ތެރިޔަކު ކަމުގައިވާ މީހާގެ މައްޗަށް ގަދަކަން ދެއްކެވުމަށް އެކަލޭގެފާނު ހީފުޅުކުރެއްވިހިނދު، އެމީހާ ބުންޏެވެ. އޭ موسى ގެފާނެވެ! ކަލޭގެފާނު އިއްޔެ މީހަކު މެރުއްވިފަދައިން، ތިމަންވެސް މެރުއްވުމަށް ގަސްދުކުރައްވަނީތޯއެވެ؟ ބިމުގައި جبّار އަކަށްވެގެން އުޅުއްވުން މެނުވީ ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައެއް ނުގަންނަވަމުއެވެ. އަދި إصلاح ކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ވުމަކަށްވެސް ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައެއް ނުގަންނަވަމުއެވެ. (19)

ތަފްސީރު

މިއީ އެ އިސްރާއީލީ މީހާގެ ބަހެވެ. އޭނާ މޫސާ عليه السلام ގެ އެހީއަށް އެދުމުން، އެކަލޭގެފާނު އޭނާއާއި ދިމާއަށް ކަލޭ ތީ މީހުން މަގުއޮޅުވައިލާ މީހެކޭ ވިދާޅުވެ، ކޯފާ އިސްކުރެއްވުމާއެކު، ޤިބްޠީ މީހާގެ އަތްދަށުން އޭނާ ސަލާމަތްކުރައްވަން، އޭނާގެ ޢަދުއްވުގެ މައްޗަށް ގަދަކަން ދައްކަވަން ވަޑައިގަތުމުން އިސްރާއީލީ މީހާ ހީކުރީ އެކަލޭގެފާނު އޭނާއާއި ދިމާއަށް ވަޑައިގަތީ ކަމަށެވެ. އަދި އޭނާ މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅުވަނީ އިއްޔެ ކަލޭގެފާނު މީހަކު ޤަތުލުކުރެއްވި ފަދައިން ތިމަން ޤަތުލުކުރައްވަން ތޯއެވެ. ޤިބްޠީއަށް އިސްރާއީލީ މީހާގެ މިވާހަކަ އިވުމާއެކު އިއްޔެ ޤިބްޠީ އަކު ޤަތުލުކުރެއްވީ މޫސާ عليه السلام ކަން އޭނާއަށް އެނގުނެވެ. ދެން އޭނާ އަވަސް އަވަހަށް ގޮސް ފިރުޢައުނަށް އެޚަބަރު ދީފިއެވެ. އެ އިސްރާއީލީ މީހާ ފިޔަވައި އެއްވެސް މީހަކަށް ޤިބްޠީ ޤަތުލުކުރީ ކާކު ކަމެއް ނޭނގެއެވެ. އެހެނީ މޫސާ عليه السلام އޭނާގެ ގައިގައި ޖެއްސެވިއިރު މަގުމަތީގައި އެހެން މީހަކު ނެތެވެ. ދެން އޭނާ މޫސާ عليه السلام އަށް ބުންޏެވެ. ﴿إِن تُرِيدُ إِلَّآ أَن تَكُونَ جَبَّارًا فِى ٱلْأَرْضِ وَمَا تُرِيدُ أَن تَكُونَ مِنَ ٱلْمُصْلِحِينَ﴾ ބިންމަތީގައި ފަސާދަކުރާ ޖައްބާރަކު ކަމުގައި ވުމަށް މެނުވީ ކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅު ނުވެއެވެ. އަދި ހެޔޮލަފާ އިޞްލާޙުކުރާ މީހުންގެ ތެރެއިން ވުމަށް ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިނުގަންނަވަމުއެވެ. މިއީ އެކަލޭގެފާނު އޭނާގެ ކިބައިން އަނިޔާ ދުރުކުރައްވަން އުޅުއްވުމުން އެ އިސްރާއީލީ މީހާ ދެއްކި އަދަބުކުޑަކަމާއި މޮޔަކަމެވެ. އޭނާ އެކަލޭގެފާނަށް ދަންނަވާ ފަދައެވެ. ކަލޭގެފާނު ކުރައްވަންވީ ކަމަކީ ތިމަންނާއާއި ތިމަންނާގެ ޢަދުއްވާއި ދެމެދު ޞުލްޙަކުރެއްވުމެވެ. ގަދަބާރު ދައްކަވަން އުޅުއްވުމެއް ނޫނެވެ. ޤާތިލަކީ މޫސާ عليه السلام ކަމުގެ ޚަބަރު ފިރުޢައުނަށް ލިބުމުން އޭނާ ރުޅިގަދަވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކުރުމަށްޓަކައި އެކަލޭގެފާނު ހޯދައިގެން އައުމަށް އޭނާގެ ސިފައިންނަށް އެންގިއެވެ. އަދި މާތް ﷲ ފިރުޢައުނުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން އީމާންކަން ފޮރުވައިގެން ހުރި މުއުމިނަކު މޫސާ عليه السلام ގެ ޚިދުމަތުގައި ލެއްވިއެވެ. އޭނާ ދުވަމުން މޫސާ عليه السلام ގެ އަރިހަށް އައިސް ފިރުޢައުނުގެ އަޢުވާނުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކުރުމަށްޓަކާ އެކަލޭގެފާނު ހޯދަން ނުކުމެއުޅޭ ވާހަކައާއި އެކަލޭގެފާނު އަވަހަށް މިޞްރުގެ ބިމުން ނުކުމެވަޑައިގަންނަވަން ޖެހޭ ވާހަކަ އެކަލޭގެފާނަށް ދެންނެވިއެވެ.

ނޯޓް

وَجَآءَ رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَا ٱلْمَدِينَةِ يَسْعَىٰ قَالَ يَـٰمُوسَىٰٓ إِنَّ ٱلْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَٱخْرُجْ إِنِّى لَكَ مِنَ ٱلنَّـٰصِحِينَ ﴿ ٢٠ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެރަށުގެ އެންމެދުރު ފަރާތުން މީހަކު ދުވަމުންއައިސް ދެންނެވިއެވެ. އޭ موسى ގެފާނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ރަށުގެ ބޮޑުން ކަލޭގެފާނު قتل ކުރުމަށް އެބަ ސައްލާކުރެތެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު (މިރަށުން) ނުކުމެވަޑައިގަންނަވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންވަނީ ކަލޭގެފާނަށް نصيحة ތެރިވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. (20)

ތަފްސީރު

ރަށުގެ އެންމެ ދުރު ފަރާތުން ދުވަމުން އައިސް މީހަކު ދެންނެވިއެވެ. މޫސާ عليه السلام އެވެ. ފިރުޢައުނުގެ ބޮޑުންނާއި އޭނާގެ ފާފަވެރި އަނިޔާވެރި އަޢުވާނުން ކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކުރުމަށްޓަކައި ކަލޭގެފާނު އެބަހޯދައެވެ. އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު އަތުލުމުގެ ކުރިން ނުކުމެވަޑައިގަންނަވާށެވެ. އަހުރެންނީ ކަލޭގެފާނަށް ނަސޭހަތްތެރިވާ އަމާނާތްތެރިއަކީމެވެ. އަހުރެން އެދެނީ ކަލޭގެފާނުގެ ސަލާމަތްތެރިކަމެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އޭނާއީ ފިރުޢައުނުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން އީމާންކަން ސިއްރުކޮށްގެން ހުރި މުއުމިނެކެވެ." އަހުރެން ބުނަމެވެ. ޣާފިރު ސޫރަތުގައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ މިބަސްފުޅުން އިޝާރާތްކުރައްވަނީ އޭނާއަށެވެ. ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَـٰنَهُۥٓ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَن يَقُولَ رَبِّىَ ٱللَّـهُ﴾ (ފިރްޢައުނުގެ ޚާންދާންގެ މީހުންކުރެ އީމާންކަން ވަންހަނާކޮށްގެންހުރި މުއުމިން ފިރިހެނަކު ބުންޏެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ފިރިހެނަކު (އެބަހީ: موسى ގެފާނު) ތިޔަ قتل ކުރަން އުޅެނީ ތިމަންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއީ، اللَّه އޭ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާތީ ހެއްޔެވެ؟) މޫސާ عليه السلام އެވާހަކަ އަޑުއައްސަވާފައި ފިއްލަވަން ނިންމެވިއެވެ.

ނޯޓް

وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَىٰ رَبِّىٓ أَن يَهْدِيَنِى سَوَآءَ ٱلسَّبِيلِ ﴿ ٢٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެކަލޭގެފާނު مدين އާ ދިމާއަށް ވަޑައިގެންނެވިހިނދު ވިދާޅުވިއެވެ. އަޅުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މިއަޅާއަށް ސީދާވެގެންވާ ތެދުމަގަށް މަގު ދައްކަވާށިއެވެ! (22)

ތަފްސީރު

އެކަލޭގެފާނު މަދްޔަނާއި ދިމާއަށް ދަތުރުކުރެއްވި ހިނދު އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް މަގުދައްކަވައި، ތިމަންކަލޭގެފާނު މަގު އޮޅިވަޑައިނުގެން ނުބައިމަގުން ދަތުރުނުކުރެއްވޭނެ ކަމަށް އުއްމީދުކުރައްވަމެވެ. މަދްޔަނަކީ ޝުޢައިބު عليه السلام ގެ ރަށެވެ. އެރަށް އޮތީ ފިރުޢައުނުގެ ވެރިކަމުގެ ދަށުގައި ނޫނެވެ. އެ ރަށާ މިޞްރާ ދެމެދު ވަނީ އަށްޑުވަހުގެ ރާސްތާއެވެ. މާތް ﷲގެ ކަލީމު މިޞްރުގެ ބިމުން ނުކުމެވަޑައިގަތީ ފިރުޢައުނުގެ ޖައްބާރުކަމާއި އަނިޔާވެރިކަމުން ސަލާމަތް ވުން އެދިވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ ދީނާއިގެން ފިއްލެވުމަށެވެ. ދެފައިންޕުޅުން ހިންގަވާފައި ފިރުޢައުނުގެ މީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކު އެކަލޭގެފާނު އަތުލައިގެންފާނެތީ ދެފަރާތް ހޯއްދަވަމުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅުގައި ފަރިއްކުޅުއްވާނެ އެއްޗެއް ނެތިއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. މޫސާ عليه السلام ނުކުމެވަޑައިގަތީ އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅުގައި ފަރިއްކުޅުއްވާނެ އެއްޗެއް ނެތިއެވެ. ހުސް ފައިންޕުޅުގައި ހިންގަވާފައެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް މަދްޔަނުގެ ބިމާ ހަމައަށް ވަޑައިގެންނެވުނު ހިސާބުން އެކަލޭގެފާނުގެ ފައިތިލަފުޅުގެ ހަންގަނޑު ނެއްޓުނެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނަކީ މާތް ﷲ ހޮއްވަވާފައިވާ ބޭކަލަކަށް ވާއިރު، އެކަލޭގެފާނު ގަހެއްގެ ހިޔަލުގައި އިށީނދެވަޑައިގަތެވެ. ބަނޑުހައިވެގެން ގޮސް އެކަލޭގެފާނުގެ ބަނޑުފުޅު އޮތީ ތަތްވެފައެވެ. ބަޤްލުގެ (ފިތްދިޔައިގެ) ފެހިކަން އެކަލޭގެފާނުގެ ބަނޑުތެރެއިން ފެންނަ ވަރު ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު އިންނެވީ ކަދުރު ފަޅިއަކަށް ނަމަވެސް ބޭނުންފުޅު ވެފައެވެ.

ނޯޓް

وَلَمَّا وَرَدَ مَآءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِّنَ ٱلنَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ ٱمْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ ۖ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا ۖ قَالَتَا لَا نَسْقِى حَتَّىٰ يُصْدِرَ ٱلرِّعَآءُ ۖ وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ ﴿ ٢٣ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެކަލޭގެފާނު مدين ގެ ފެންވަޅުގެ ކައިރިޔަށް ވަޑައިގެންނެވިހިނދު، މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ގިނަބަޔަކު (އެއުރެންގެ ޖަނަވާރުތަކަށް) ފެންދެނިކޮށް އެކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގެންނެވިއެވެ. އަދި އެއުރެންނާ ތަންކޮޅެއް ދުރުގައި ދެއަންހެނަކު ތިބެގެން (އެއުރެންގެ ޖަނަވާރުތައް) ދުރަށް ޖައްސާތީ ދެކެވަޑައިގެންނެވިއެވެ. (އެހިނދު) އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަ ދެމީހުން ތިޔަހެން ހަދަނީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ އެ ދެ އަންހެނުން ދެންނެވިއެވެ. ޖަނަވާރުތައް ހުއިހައްޕާމީހުން (އެއުރެންގެ ޖަނަވާރުތަކަށް ފެންދީ) ދުރަށް ހިނގައްޖައުމަށް ދާނދެން، ތިމަންމެންގެ ޖަނަވާރަށް ތިމަންމެންނަކަށް ފެނެއް ނުދެވޭނެތެވެ. އަދި އަހުރެމެންގެ ބައްޕައަކީ (އެފަދަކަމެއް ކުރެއްވޭވަރަށްވުރެ) عمر ން ދުވަސްވެފައިވާ މުސްކުޅިއެކެވެ. (23)

ތަފްސީރު

އެކަލޭގެފާނު މަދްޔަނަށް ވަޑައިގެންނެވި ހިނދު، ގެރި ބަކަރި ހުއިހައްޕާ މީހުން ފެންނަގާ ވަޅުކައިރީގައި އެބައިމީހުންގެ ނަޢަމްސޫފިތަކަށް ފެންދޭން ތިއްބައި، އެކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަތެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނާ ދުރުގައި އެ ދެކަނބަލުންގެ ނަޢަމް ސޫފިތައް ހިފަހައްޓައި، އެބައިމީހުންގެ ޖަނަވާރުތަކާ އެއްނުވާނެހެން ފަހަތަށް ޖައްސަން ތިބި ދެކަނބަލުން ފެނިވަޑައިގަތެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެ ދެކަނބަލުންނާ ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަ ދެކަނބަލުންގެ ނަޢަމްސޫފިތައް ފެނާ ހަމައަށް ދިޔަނުދީ ތިޔަ ހިފަހައްޓަނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ އަދި އެހެން ޖަނަވާރުތަކާއެކު ފެންބޯން އެތަކެތި ދޫކޮށްނުލަނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ އެ ދެކަނބަލުން ދެންނެވިއެވެ. ހުއިހައްޕާމީހުން އެބައިމީހުންގެ ނަޢަމްސޫފިތަކަށް ފެންދީފައި އެނބުރިދިއުމުން މެނުވީ އަހަރުމެންގެ ނަޢަމްސޫފިތަކަށް ފެންނުދެމެވެ. އެއީ ފިރިހެނުންނާ ގައިގޯޅިވެދާނެތީއެވެ. އަހަރުމެންގެ ބައްޕާއަކީ މުސްކުޅިފުޅު ބޭކަލެކެވެ. އެކަލޭގެފާނު މުސްކުޅިފުޅުކަމުން ހުއިހެއްޕުމުގެ މަސައްކަތް ނުކުރެއްވެއެވެ. އެހެންވެ، އަހަރުމެން އެކަންކުރަނީއެވެ. ދެން، އެ ދެކަނބަލުންގެ މައްޗަށް އޯގާތެރިވެވަޑައިގެން އެ ދެކަނބަލުންނަށް އެހީތެރިވާން އެކަލޭގެފާނު ނިންމެވިއެވެ.

ނޯޓް

فَجَآءَتْهُ إِحْدَىٰهُمَا تَمْشِى عَلَى ٱسْتِحْيَآءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِى يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا ۚ فَلَمَّا جَآءَهُۥ وَقَصَّ عَلَيْهِ ٱلْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ ۖ نَجَوْتَ مِنَ ٱلْقَوْمِ ٱلظَّـٰلِمِينَ ﴿ ٢٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެ ދެ އަންހެނުންކުރެ އެކަކު ލަދުރަކިގޮތެއްގައި ހިނގާފައި އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށްއައިސް ދެންނެވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންގެ ބައްޕާ ކަލޭގެފާނަށް އެބަގޮވައިލައްވައެވެ. (އެއީ) ކަލޭގެފާނު ތިމަންމެންނަށް ފެން ދެއްވިކަމުގެ މައްޗަށް އުޖޫރައެއް ދެއްވުމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް (އެބަހީ: އެ ދެ އަންހެންކުދިންގެ ބައްޕާގެ އަރިހަށް) ވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ ވާހަކަ ކިޔައިދެއްވި ހިނދު، އެކަލޭގެފާނު (އެބަހީ: އެ ދެ އަންހެންކުދިންގެ ބައްޕާ) ވިދާޅުވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ބިރުފުޅު ނުގަންނާށެވެ! އަނިޔާވެރިވީ މީހުންގެ ކިބައިން ކަލޭގެފާނު ސަލާމަތް ވެވަޑައިގެންފީމުއެވެ. (25)

ތަފްސީރު

އެ ދެކަނބަލުން އެކަނބަލުންގެ ނަޢަމް ސޫތްޕާއިގެން އަވަހަށް ގެއަށް ދިއުމުން އެކަނބަލުންގެ ބައްޕާ ސުވާލުކުރެއްވިއެވެ. ދެ މީހުން މާއަވަހަށް އައީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ އެ ކަނބަލުން ދެންނެވިއެވެ. އަހަރުމެންނާ ހެޔޮލަފާ ފިރިހެނަކާ ދިމާވީއެވެ. އޭނާ އަހަރުމެންނަށް އޯގާތެރިވެ އަހަރުމެންގެ ނަޢަމްސޫފިތަކަށް ފެންދިނީއެވެ. ދެން، އެކަނބަލުންގެ ބައްޕާ އެތަނުން އެކަކު (ދޮށީ ކުއްޖާ) ގޮސް އެމީހަކު ހޯދައިގެން އައުމަށް އެންގެވިއެވެ. ދެން، އޭނާ ޢިއްފަތްތެރި މިނިވަން އަންހެނުން ފަދައިން ލިބާހުން މޫނު ނިވާކޮށްގެން، ހަށިގަނޑުގެ ވަނާތައް ފާޅުކުރުމެއް، ފިތުނަވެރިކުރުމެއް ނެތި، އަދި އަނެކާގެ ޝުޢޫރުތައް ހިލިގަންނަފަދަ ކަމެއް ފާޅުނުކޮށް، ލަދުވެތިކަމާއެކު ހިނގާފައި އައެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އޭނާއަކީ ނުބައި، ކެރޭ، ތަންތަނަށް ވަދެވަދެފައި ނުކުންނަ އަންހެނަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ." އޭނާ އައިސް މޫސާ عليه السلام އަށް ދެންނެވިއެވެ. އަހަރުމެންގެ ނަޢަމްސޫފިތަކަށް ކަލޭގެފާނު ފެންދެއްވުމުގެ އުޖޫރަދެއްވަން އަހުރެންގެ ބައްޕާ ކަލޭގެފާނަށް އެބަ ގޮވައިލައްވައެވެ. ﴿لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا﴾ ބުނެ އޭނާ ސަބަބު ފާޅުކުރީ އޭނާގެ ވާހަކައިން ޝައްކެއް އުފެދިދާނެތީއެވެ. މިއީ އެކަމަނާގެ ޢިއްފަތްތެރިކަމާއި، ރައްކާތެރިވާ މިންވަރުގެ ފުރިހަމަ ކަމެވެ. ދެން، މޫސާ عليه السلام، އެކަލޭގެފާނުގެ ބަނޑުހައިކަމާ ކަރުހިއްކުން ބޮޑުކަމުން އޭނާއަށް އިޖާބަދެއްވިއެވެ. ދެން އޭނާ ކުރީގައި ހުރެގެން ދެމީހުން ހިނގައިގަތެވެ. ދެން، ވައި އައިސް އޭނާގެ ލިބާސް ކަޝްފުކުރުމުން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ކަނބުލޭގެ ފަހަތުގައި ހުރެގެން ހިނގާށެވެ. އަދި އަހުރެންނަށް މަގު ބުނެދޭށެވެ. ދެން އޭނާ ފަހަތަށްޖެހި ޝުޢައިބު عليه السلام ގެ ގެކޮޅާ ހަމައަށް ފޯރަންދެން ކަނާތަށް، ވައަތަށް ނުވަތަ ކުރިއަށް ކިއުއްވަމުން ދިޔައެވެ. އެކަލޭގެފާނު މޫސާ عليه السلام އަށް މަރްޙަބާ ކިއުއްވަން ފަރިއްކުޅުއްވަން ދެއްވިއެވެ. އެހިނދު މޫސާ عليه السلام އެކަލޭގެފާނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މިއީ ފެންދިނުމުގެ އަޖުރުކަމުގައި ވެދާނެކަމަށް ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ލަފާވެއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ޢާއިލާއިން ހެޔޮކަން ކޮށްދީފައި އަޖުރު ނުހޯދައެވެ. ޝުޢައިބު عليه السلام ވިދާޅުވިއެވެ. ނޫނެކެވެ. މާތް ﷲ ގަންދެއްވަމެވެ، އަހަރުމެންގެ ގާތަށް އަންނަ ކޮންމެ މެހްމާނަކަށް މިގޮތަށް ކާންދިނުމަކީ އަހަރުމެންގެ އާދައެވެ. ދެން، މޫސާ عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ވާހަކަ ޝުޢައިބު عليه السلام އަށް ކިޔައިދެއްވުމުން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ޒުވާނާއެވެ! ބިރު ނުގަންނާށެވެ. ތިބާ ތިޔަހުރީ އަމާން ރަށެއްގައެވެ. މި ރަށުގެ މައްޗަށް ފިރުޢައުނުގެ ބާރެއް ނުހިނގައެވެ. ތިބާ ވަނީ އަނިޔާވެރި ޤައުމުގެ ނުބައިކަމުން ސަލާމަތްވެފައެވެ.

ނޯޓް

قَالَ إِنِّىٓ أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ٱبْنَتَىَّ هَـٰتَيْنِ عَلَىٰٓ أَن تَأْجُرَنِى ثَمَـٰنِىَ حِجَجٍ ۖ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ ۖ وَمَآ أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ ۚ سَتَجِدُنِىٓ إِن شَآءَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلصَّـٰلِحِينَ ﴿ ٢٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަން ގަސްދުކުރަނީ ތިމަންގެ މިތިބަ ދެ އަންހެން ދަރިންކުރެ އެކަކު، ކަލޭގެފާނާ ދެވުމަށެވެ. އަށްއަހަރު ވަންދެން ތިމަންނާއަށް خدمة ކޮށްދެއްވުމުގެ شرط ގެ މަތިންނެވެ. ފަހެ، ދިހައަހަރު ކަލޭގެފާނު ހަމަކުރައްވައިފިނަމަ، އެއީ ކަލޭގެފާނުގެ ހެޔޮފުޅުކަމެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނަށް އުނދަގޫކުރާކަށް ތިމަން ނޭދެމެވެ. اللَّه އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ ތިމަންނާއީ صالح ންގެ ތެރެއިންވާ މީހެއްކަން ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަންނަވާނޫއެވެ. (27)

ތަފްސީރު

ޝުޢައިބު عليه السلام އެކަލޭގެފާނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅުވަނީ ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ މި ދެދަރިކަނބަލުން ކުރެ އެކަކު ކަލޭގެފާނާ ދެވުމަށެވެ. ކަލޭގެފާނު ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ނޯކިރީގައި ނަޢަމްސޫފި ހުއިހައްޕަވަން އަށް އަހަރު ހުންނެވުމުގެ ޝަރުޠުމަތިންނެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނު ދިހަ އަހަރު ހަމަކުރައްވައިފިނަމަ އެއީ ކަލޭގެފާނުގެ ހެޔޮފުޅުކަމެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު އެކަމަށް ކަލޭގެފާނަށް މަޖުބޫރުނުކުރައްވާނަމެވެ. އަދި ދިހަ އަހަރު ޝަރުޠުކުރައްވައިގެން ކަލޭގެފާނަށް އުނދަގޫކުރައްވާކަށް ތިމަންކަލޭގެފާނު ބޭނުންފުޅު ނުވެއެވެ. އަދި އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ ތިމަންކަލޭގެފާނީ ހެޔޮގޮތުގައި މުޢާމަލާތްކުރައްވާ، މަޑުމައިތިރި، ޢަހުދަށް ވަފާތެރިވެވަޑައިގަންނަވާ ބޭކަލަކުކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ.

ނޯޓް

۞ فَلَمَّا قَضَىٰ مُوسَى ٱلْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِۦٓ ءَانَسَ مِن جَانِبِ ٱلطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ ٱمْكُثُوٓا۟ إِنِّىٓ ءَانَسْتُ نَارًا لَّعَلِّىٓ ءَاتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِّنَ ٱلنَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ ﴿ ٢٩ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، موسى ގެފާނު އެ މުއްދަތު ހަމަކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނުގެ أهل ވެރިންނާއެކު (ދަތުރުކުރައްވައި) ވަޑައިގެންނެވިހިނދު، طور ފަރުބަދައިގެ ކައިރިން އަލިފާންގަނޑެއް ފެނިވަޑައިގަތެވެ. އެކަލޭގެފާނު، އެކަލޭގެފާނުގެ أهل ވެރިންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން މިތާ ތިބޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންނާއަށް އަލިފާންގަނޑެއް ފެނިއްޖެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް އެތަނުން خبر އެއް ނުވަތަ ތިޔަބައިމީހުން ހީފިލުވުމަށް އަލިފާންކޮޅެއް ގެނެސްދެވޭތޯ ބަލާހުށީމެވެ. (29)

ތަފްސީރު

މޫސާ عليه السلام ޚިދުމަތުގެ މުއްދަތް ފުރިހަމަކުރެއްވުމަށްފަހު، އެކަލޭގެފާނުގެ އަނބިކަނބަލުންނާއެކު މިޞްރަށް ދަތުރު ކުރައްވަން ނުކުމެވަޑައިގަތެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. "އެކަލޭގެފާނު ފުރިހަމަކުރެއްވީ ދެ މުއްދަތުގެ ތެރެއިން ރަނގަޅު އަދި ދިގު މުއްދަތެވެ. އެބަހީ ދިހަ އަހަރެވެ. ﷲގެ ރަސޫލާ ކަމެއްކުރައްވަން ވިދާޅުވެއްޖެއްޔާ އެކަމެއް ކުރައްވާނެއެވެ." ދަތުރުކުރައްވަނިކޮށް އެކަލޭގެފާނަށް ދުރުން، ޠޫރު ފަރުބަދައިގެ ކައިރިން، އަލިފާންގަނޑެއް ފެނިވަޑައިގަތެވެ. އެހިނދު އަނބިކަނބަލުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މިތަނުގައި މަޑުކުރައްވާށެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އަލިފާންގަނޑެއް ފެނިއްޖެއެވެ. އެއީ ފިނިރެއެކެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނު ވަނީ މަގު އޮޅިވަޑައިގެންފައެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނަށް މަގުދައްކާނެ މީހަކާ ސުވާލުކުރެއްވޭތޯ ބައްލަވާހުށީމެވެ. ނުވަތަ ކަމަނާ ހީފުޅުފިއްލެވުމަށް އެތަނުން ހުޅުކޮޅެއް ގެންނެވޭތޯ ބައްލަވާހުށީމެވެ.

ނޯޓް

فَلَمَّآ أَتَىٰهَا نُودِىَ مِن شَـٰطِئِ ٱلْوَادِ ٱلْأَيْمَنِ فِى ٱلْبُقْعَةِ ٱلْمُبَـٰرَكَةِ مِنَ ٱلشَّجَرَةِ أَن يَـٰمُوسَىٰٓ إِنِّىٓ أَنَا ٱللَّهُ رَبُّ ٱلْعَـٰلَمِينَ ﴿ ٣٠ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު އެ އަލިފާންގަނޑުގެ ކައިރިޔަށް ވަޑައިގަތްހިނދު، ވާދީގެ ކަނާތްފަރާތުގައިވާ بركات ތެރި ތަނަކުން ގަހެއްގެ ތެރެއިން އެކަލޭގެފާނަށް ނިދާއިއްވެވިއެވެ. އޭ موسى ގެފާނެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ، عالم ތަކުގެ ވެރި اللَّه އެވެ. (30)

ތަފްސީރު

ދެން އެކަލޭގެފާނު އެތަނަށް ވަޑައިގަތް ހިނދު އެތަނުން އަލިފާންގަނޑެއް ފެނިވަޑައިނުގަތެވެ. ފެނިވަޑައިގަތީ އެތަނުން އުޑާ ދިމާއަށް އަރައިގެން ގޮސްފައި ހުރި ނޫރެކެވެ. އަދި އެ ބަރަކާތްތެރި ތަނުގައި، ވާދީގެ ކަނާތް ފަރާތުން އެކަލޭގެފާނަށް ނިދާ އައެވެ. އެތަނަކީ ބަރަކާތްތެރި ތަނެއްކަމުގައި ވަޙީކުރެއްވީ އެކަލޭގެފާނަށް މާތް ﷲ ބަސްވަޙީކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނުގެ ރަސޫލުކަން ފެށުނީ އެތަނުން ކަމުގައިވާތީއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ނިދާ އިއްވެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނާ މުޚާޠަބުކުރައްވައި ބަސްވަޙީކުރައްވަނީ ތިމަރަސްކަލާނގެއެވެ. ހުރިހާ އުނި ސިފަތަކަކުން ހުސްޠާހިރުވަންތަވެވޮޑިގެންވާ، އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުން ހެއްދެވި ކީރިތިވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ.

ނޯޓް

وَأَنْ أَلْقِ عَصَاكَ ۖ فَلَمَّا رَءَاهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَآنٌّ وَلَّىٰ مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ ۚ يَـٰمُوسَىٰٓ أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ ۖ إِنَّكَ مِنَ ٱلْـَٔامِنِينَ ﴿ ٣١ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ކަލޭގެފާނުގެ އަސާކޮޅު އެއްލަވާށެވެ! ފަހެ، އެ އަސާކޮޅު (އެއްލެވީމާ) ހަރުފައެއް ފަދައިން ހެލިފެލިވާތީ އެކަލޭގެފާނު ދެކެވަޑައިގަތްހިނދު (ބިރުފުޅުން) ފުރަގަސްދެއްވައި ދުވެވަޑައިގަތެވެ. އަދި އެނބުރި ވަޑައެއްނުގަތެވެ. (وحى އިއްވެވިއެވެ.) އޭ موسى ގެފާނެވެ! ކުރިމަތިލައްވައި ވަޑައިގަންނަވާށެވެ! އަދި ބިރުފުޅު ނުގަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނުވަނީ އަމާންކަން ލިބިގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. (31)

ތަފްސީރު

މާނައީ އެކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ނިދާ އިއްވެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އަސާކޮޅު އެއްލައިލައްވާށެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އޭތި އެއްލެވުމުން އޭތި، ހަލުވިކަމާއެކު ޙަރަކާތްކުރަމުން ބާރަށް ދެމެމުންދާ ބިޔަ ހަރުފައަކަށް ބަދަލުވެއްޖެއެވެ. އޭތި އެހާ ބިޔަ އިރުވެސް ގުދުގުދުލައްވަމުން ދިޔައީ ކުޑަ ހަރުފައެއް ހެންނެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް އެގޮތަށް އޭތިފެނުމުން ފުރަގަސްދެއްވައި ދުވެވަޑައިގަތެވެ. އަދި އެނބުރިވަޑައިނުގަތެވެ. އެހެނީ، އިންސާނީ ޠަބީޢަތަކި ހަރުފައާއި ދުރަށް ދިއުމެވެ. އަދި އަމުދުން އެހަރުފަ ހަލުވިވެފައި ބިޔަވެފައި އަނގަބޮޑުވެފައި ކުރިމަތިން ފެންނަ ކޮންމެ އެއްޗެއް ދިރުވައިލަމުން ދިއުމުން އޭތި ހީވަނީ ޖިންނިއެއް ހެންނެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ނިދާއިއްވެވިއެވެ. އެނބުރިވަޑައިގަންނަވާށެވެ. އަދި ބިރުފުޅުނުގަންނާށެވެ. ކަލޭގެފާނަށް އޭގެ ކިބައިން އަމާންކަން ލިބިގެން ވެއެވެ. ކަލޭގެފާނީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލަކު ކަމުގައި ވާތީއެވެ. ރަސޫލުބޭކަލުންނަކީ ތިމަން ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ބިރުފުޅުގަންނަ ބައެއް ނޫނެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެނބުރިވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅު އޭތީގެ އަނގަޔަށް ލެއްވުމުން އިހު އޮތްގޮތަށް އަސާއަކަށް ބަދަލުވެއްޖެއެވެ. ދެން އެހެން މުޢުޖިޒާތެއް ދައްކަވަމުން އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.

ނޯޓް

ٱسْلُكْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ وَٱضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ ٱلرَّهْبِ ۖ فَذَٰنِكَ بُرْهَـٰنَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَىٰ فِرْعَوْنَ وَمَلَإِي۟هِۦٓ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا۟ قَوْمًا فَـٰسِقِينَ ﴿ ٣٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ކަލޭގެފާނު ހެދުންކޮޅުގެ މަންސަފާއަށް އަތްޕުޅު ލައްވާށެވެ! އެއްވެސް ބަލިމަޑުކަމެއްގެ ނުބަޔަކާނުލައި، ހުދުކޮށް (ވިދަވިދާ އޮންނަ ގޮތުގައި) އެ އަތްޕުޅު ނުކުންނާނެތެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ އަތްޕުޅު، ބިރުވެރިކަމުން ކަލޭގެފާނުގެ އަރިކަށިފުޅަށް ލަފައިލައްވާށެވެ! ފަހެ، އެ ދެކަންތަކަކީ، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން فرعون އާއި، އޭނާގެ ބޮޑުންނަށް (ދެއްކެވުމަށް) ވާ ދެ حجّة އެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، فاسق ބަޔަކު ކަމުގައި އެއުރެންވޫއެވެ. (32)

ތަފްސީރު

ކަލޭގެފާނުގެ ހެދުންކޮޅުގެ މަންސަފާއަށް އަތްޕުޅު ލައްވާށެވެ. ދެން ވާ އެއްޗެއް ބައްލަވާށެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އަތްޕުޅު ލައްވާފައި ނެންގެވިއެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްތިލަފުޅު އޮތީ ހަނދުގެ ތަންގަނޑެއްގެ ގޮތުގައި ވިދުވަރު ވިދާހެން ވިދަވިދައެވެ. ﴿مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ﴾ އެއްވެސް ނުބައެއް ބަރަޞް ބައްޔެއް ނެތިއެވެ. ފަހެ، މިދެ ދަލީލަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އިތުރު ބާރަކަށްވުމަށް ދެއްވި އަލިގަދަ ދެ ޙުއްޖަތެވެ. އަދި ޙައިރާންކުރަނިވި ދެ މުޢުޖިޒާތެވެ. ކަލޭގެފާނު އެ ހިއްޕަވައިގެން ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ ޤައުމުގެ ބޮޑުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގަތުމަށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން އެބައިމީހުންނީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވެފައިވާ، އަނިޔާވެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައިފައިވާ އަނިޔާވެރިންނެވެ. އަތްތިލަފުޅުގެ ދެ ބޭނުންފުޅެއް ވެއެވެ. ފުރަތަމަ ބޭނުންފުޅަކީ އެކަލޭގެފާނު އަތްތިލަފުޅު ހެދުންކޮޅުގެ މަންސަފާއަށް ލައްވާފައި ނެންގެވުމުން އެއަށް ހަނދުގެ އަލިކަން ފަދަ އަލިކަމެއް ލިބިގެން ވުމެވެ. އަދި ރޭގަނޑު ބައްތިއެއް ފަދައިން އެކަލޭގެފާނަށް އަލިކޮށްދިނުމެވެ. ދެވަނަ ބޭނުންފުޅަކީ އެކަލޭގެފާނު އެއްޗަކަށް ބިރުފުޅު ގަނެފިނަމަ އެކަލޭގެފާނު ކިހިލިފަތްދަށަށް އަތްތިލަފުޅު ލެއްވުމެވެ. އޭރުން ބިރުފުޅު ފިލައިދެއެވެ. އެކަން މާތް ﷲގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުން އެނގެއެވެ. ﴿وَٱضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ ٱلرَّهْبِ﴾ الجناح އަކީ އަތެވެ. އެއީ، އިންސާނާގެ ދެއަތަކީ ދޫނީގެ ދެފިޔަފަދަ އެއްޗަކަށްވާތީއެވެ. الرهب އަކީ ބިރުގަތުމެވެ.

ނޯޓް

وَأَخِى هَـٰرُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّى لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءًا يُصَدِّقُنِىٓ ۖ إِنِّىٓ أَخَافُ أَن يُكَذِّبُونِ ﴿ ٣٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި މިއަޅާގެ أخ، هارون މިއަޅާއަށްވުރެ ދޫފަސޭހަކަން ބޮޑެވެ. ފަހެ، އަޅުގެ ބަސްތެދުކޮށް އަޅާއަށް އެހީތެރިވުމަށް މިއަޅާއަށް އެކުގައި އެކަލޭގެފާނު رسول ކަމާއިގެން ފޮނުއްވައިފާނދޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން މިއަޅާ ދޮގުކޮށްފާނެކަމަށް މިއަޅާ ބިރުގަނެތެވެ. (34)

ތަފްސީރު

މޫސާ عليه السلام އެކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން އެކަލޭގެފާނަށް ހާރޫނު عليه السلام ގެ އެހީތެރިކަން ދެއްވުމަށް އެދިވަޑައިގަތެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް އިތުރު ބާރަކަށް ވުމަށެވެ. އަދި ޙައްދު ފަހަނައަޅާފައިވާ ފިރުޢައުނާ ކުރިމަތިލައްވައި، އޭނާއަށް ރިސާލަތު އިއްވެވުމުގެ ބާރު އެކަލޭގެފާނުގެ ފަރާތްޕުޅުން ލިބިގަތުމަށެވެ. އެކަމުގެ ސަބަބަކަށް އެކަލޭގެފާނު ދެއްކެވީ ދެ ކަމެކެވެ. ފުރަތަމަ ކަމަކީ އެކަލޭގެފާނު ހުންނެވީ ފިރުޢައުނުގެ މީހުންގެ ތެރެއިން ޤިބްޠީއަކު ޤަތުލުކުރައްވާފައެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ޤަތުލުކޮށްފާނެތީ ބިރުފުޅު ގަތުމެވެ. ދެވަނަ ކަމަކީ ހާރޫނު عليه السلام ގެ ދޫފުޅު ފަސޭހަވުމެވެ. މޫސާ عليه السلام ތުއްޕުޅުއިރު އަނގަފުޅަށް އަލިފާން ގިނިކޮޅެއް ލެއްވުމުން ދުލަށް ލިބުނު ގެއްލުމުގެ ސަބަބުން އެކަލޭގެފާނުގެ ދޫފުޅުގައި އުނދަގޫ ކަމެއް ހުންނާތީއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެބަސްފުޅު ﴿فَأَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءًا يُصَدِّقُنِىٓ﴾ ގެ މާނައަކީ ފިރުޢައުނަށް ރިސާލަތު އިއްވުމުގައި ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އެހީތެރިވެވަޑައިގަންނަވާ އެހީތެރިއެއްގެ ގޮތުގައި ހާރޫނު ފޮނުއްވައި ދެއްވާނދޭވެ. يصدّقني ގެ މާނައަކީ މޫސާ عليه السلام ގެ ވާހަކައަށް ފަހު ހާރޫނު صَدَقْتَ (ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވީ ތެދުފުޅެވެ.) ނުވަތަ صَدَقَ مُوسَى (މޫސާ عليه السلام ވިދާޅުވީ ތެދުފުޅެވެ.) އޭ ވިދާޅުވުމެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެކަލޭގެފާނުގެ މަޤްޞަދަކީ އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާ ބަސްފުޅު ފަސޭހަބަހުން ޚުލާޞާކޮށްދެއްވައި، ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ ޤައުމުގެ މީހުން ކުރާ ތުހުމަތުތަކަށް ރައްދުދެއްވުމެވެ.

ނޯޓް

قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَـٰنًا فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا ۚ بِـَٔايَـٰتِنَآ أَنتُمَا وَمَنِ ٱتَّبَعَكُمَا ٱلْغَـٰلِبُونَ ﴿ ٣٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެކަލާނގެ وحى ކުރެއްވިއެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ أخ ފޮނުއްވުމުން ކަލޭގެފާނުގެ މުލައްދަނޑިފުޅަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ގަދަކަން ދެއްވާހުށީމެވެ. އަދި ތިޔަ ދެކަލުންނަށް ބާރެއް ދެއްވާހުށީމެވެ. ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވި معجزات ގެ ސަބަބުން، އެއުރެންނަކަށް ތިޔަ ދެކަލުންނާ ހަމައަށް (އުނދަގުލެއް ދޭކަށް) ނާދެވޭހުށްޓެވެ. ތިޔަ ދެކަލުންނާއި، ތިޔަ ދެކަލުންނަށް تبع ވީ މީހުންނަކީ (نصر ލިބި) ގަދަވާނޭ މީހުންނެވެ. (35)

ތަފްސީރު

މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނުގެ ދުޢާ އިޖާބަކުރައްވައި އެކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގެންނެވި ކަންތައް ކޮށްދެއްވިއެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ މުސާ عليه السلام އާއެކު ފިރްޢައުނުގެ ގާތަށް ވަޑައިގަތުމަށް ހާރޫނު عليه السلام އަށް އެންގެވިއެވެ. އަދި މޫސާ عليه السلام އާއެކު ރަސޫލަކު ކަމުގައި އެކަލޭގެފާނު ލެއްވިއެވެ. މާނައީ ކަލޭގެފާނުގެ އަޚު ފޮނުއްވުމުން ކަލޭގެފާނުގެ ބާރުގަދަކުރައްވައި އެކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިން ކަލޭގެފާނަށް އެހީތެރިކަން ދެއްވާހުށީމެވެ. އަދި ތިޔަ ދެބޭކަލުންނަށް ފިރުޢައުނުގެ މައްޗަށް ގަދަކަމާއި ބާރުވެރިކަން ލައްވާހުށީމެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންނަށް ތިޔަ ދެބޭކަލުންނަށް އެއްވެސް ގެއްލުމެއް ނުދެވޭނެއެވެ. ތިޔަ ދެބޭކަލުންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދެއްވާފައިވާ އަލިގަދަ މުޢުޖިޒާތްތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ. ތިޔަ ދެބޭކަލުން އެ މުޢުޖިޒާތަކާއެކު ވަޑައިގަންނަވާށެވެ. އެހެނީ، ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ ޤައުމުގެ މައްޗަށް ގަދަކަމާއި ނަޞްރުލިބުން ވަނީ ތިޔަ ދެބޭކަލުންނަށާއި، ދެ ބޭކަލުންނަށް ތަބަޢަވީ މީހުންނަށެވެ. ފާފަވެރި ޤައުމުގެ މައްޗަށް ގަދަވާނެ ބަޔަކީ ތިޔަބައިމީހުންނެވެ.

ނޯޓް

وَقَالَ مُوسَىٰ رَبِّىٓ أَعْلَمُ بِمَن جَآءَ بِٱلْهُدَىٰ مِنْ عِندِهِۦ وَمَن تَكُونُ لَهُۥ عَـٰقِبَةُ ٱلدَّارِ ۖ إِنَّهُۥ لَا يُفْلِحُ ٱلظَّـٰلِمُونَ ﴿ ٣٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި موسى ގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަލާނގެ حضرة ން ތެދުމަގާއިގެން އައީ ކާކުކަން، އަދި آخرة ދުވަހުން تعريف ލިބިގެންވާ ނިމުމެއް ލިބޭނީ ކާކަށްކަން، އެންމެމޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ ތިމަންމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އަނިޔާވެރިންނެއް ނުދިނޭނެތެވެ. (37)

ތަފްސީރު

ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ އަޢުވާނުންނާ މުޚާޠަބުކުރެއްވުމުގައި މޫސާ عليه السلام އޯގާތެރިވެވަޑައިގަތެވެ. އަދި ޖަދަލު ކުރުވުމުގައި އެންމެ ރިވެތި ގޮތަށް އިސްކަންދެއްވިއެވެ. ފަހެ، އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެނެސްދެއްވީ ޙައްޤާއި ހިދާޔަތެވެ. ސިހުރާއި ބާޠިލު ކިޔެވެލިތަކެއް ނޫނެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ އެކަން ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައި ތަޢުރީފު ލިބިގެންވާ ރަނގަޅު ނިމުން ވަނީ ކޮން ބަޔަކަށް ކަން އެކަލާނގެ ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. މާތް ﷲއާ މެދު ދޮގުހަދާ ފާފަވެރި އަނިޔާވެރިން ހަމަކަށަވަރުން ބާއްޖަވެރިވެ ކާމިޔާބު ނުވާނެއެވެ. މިތަނުގައި ވާހަކަ ގެންނެވި އިރު ވަރަށް ގިނަ ހާދިސާތަކެއް އެއްކުރައްވައި ކުރުކުރައްވާފައި ވެއެވެ. އެހެން ސޫރަތްތަކުގައި ތަފްޞީލުކޮށް ގެންނަވާފައިވާ ސިހުރުވެރިން ސިހުރުހެދި ވާހަކައާއި، ފިރުޢައުނާއި މޫސާ عليه السلام އާއި ދެމެދު ދެކެވުނު ވާހަކަތަކާއި، ފިރުޢައުނާއި ސިހުރުވެރިންނާ ދެމެދު ދެކެވުނު ވާހަކަތައް ކުރުކޮށްލެއްވުމަށްފަހު، އަހަރުމެންނަށް މިހާރު މިގެނެސްދެއްވަނީ ފިރުޢައުނުގެ ޖައްބާރުކަމާއި، އޭނާ ނުކިޔަމަންތެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިޔަ ވާހަކައެވެ. އަދި އޭނާ މަގުފުރެދުމުގެ ތެރެއަށް އިތުރަށް ވަންނަމުން ދިޔަ ވާހަކައެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَـٰٓأَيُّهَا ٱلْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَـٰهٍ غَيْرِى فَأَوْقِدْ لِى يَـٰهَـٰمَـٰنُ عَلَى ٱلطِّينِ فَٱجْعَل لِّى صَرْحًا لَّعَلِّىٓ أَطَّلِعُ إِلَىٰٓ إِلَـٰهِ مُوسَىٰ وَإِنِّى لَأَظُنُّهُۥ مِنَ ٱلْكَـٰذِبِينَ ﴿ ٣٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

فرعون ބުންޏެވެ. އޭ (އަހުރެންގެ قوم ގެ) ބޮޑުންނޭވެ! އަހުރެން ފިޔަވައި އެހެން إله އަކު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވާކަމެއް އަހުރެންނަށް އެނގިފައެއް ނުވެތެވެ. އޭ هامان އެވެ! އަހުރެންނަށް މަށިން އީޓު ހަދައިދޭށެވެ! އަދި އަހުރެންނަށް އުސްގަނޑުވަރެއް ތައްޔާރުކޮށްދޭށެވެ! (އެއީ) موسى ގެފާނުންގެ إله އަހުރެންނަށް ފެނޭތޯއެވެ. އަދި ހަމަކަށަވަރުން، އަހުރެންނަށް ހީވަނީ، އެކަލޭގެފާނުވަނީ ދޮގުވެރިންގެ ތެރެއިން ކަމަށެވެ. (38)

ތަފްސީރު

ފިރުޢައުނު އޭނާގެ ޤައުމުގެ އަޝްރާފުންނާއި ބޮޑުންނަށް ބުންޏެވެ. އަހުރެން ފިޔަވައި ކަލާނގެއަކު ނުވެއެވެ. ހާމާނު އެވެ! އަހުރެންނަށް މަށި ހަރަނަކޮށްގެން އީޓު ހަދައިދޭށެވެ. އަދި އަހުރެންނަށް އުސް ގަނޑުވަރެއް ބިނާކޮށްދޭށެވެ. އަހުރެން، މޫސާ عليه السلام ރަސޫލުކަމާއިގެން ފޮނުއްވިކަމަށް އެކަލޭގެފާނު ދަޢުވާ ކުރައްވާ އިލާހު ދުށުމަށެވެ. އޭނާ އެވާހަކަ ބުނީ ފުރައްސާރައާއި މަލާމާތުގެ ގޮތުންނެވެ. ފަހުން އޭނާ ﴿وَإِنِّى لَأَظُنُّهُۥ مِنَ ٱلْكَـٰذِبِينَ﴾ އެބަހީ އަހުރެން ޤަބޫލުކުރާ ގޮތުގައި އެކަލޭގެފާނު ކުރައްވަނީ ދޮގު ދަޢުވާއެއް ކަމުގައި އޭނާ ބުނީ އެހެންވެގެންނެވެ. އޭނާގެ މޮޔަކަމުން އޭނާ ހީކުރީ މާތް ﷲ ވަނީ އުޑުގައި ކަމަށެވެ. އެހެންކަމުން އޭނާ ބޭނުންވީ އެކަލާނގެ ދުށުމަށް އުޑަށް އަރާށެވެ. އެހުރިހާ ކަމެއް ކުރާ ވާހަކަ އޭނާ އެދައްކަނީ އޭނާގެ އަޢުވާނުންނަށާއި، އޭނާއަށް ތަބަޢަވީ މީހުންނަށް އޮޅުވައިލުމަށެވެ. މޫސާ عليه السلام ގެ ފަރާތްޕުޅުން ޙައިރާންކުރުވަނިވި މުޢުޖިޒާތްތައް ފެނުމަށްފަހު އެކަލޭގެފާނު ކުރައްވާ ދަޢުވާ ތެދުކަމުގައި އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކޮށްފާނެތީއެވެ.

ނޯޓް

وَأَتْبَعْنَـٰهُمْ فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا لَعْنَةً ۖ وَيَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ هُم مِّنَ ٱلْمَقْبُوحِينَ ﴿ ٤٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ މިދުނިޔެމަތީގައިވެސް، އެއުރެންނަށް لعنة ލެއްވީމެވެ. އަދި قيامة ދުވަހުގައި، އެއުރެންނީ (اللَّه ގެ رحمة ން) ދުރުކުރައްވާފައިވާ ބަޔެކެވެ. (42)

ތަފްސީރު

މަގުފުރެދޭ މީހުން އެބައިމީހުންނާއި ތަބަޢަވާ، މީސްތަކުން ނަރަކައަށް ގެންދާ ވެރިންނާއި ޒަޢީމުންކަމުގައި ދުނިޔޭގައި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުން ލެއްވީމެވެ. އަދި ޤިޔާމަތް ދުވަހު މާތް ﷲގެ ޢަޛާބުން އެބައިމީހުން ސަލާމަތްކޮށްދޭނޭ މަދަދުވެރިއަކު އެބައިމީހުންނަށް ނުވާނެއެވެ. އަދި ޖައްބާރުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކޯފާއާއި، ލަދާއި، ނިކަމެތިކަމާއެކު، ޤިޔާމަތާ ޖެހެންދެން އެބައިމީހުންނާއި ލަޢުނަތް ވަކިނުވާ ގޮތް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހެއްދެވީމެވެ. އެގޮތުން އެބައިމީހުން ދުނިޔޭގައި ޣަރަޤުކުރައްވައި ސުންނާފަތިކުރައްވައި އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ޢަޛާބު ގޮސް ގުޅެނީ ލަޢުނަތްލައްވައި، ނަރަކައިގެ އަޑީގައި ޤަރާރުވެތިބުމުން އާޚިރަތުގައި އެބައިމީހުންނަށް ލިބޭ ޢަޛާބާއެވެ. ވާހަކައިގެ ބައެއް މަންޒަރުތަކާއި ހާދިސާތަކާއެކު މޫސާ عليه السلام އާއި ފިރުޢައުނުގެ ވާހަކަ މިހާހިސާބަށް ނިމުނީއެވެ. ބަނީއިސްރާއީލު މީހުންގެ (ޔަހޫދީންގެ) ވާހަކައާއި، އެބައިމީހުންގެ ހާދިސާތައް ވަރަށް ގިނައިން ޤުރްއާނުގައި ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. ލަޢުނަތްލެއްވި، ނުކިޔަމަންތެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ގޮސްފައިވާ، ފާފަވެރި އެ އުއްމަތުގެ ޙަޔާތުން މުއުމިނުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލުކޮށް، ނަސޭހަތް ލިބިގަތުމަށެވެ. ނިޢުމަތުގެ ޖަވާބު އެބައިމީހުން ދިނީ ޤަބޫލުކުރަން ދެކޮޅު ހެދުމުންނެވެ. އަދި އިޙްސާންތެރިކަމުގެ ޖަވާބުދިނީ އުރެދުމުންނެވެ. ފިރުޢައުނާއި އޭނާގެ ލަޝްކަރުގެ ކިބައިން އެބައިމީހުން މިންޖުކުރައްވައި، މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ނިޢުމަތްތައް ދެއްވީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ މާތް ﷲގެ އެ ދީލަތިކަމާއި އިޙްސާންތެރިކަމަށްފަހު، ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް ކާފިރުވެ ގެރިއަށް އަޅުކަންކުރުމާއި، ނަބީބޭކަލުން ޤަތުލުކުރުމާއި، ކުށެއް ނެތް މަޢުޞޫމު މީހުންގެ ލޭ އޮހޮރުވުން ނޫން ކަމެއް އެބައިމީހުން ނުކުރެއެވެ. އެބައިމީހުން ވަނީ ބިރުން ތުރުތުރުއަޅާވަރުގެ ނުބައި ކަންތައް ކޮށްފައެވެ. އަދި އަދާއި ހަމައަށްވެސް އެބައިމީހުންތިބީ ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިއުމާއި ފަސާދައިގެ ތެރެއަށް ގެނބިފައެވެ. ތެދުވެރި މުއުމިނުންގެ ޖިހާދުން، އެބައިމީހުންގެ ނުބައިކަމުން މާތް ﷲ ބިން ޠާހިރުކުރައްވައިފުމަށް ދާންދެނެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يُقَاتِلَ الْمُسْلِمُونَ الْيَهُودَ فَيَقْتُلُهُمُ الْمُسْلِمُونَ ..........‏"‏‏.‏ (صحيح مسلم، كتاب الفتن وأشراط الساعة، بَاب لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يَمُرَّ الرَّجُلُ بِقَبْرِ الرَّجُلِ فَيَتَمَنَّى أَنْ يَكُونَ مَكَانَ الْمَيِّتِ مِنْ الْبَلَاءِ) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. "މުސްލިމުން ޔަހޫދީންނާ ހަނގުރާމަކޮށް، މުސްލިމުން ޔަހޫދީން ޤަތުލުކޮށްފުމަށް ދާންދެން ޤިޔާމަތް ނުވާހުށްޓެވެ. ......") (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 2922) ދެން މިއަންނަނީ ތައުރާތުގެ ވާހަކައާއި، މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމުގެ ދަލީލުތަކުގެ ވާހަކައެވެ. ފަހެ، އެކަލޭގެފާނަކީ އުއްމިއްޔަ ނަބީބޭކަލަކަށް ވާއިރު މޫސާ عليه السلام އާއި ނަބީބޭކަލުންގެ ވާހަކަތައް އޭގެ ތަފްޞީލާއެކު އެކަލޭގެފާނު ގެންނަވަނީ ކޮންތާކުން ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކަމުން އެކަލާނގެ ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ ٱلْغَرْبِىِّ إِذْ قَضَيْنَآ إِلَىٰ مُوسَى ٱلْأَمْرَ وَمَا كُنتَ مِنَ ٱلشَّـٰهِدِينَ ﴿ ٤٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

(އޭ محمد ގެފާނެވެ!) އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ موسى ގެފާނަށް أمر ތައް ކަނޑައެޅުއްވިހިނދު (ފަރުބަދައިގެ) ހުޅަނގުފަރާތުގައި ކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެން ނުވަމުއެވެ. އަދި (އެތަނަށް) حاضر ވި މީހުންގެ ތެރެޔަކުންވެސް ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިގެން ނުވަމުއެވެ. (44)

ތަފްސީރު

މާތް ﷲ މޫސާ عليه السلام އަށް ބަސްވަޙީކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސޫލުކަން ދެއްވިކަން އެންގެވިއިރު ޠޫރު ފަރުބަދައިގެ ކައިރީގައި ކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެން ނުވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު މާތް ﷲ އެވާހަކަ ކަލޭގެފާނަށް ވަޙީގެ ޒަރީޢާއިން އަންގަވައިދެއްވީއެވެ. ކަލޭގެފާނަކީ ތެދުވެރިއަކު ކަމުގެ ދަލީލަކަށާއި ޙުއްޖަތަކަށް އެކަން ވުމަށެވެ. އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "މާތް ﷲ މިބަސްފުޅު ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ނަބީކަމުގެ ތެދުކަމުގެ ދަލީލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މާޒީވެ ދިޔަ ޣައިބުތަކުގެ ތެރެއިން ޚަބަރެއް އެކަލޭގެފާނު ގެންނަވާފައިވަނީ އެވާހަކަ އަޑުއަހާ މީހާއަށް އެމަންޒަރު ފެނި އަޑުއިވިފައިވާ ފަދައިންނެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ލިޔުއްވާން އަދި ކިޔުއްވާން އެނގިވަޑައިނުގަންނަވާ، އެފަދަ ވާހަކަތަކެއް ނުދަންނަ ބައެއްގެ މެދުގައި ބޮޑުފުޅުވި ބޭފުޅަކަށް ވީއިރު، އެކަލޭގެފާނު އެވާހަކަތައް ގެންނަވާފައިވަނީ ކޮންތާކުން ތޯއެވެ؟" މާނައީ ކަލޭގެފާނު އެތާނގައި ވަޑައިގެން ނުވަމުއެވެ. އަދިކިއެއްތަ ކަލޭގެފާނު ޣައިބުގެ އެވާހަކަތައް އެބައިމީހުންނަށް ބުނެދެއްވުމަށްޓަކައި މާތް ﷲ އެވާހަކަ ކަލޭގެފާނަށް ވަޙީކުރެއްވީއެވެ.

ނޯޓް

وَلَـٰكِنَّآ أَنشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ ٱلْعُمُرُ ۚ وَمَا كُنتَ ثَاوِيًا فِىٓ أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا۟ عَلَيْهِمْ ءَايَـٰتِنَا وَلَـٰكِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ ﴿ ٤٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެހެނެއްކަމަކު (އޭގެފަހަށް) ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެތައް جيل އެއްގެ މީހުން އުފެއްދެވީމެވެ. ފަހެ، އެއުރެންގެ މައްޗަށް ޒަމާން ދިގުވެގެންދިޔައެވެ. އަދި مدين ގެ أهل ވެރިންގެ ތެރޭގައި އެއުރެންނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ آية ތައް ކިޔަވައި ދެއްވާކަށް ކަލޭގެފާނު ނުހުންނަވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ކަލޭގެފާނު رسول ކަމާއިގެން ފޮނުއްވީ (އަދި އެ خبر ތައް ކަލޭގެފާނަށް އެންގެވީ) ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. (45)

ތަފްސީރު

އެހެނެއްކަމަކު، މޫސާ عليه السلام އަށް ފަހު އެތައް އުއްމަތަކާއި ޖީލެއް އުފެއްދެވީމެވެ. ދެން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޒަމާން ދިގުވެ އެބައިމީހުން މާތް ﷲ ޒިކުރުކުރުން ހަނދާންނެތުނެވެ. އަދި ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން ޝަރީޢަތާއި ހުކުމްތައް ބަދަލުކުރިއެވެ. އެހެންކަމުން، ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ ދީނުގެ ކަންތައް އާކުރައްވައި، ދީނަށް އޭގެސާފުކަން އަނބުރައި ގެނެސްދެއްވުމަށެވެ. ﴿وَمَا كُنتَ ثَاوِيًا فِىٓ أَهْلِ مَدْيَنَ﴾ މާނައީ މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކަލޭގެފާނަށް މޫސާ عليه السلام އާއި ޝުޢައިބު عليه السلام ގެ ވާހަކައާއި، ޝުޢައިބު عليه السلام ގެ ދަރިކަނބަލުންނާއި މޫސާ عليه السلام ކައިވެނިބެއްލެވުމާ، އެކަލޭގެފާނު އެކަނބަލުންގެ ޖަނަވާރުތަކަށް ފެންދެއްވުމާ، ނަޢަމްސޫފި ހުއިހެއްޕެވުމަށް މޫސާ عليه السلام އަށް ނޯކިރީ ލިބުމުގެ ވާހަކަ އެނގިވަޑައިގެން، ކަލޭގެފާނު މައްކާގެ އަހުލުވެރިންނަށް އެވާހަކަތައް ކިޔައިދެއްވަން ކަލޭގެފާނު މަދްޔަނުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރޭގައި ނުއުޅުއްވަމުއެވެ. ވަޙީ ބާވައިނުލެއްވިނަމަ، ކަލޭގެފާނަށްވެސް އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ޤައުމުގެ މީހުންނަށްވެސް އެވާހަކަތައް ނުއެނގުނީހެވެ.

ނޯޓް

وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ ٱلطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا وَلَـٰكِن رَّحْمَةً مِّن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّآ أَتَىٰهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿ ٤٦ ﴾

ތަރުޖަމާ

(އޭ محمد ގެފާނެވެ!) އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ (موسى ގެފާނަށް) ނިދާއިއްވެވިހިނދު، طور ފަރުބަދައިގެ ކައިރިއަކު ކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެންނުވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު (ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވާފައިވަނީ) ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ންވާ رحمة އެއް ކަމުގައެވެ. (އެއީ) ކަލޭގެފާނުގެ ކުރީގައި އެއުރެންގެގާތަށް إنذار ކުރައްވާ رسول އަކު ވަޑައިގެންފައިނުވާ قوم އެއްގެ މީހުންނަށް إنذار ކުރެއްވުމަށްޓަކައެވެ. (އެއީ) އެއުރެން ހަނދުމަކުރުމަށްޓަކައެވެ. (46)

ތަފްސީރު

ތިމަންރަސްކަލާނގެ މޫސާ عليه السلام އަށް ނިދާ އިއްވަވައި، ބަސްވަޙީކުރައްވައި، އެކަލޭގެފާނަށް ރަސޫލުކަން ދެއްވައި، އެކަލޭގެފާނަށް ފިރުޢައުނުގެ ގާތަށް ވަޑައިގެން އޭނާއަށް މާތް ﷲގެ މަގަށް ދަޢުވަތުދެއްވަން އަމުރުކުރެއްވި ހިނދު ކަލޭގެފާނު ޠޫރު ފަރުބަދައިގެ ކައިރީގައި ވަޑައިގެން ނެތެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ފަހެ، ކަލޭގެފާނު މޫސާ عليه السلام ގެ ޚަބަރުތަކުގެ ތެރެއިން އެއްވެސް ކަމެއް ދެކެވަޑައިނުގަންނަވަމުއެވެ. އެވާހަކަތައް ކަލޭގެފާނަށް ކިޔައިދެއްވީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެ ޚަބަރުތައް ކަލޭގެފާނަށް ދެއްވީ ކަލޭގެފާނަށް އޯގާތެރިވެވޮޑިގަތުމުގެ ގޮތުންނެވެ. މީގެ ކުރިން އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ރަސޫލުބޭކަލަކު ވަޑައިގެންފައި ނުވާ، މައްކާގެ އަހުލުވެރިންނަށް އެވާހަކަތަކުން ކަލޭގެފާނު އިންޒާރުކުރެއްވުމަށެވެ. ކަލޭގެފާނުގެ އިންޒާރުން އެބައިމީހުން ނަސޭހަތް ލިބިގަނޭތޯއެވެ.

ނޯޓް

وَلَوْلَآ أَن تُصِيبَهُم مُّصِيبَةٌۢ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا۟ رَبَّنَا لَوْلَآ أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ ءَايَـٰتِكَ وَنَكُونَ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ﴿ ٤٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެއުރެންގެ އަތްތަކުން އިސްކުޅަ عمل ތަކުގެ ސަބަބުން އެއުރެންނަށް مصيبة އެއް ނުޖެހޭނެނަމަ (ތިމަންރަސްކަލާނގެ رسول ބޭކަލުން ނުފޮނުއްވީމުހެވެ.) ފަހެ، އޭރުން އެއުރެން ބުނާނެތެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެންގެ ގާތަށް އިބަރަސްކަލާނގެ رسول އަކު ނުފޮނުއްވީ ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ އޭރުން އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ آية ތަކަށް تبع ވެ، مؤمن ންގެ ތެރެއިން ވެއްޖައީމުހެވެ. (47)

ތަފްސީރު

އެބައިމީހުން ކާފިރުވެ އުރުދުމުގެ ސަބަބުން އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ޢުޤޫބާތް އަންނަ ހިނދު އެބައިމީހުން އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އަޅަމެން އިބަރަސްކަލާނގެ އަމުރުތަކުގައި ހިފަހައްޓައި، އިބަރަސްކަލާނގެއަށް ކިޔަމަންވެ، އިބަރަސްކަލާނގެ ރަސޫލާ ގެންނެވި ތަކެއްޗަށް އީމާންވާން، އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ރަސޫލުބޭކަލަކު ނުފޮނުއްވީ ކީއްވެތޯއެވެ. މިފަދައިން ނުބުނާނެނަމައެވެ. ފުރަތަމަ لولا ގެ ޖަވާބު ވަނީ އުނިކުރެވިފައެވެ. އޭގެ ޖަވާބަކަށް ވާނީ އެބައިމީހުން އެ އުޒުރު ނުދެއްކިނަމަ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ރަސޫލުބޭކަލަކު ނުފޮނުއްވީހެވެ. އަދި ކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިން ރަސޫލުކަމުގެ ބުރަ ލުއިކުރެއްވީމުހެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ކަލޭގެފާނުގެ ކުރިން އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ރަސޫލުބޭކަލަކު ވަޑައިނުގަންނަވައެވެ. އެހެންކަމުން، ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ރަސޫލުބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައި ކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ އެބައިމީހުން އުޒުރުދެއްކުމުގެ ފުރުސަތެއް ނުދެއްވުމަށެވެ. ﴿لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى ٱللَّـهِ حُجَّةٌۢ بَعْدَ ٱلرُّسُلِ﴾ ((އެއީ) ރަސޫލުން ފޮނުއްވުމަށްފަހު، اللَّه ގެ މައްޗަށް މީސްތަކުން ދައްކާނޭ ޙުއްޖަތެއް ލިބިގެން ނުވުމަށްޓަކައެވެ.) ﴿لَوْلَآ أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا﴾ ގައިވާ ދެވަނަ لولا އަކީ ހިތްވަރުދިނުމުގެ ބަސް هلّا ގެ މާނައިގައި އައިސްފައިވާ ލަފުޒެކެވެ. މާނައީ އިބަރަސްކަލާނގެ އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ރަސޫލުބޭކަލަކު ފޮނުއްވަންވީ ނޫންތޯއެވެ.

ނޯޓް

فَلَمَّا جَآءَهُمُ ٱلْحَقُّ مِنْ عِندِنَا قَالُوا۟ لَوْلَآ أُوتِىَ مِثْلَ مَآ أُوتِىَ مُوسَىٰٓ ۚ أَوَلَمْ يَكْفُرُوا۟ بِمَآ أُوتِىَ مُوسَىٰ مِن قَبْلُ ۖ قَالُوا۟ سِحْرَانِ تَظَـٰهَرَا وَقَالُوٓا۟ إِنَّا بِكُلٍّ كَـٰفِرُونَ ﴿ ٤٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން އެއުރެންގެގާތަށް حق ތެދުމަގު އައިހިނދު (އެބަހީ: ތެދުމަގާއިގެން محمد ގެފާނު ވަޑައިގަތްހިނދު) އެއުރެން ބުނޫއެވެ. موسى ގެފާނަށް ދެއްވިފަދަ معجزات ތަކެއް އެކަލޭގެފާނަށް ނުދެއްވީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ މީގެކުރިން موسى ގެފާނަށް ދެއްވި އެއްޗަކަށް، އެއުރެން ފަހެ، كافر ވެފައެއް ނުވޭހެއްޔެވެ؟ އެއުރެން ބުނޫއެވެ. (توراة އާއި قرآن އަކީ) އެކަތި އަނެކައްޗަށް ވާގިވެރިވާ ދެ ޖާދޫއެކެވެ. އަދި އެއުރެން ބުނޫއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެއިންކޮންމެ އެއްޗަކަށް ތިމަންމެން كافر ވަމުއެވެ. (48)

ތަފްސީރު

އެ މަތިވެރި ރަސޫލާ ﷺ އެއަލިގަދަ ފޮތާއިގެން މައްކާގެ އަހުލުވެރިންގެ ގާތަށް ވަޑައިގަތުމުން، ދެކޮޅު ހަދައި ބޮޑާވެގަތުމުގެ ގޮތުން އެބައިމީހުން ބުންޏެވެ. މޫސާ عليه السلام އަށް ދެއްވި އަސާކޮޅާއި އަތްތިލަފުޅު ފަދަ ބަޔާންވެގެންވާ މުޢުޖިޒާތްތައް މުޙައްމަދު ﷺ އަށް ނުދެއްވަނީ ކީއްވެތޯއެވެ. ޤުރައިޝު ވަންހައިގެ މީހުން މުޙައްމަދު ﷺ ގެ ރަސޫލުކަން ދޮގުނުކުރޭ ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު ދޮގުކުރުމަކީ މޫސާ عليه السلام ވެސް ދޮގުކުރުމެވެ. އެހެނީ ވަޙީއަކީ އެއް ވަޙީއެވެ. އަދި އެބަމީހުން، އެބަހީ މައްކާގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން މުޝްރިކުން ބުންޏެވެ. ތައުރާތާއި ޤުރްއާނަކީ ސިޙުރުގެ ތެރެއިންވާ ތަކެއްޗެވެ. ފަހެ، އެދޭއްޗަކީ ސިޙުރެވެ. އެބައިމީހުން އެ ދެފޮތަށްވެސް ކާފިރުވީއެވެ. މިއާޔަތުގެ މަޤްޞަދަކީ: އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް އެންމެ ބޮޑު މުޢުޖިޒާތް ކަމުގައިވާ ޤުރްއާން އައިސްފައި ވާއިރުވެސް، މުޝްރިކުން ހުޅަހަށަނީ މޫސާ عليه السلام ގެންނެވި ފަދަ ޙިއްސީ މުޢުޖިޒާތްތަކެއް މުޙައްމަދު ﷺ ގެންނެވުމަށެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ޤުރްއާނާއި ތައުރާތާއި ބެހޭގޮތުން ބުންޏެވެ. އެ ދެފޮތަކީ ސިޙުރެވެ. ތިމަންމެން ދެފޮތަށްވެސް ކާފިރުވަމެވެ. އެބައިމީހުން އެދުނު ތަކެތި މުޙައްމަދު ﷺ ގެނެސްދެއްވި ނަމަވެސް އެބައިމީހުން އީމާންނުވީހެވެ. އެބައިމީހުންގެ އަބާއްޖަވެރިކަމާއި މަގުފުރެދުމުގެ ސަބަބުންނެވެ.

ނޯޓް

قُلْ فَأْتُوا۟ بِكِتَـٰبٍ مِّنْ عِندِ ٱللَّهِ هُوَ أَهْدَىٰ مِنْهُمَآ أَتَّبِعْهُ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ ﴿ ٤٩ ﴾

ތަރުޖަމާ

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެރިން ކަމުގައިވާނަމަ، ފަހެ، އެ ދެފޮތަށްވުރެ ތެދުމަގު ދެއްކުންބޮޑު ފޮތެއް، ތިމަންކަލޭގެފާނު އެއަށް تبع ވުމަށް، اللَّه ގެ حضرة ން ތިޔަބައިމީހުން ނިކަން ގެނެސްބަލާށެވެ! (49)

ތަފްސީރު

ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ވިދާޅުވާށެވެ، ތިޔަބައިމީހުންނީ ޙަޤީޤަތުގައިވެސް ޙައްޤު ގޮތަށް ތަބަޢަވާން އެދޭ، ތެދުވެރި ބަޔަކު ކަމުގައި ވަނީނަމަ، ތައުރާތާއި، ޤުރްއާނަށްވުރެ ތެދުމަގުދެއްކުން ބޮޑު ފޮތެއް ތިމަންކަލޭގެފާނު އެއަށް ތަބަޢަވުމަށް، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުން ގެނެސްބަލާށެވެ. އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. "މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ޤުރްއާނަށް ވުރެ ފުރިހަމަ، ޝާމިލް، މަތިވެރި އަދި ފަޞާޙަތްތެރި ފޮތެއް މާތް ﷲ ބާވައިލައްވާފައި ނުވާކަން އެއީ ހަމަބުއްދި ހުރި ކޮންމެ މީހަކަށް އެނގޭ ކަމެކެވެ. ޝަރަފާއި މަތިވެރިކަމުގައި އެފޮތަށް ފަހު އަންނަނީ މާތް ﷲ މޫސާ عليه السلام ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ތައުރާތެވެ. ދެން އިންޖީލު އައިސްފައި ވަނީ ތައުރާތު އިތުރަށް ފުރިހަމަކުރައްވައި، ބަނީއިސްރާއީލުގެ މައްޗަށް ޙަރާމްކުރެވުނު ބައެއް ކަންތައް ޙަލާލުކުރެއްވުމަށެވެ.

ނޯޓް

فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا۟ لَكَ فَٱعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَآءَهُمْ ۚ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ ٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ ٱللَّهِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلظَّـٰلِمِينَ ﴿ ٥٠ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެއުރެން ކަލޭގެފާނަށް އިޖާބަ ނުދިންނަމަ (އެބަހީ: ކަލޭގެފާނު އެއުރެންގެ ކިބައިން އެދިވަޑައިގެންނެވި ކަންތައް، އެއުރެންނަށް ނުކުރެވިއްޖެނަމަ) ފަހެ، ދެނެވަޑައިގަންނަވާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން އެ تبع ވަނީ، ހަމައެކަނި އެއުރެންގެ (ނުބައި) އެދުންތަކަށެވެ. އަދި اللَّه ގެ حضرة ން ތެދުމަގަކާނުލައި، އެމީހެއްގެ އަމިއްލަ އެދުމަށް تبع ވީ މީހަކަށްވުރެ މަގުފުރެދުންބޮޑީ ކާކުހެއްޔެވެ؟ ހަމަކަށަވަރުން، އަނިޔާވެރި ބަޔަކަށް اللَّه ތެދުމަގެއް ނުދައްކަވާނެތެވެ. (50)

ތަފްސީރު

ތައުރާތާއި ޤުރްއާން ފިޔަވައި އެހެން ފޮތެއް ގެންނަން ކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން އެދިވަޑައިގަތުމުން އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނަށް އިޖާބަނުދީފިނަމަ، ފަހެ ދެނެވަޑައިގަންނަވާށެވެ. އެބައިމީހުން ކާފިރުވަނީ ބޮޑާވެގަތުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އަދި އެބައިމީހުންގެ ހަވާ ނަފުސުގެ އެދުންތަކަށް ތަބަޢަވުމަށެވެ. އަދި މާތް ﷲގެ މަގުދެއްކުމެއް، އަދި ޙައްޤު ބަޔާންކުރުމެއް ނެތިި އެމީހެއްގެ އެދުންތަކަށް ތަބަޢަވީ މީހަކަށްވުރެ މަގުފުރެދުން ބޮޑު މީހަކު ނުވެއެވެ. އަނިޔާވެރި ދެކޮޅުވެރިންނަށް މާތް ﷲ ތެދުމަގު ނުދައްކަވައެވެ.

ނޯޓް

وَإِذَا يُتْلَىٰ عَلَيْهِمْ قَالُوٓا۟ ءَامَنَّا بِهِۦٓ إِنَّهُ ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّنَآ إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلِهِۦ مُسْلِمِينَ ﴿ ٥٣ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެއުރެންނަށް އެ ފޮތް ކިޔަވައިދެވޭހިނދު އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިމަންމެން އެ ފޮތަށް إيمان ވެއްޖައީމުއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެއީ ތިމަންމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ حضرة ން އައި حق ތެދެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ތިމަންމެން މީގެކުރީގައިވެސް مسلم ން ކަމުގައިވީމުއެވެ. (53)

ތަފްސީރު

ޤުރްއާނުގެ އާޔަތްތައް އަޑުއިވޭ ހިނދު އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. އަހަރުމެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަލާމްފުޅު އަހަރުމެން ތެދުކޮށްފީމެވެ. ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވުމުގެ ކުރިން އަހަރުމެންގެ ރަސޫލުބޭކަލުން އެކަލޭގެފާނުގެ އުފާވެރިކަމުގެ ޚަބަރުދެއްވާފައިވާތީ ﴿وَمُبَشِّرًۢا بِرَسُولٍ يَأْتِى مِنۢ بَعْدِى ٱسْمُهُۥٓ أَحْمَدُ﴾ (އަދި ތިމަންކަލޭގެފާނަށްފަހު أحمد އެވެ ނަމަކަށް ކިއުނު ރަސޫލަކު ވަޑައިގަންނަވާނޭކަމުގެ އުފާވެރި ޚަބަރުދެއްވާ ބޭކަލަކު ކަމުގައެވެ.) މުޙައްމަދު ﷺ ރަސޫލުކަމާއިގެން ފޮނުއްވާނެކަމަށާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލައްވާނެކަމަށް އީމާންވީމެވެ. ފަހެ، އަހަރުމެންނީ މާތް ﷲގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލަނބައިގެން ތިބި މުސްލިމުންނެވެ. އެބައިމީހުންގެ ޖަޒާ ބަޔާންކުރައްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

أُو۟لَـٰٓئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا۟ وَيَدْرَءُونَ بِٱلْحَسَنَةِ ٱلسَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَـٰهُمْ يُنفِقُونَ ﴿ ٥٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެއުރެންނީ، ކެތްތެރިވިކަމަށްޓަކައި، އެއުރެންނަށް ދެފަހަރަށް ދަރުމަ ދެއްވާނޭ މީހުންނެވެ. އަދި އެއުރެން ހެއުކަންތައް މެދުވެރިކޮށް ނުބައިކަންތައް دفاع ކުރެތެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށް ދެއްވި ތަކެތިން އެއުރެން ހޭދަކުރެތެވެ. (54)

ތަފްސީރު

އަހުލުކިތާބީންގެ ތެރެއިން އެ ހެޔޮލަފާ މީހުންނަށް ދަރުމަ ދެފަހަރަށް ދެވޭނެއެވެ. ފުރަތަމަ ދަރުމައަކީ އެބައިމީހުންގެ ފޮތަށް އީމާންވުމުން އެބައިމީހުންނަށް ދެވޭ ދަރުމައެވެ. ދެވަނަ ދަރުމައަކީ ޤުރްއާނަށް އީމާންވުމުން ދެވޭ ދަރުމައެވެ. އެއީ އެބައިމީހުންގެ ކެތްތެރިކަމާއި ތަޤްވާވެރިކަމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ރިވެތި ބަހުން ހުތުރު ވާހަކައަށް ރައްދު ދެއެވެ. އަދި ނުބައިކަމުގެ ރައްދު ނުބައިކަމުން ނުދެއެވެ. އަދި، ކިއެއްތަ އެބައިމީހުން މާފުކުރެއެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ޙަލާލު ހެޔޮ ތަކެތިން އެބައިމީހުން ހޭދަކުރެއެވެ. عَنْ أَبِي بُرْدَةَ بْنِ أَبِي مُوسَى عَنْ أَبِيهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ "‏ ثَلاَثَةٌ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمَنَ بِنَبِيِّهِ وَأَدْرَكَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم فَآمَنَ بِهِ وَاتَّبَعَهُ وَصَدَّقَهُ فَلَهُ أَجْرَانِ وَعَبْدٌ مَمْلُوكٌ أَدَّى حَقَّ اللَّهِ تَعَالَى وَحَقَّ سَيِّدِهِ فَلَهُ أَجْرَانِ وَرَجُلٌ كَانَتْ لَهُ أَمَةٌ فَغَذَاهَا فَأَحْسَنَ غِذَاءَهَا ثُمَّ أَدَّبَهَا فَأَحْسَنَ أَدَبَهَا ثُمَّ أَعْتَقَهَا وَتَزَوَّجَهَا فَلَهُ أَجْرَانِ ‏"‏ ‏.‏ (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب وُجُوبِ الإِيمَانِ بِرِسَالَةِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى جَمِيعِ النَّاسِ وَنَسْخِ الْمِلَلِ بِمِلَّتِهِ) (އަބޫ ބުރްދާ ބްނު އަބީމޫސާ އޭނާގެ ބައްޕާފުޅުގެ އަރިހުން ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ތިން މީހަކަށް އެމީހުންގެ ދަރުމަ ދެފަހަރު ލިބޭނެއެވެ. އަހުލުކިތާބީންގެ ތެރެއިން އޭނާގެ ނަބިއްޔާއަށް އީމާންވެގެން ހުރެ މުޙައްމަދު ﷺއާއި ދިމާވުމުން އެކަލޭގެފާނަށް ތަބާވެ، އެކަލޭގެފާނު ތެދުކުޅަމީހާއަށް ދެ ދަރުމަ ވެއެވެ. މާތް ﷲއާއި، އޭނާގެ ސާހިބުމީހާގެ ޙައްޤު އަދާކުރި އަޅުމީހާއަށް ދެ ދަރުމަ ވެއެވެ. އަދި އޭނާގެ މިލްކުގައި އަންހެން އަޅަކު ހުރެފައި، އޭނާއަށް ކާންދީ، ކާންދިނުމުގައި އެންމެ ރަނގަޅަށް އަމަލުކޮށް، އޭނާ ތަރުބިއްޔަތުކޮށް، ތަރުބިއްޔަތުކުރުމުގައި އެންމެ ރަނގަޅަށް އަމަލުކޮށް، ދެން އޭނާ މިނިވަންކޮށް އޭނާއާއި ކައިވެނިކުރި މީހާއެވެ.) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 154)

ނޯޓް

وَإِذَا سَمِعُوا۟ ٱللَّغْوَ أَعْرَضُوا۟ عَنْهُ وَقَالُوا۟ لَنَآ أَعْمَـٰلُنَا وَلَكُمْ أَعْمَـٰلُكُمْ سَلَـٰمٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِى ٱلْجَـٰهِلِينَ ﴿ ٥٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެއުރެންނަށް ބޭކާރު ވާހަކަ އިވޭހިނދު، އެއުރެން އެއިން އެއްކިބާވެގަނެތެވެ. އަދި އެއުރެން ބުނެތެވެ. ތިމަންމެންނަށް، ތިމަންމެންގެ عمل ތަކެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ عمل ތަކެވެ. ތިމަންމެންނާ ތިޔަބައިމީހުންނާ ވަތްކެވެ. (އެހެނީ) ތިމަންމެން جاهل ންނާއެކު އުޅުމަކަށް ނޭދެމުއެވެ. (55)

ތަފްސީރު

އެބައިމީހުން އީމާންވީ ކަމަށްޓަކައި، އެބައިމީހުންނަށް ކާފިރުންގެ ކިބައިން ހަޑިހުތުރު ބަސްތައް އިވޭހިނދު އެބައިމީހުން އެއަށް އަޅާނުލައި ދޫކޮށްލައެވެ. އަދި އެއަށް ރައްދު ނުދެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. އަހަރުމެންނަށް އަހަރުމެންގެ ރީތި ގޮތާއި، މާފުކުރުމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ މޮޔަ ހުތުރު ގޮތެވެ. ﴿سَلَـٰمٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِى ٱلْجَـٰهِلِينَ﴾ އަހަރުމެން ތިޔަބައިމީހުން ދޫކޮށް، ތިޔަބައިމީހުންނާ ވަކިވަމެވެ. އަދި މުޅިން ވަކިވެ ދުރުވެގަތުމުގެ ސަލާމްކުރަމެވެ. އެބައިމީހުންގެ މުރާދަކީ ތަޙިއްޔަތުގެ ސަލާމެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެމޮޔައިންނާއި ވަކިވެ ދުރުވެގަތުމުގެ ސަލާމެވެ. އެބައިމީހުން ބުނާ ފަދައެވެ. އަހަރުމެން ޖާހިލުންނާއި ޖަދަލުކުރަން ބޭނުން ނުވެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނާއި އެކުގައި އުޅޭން ބޭނުން ނުވެއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވުމުގެ ސަބަބަކީ (ރަސޫލުﷲ ﷺ މައްކާގައި ހުންނަވަނިކޮށް ޙަބަޝާގެ ނަޞާރާއިންގެ ތެރެއިން ވިހި މީހަކު ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައެވެ. ދެން، އެބައިމީހުންނަށް އެކަލޭގެފާނު އަލްމަސްޖިދުލް ޙަރާމުގައި އިންނަވަނިކޮށް ފެނިގެން އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި އިށީދެ، ވާހަކަދައްކަން ތިބެއްޖެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި ބައެއް ކަންކަމާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލުދެންނެވުމުން އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް ޖަވާބުދެއްވިއެވެ. ދެން އެބައިމީހުން އިސްލާމްކަން އިޢުލާންކޮށް ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ ރަސޫލުކަމާއި، ޤުރްއާން ތެދުކުރިއެވެ. ދެން އެބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން ތެދުވުމުން ޤުރައިޝުންގެ ބަޔަކާއެކު އަބޫޖަހުލު އެބައިމީހުންނަށް ހުރަސްއެޅިއެވެ. އަދި އެބައިމީހުންނާ ދިމާއަށް ބުންޏެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވަފުދުގެ އުއްމީދުތައް މާތް ﷲ ފުރިހަމަ ނުކުރައްވާށިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީނުގެ އަހުލުވެރިން ތިޔަބައިމީހުން ފޮނުވީ އެކަލޭގެފާނުގެ ޚަބަރު ހޯދައިގެން ތިޔަބައިމީހުން އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ދިއުމަށެވެ. އެކަމަކު ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން ތެދުވުމުގެ ކުރިން ތިޔަބައިމީހުންގެ ދީން ދޫކޮށް ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނު ތެދުކޮށްފިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށްވުރެ މޮޔަ ވަފުދެއް އަހަރުމެންނަށް އެނގިފައި ނެތެވެ. އެބައިމީހުން ޖަވާބުގައި ބުންޏެވެ. އަހަރުމެން ޖާހިލުންނާއެކު އުޅެން ބޭނުންނުވެއެވެ. އެބަހީ ތިޔަބައިމީހުންނާ އެކުގައި ދާކަށްވެސް އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ރައްދުދޭކަށްވެސް އަހަރުމެން ބޭނުން ނުވެއެވެ. މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވީ އެބައިމީހުންނާ ބެހޭގޮތުންނެވެ.) (ރިވާކުރެއްވީ އިބްނު އިސްޙާޤު، އައްސީރަތުއްނަބަވިއްޔާގައި) ދެން މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ރަސޫލާ ﷺ އަށް ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

إِنَّكَ لَا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهْدِى مَن يَشَآءُ ۚ وَهُوَ أَعْلَمُ بِٱلْمُهْتَدِينَ ﴿ ٥٦ ﴾

ތަރުޖަމާ

ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގަންނަވާހާ މީހަކަށް ކަލޭގެފާނަކަށް ތެދުމަގެއް ނުދެއްކެވޭނެތެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، اللَّه، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި އަޅަކަށް ތެދުމަގު ދައްކަވަތެވެ. އަދި ތެދުމަގު ލިބެނިވި މީހުން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. (56)

ތަފްސީރު

ކަލޭގެފާނަކީ މީސްތަކުންނަށް މަގުދައްކަވާ ބޭކަލެކެވެ. ކަލޭގެފާނު ކިތަންމެ ވަރަކަށް މަސައްކަތްކުރެއްވިޔަސް، ކަލޭގެފާނު އެދިވަޑައިގަންނަވާ މީހަކަށް ކަލޭގެފާނަކަށް ތެދުމަގުނުދެއްކެވޭނެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ތެދުމަގު ދައްކަވަނީ މާތް ﷲއެވެ. ތެދުމަގު ލިބުން ޙައްޤުވެގެންވަނީ ކޮންބަޔަކަށް ކަން އެނގިވަޑައިގެން އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންނަށް ތެދުމަގު ދައްކަވައެވެ. އަދި އަބާއްޖަވެރިކަން ޙައްޤުވަނީ ކޮން ބަޔަކަށްކަން ދެނެވޮޑިގެން އެބައިމީހުން މަގުފުރައްދައެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ ބާއްޖަވެރިކަމުގެ އަހުލުވެރިންނާއި އަބާއްޖަވެރިކަމުގެ އަހުލުވެރިން މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެން ވެއެވެ. عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ، عَنْ أَبِيهِ، أَنَّهُ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ، لَمَّا حَضَرَتْ أَبَا طَالِبٍ الْوَفَاةُ جَاءَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَوَجَدَ عِنْدَهُ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ، وَعَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِي أُمَيَّةَ بْنِ الْمُغِيرَةِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم لأَبِي طَالِبٍ ‏"‏ يَا عَمِّ، قُلْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ، كَلِمَةً أَشْهَدُ لَكَ بِهَا عِنْدَ اللَّهِ ‏"‏‏.‏ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي أُمَيَّةَ يَا أَبَا طَالِبٍ، أَتَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلَمْ يَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَعْرِضُهَا عَلَيْهِ، وَيَعُودَانِ بِتِلْكَ الْمَقَالَةِ، حَتَّى قَالَ أَبُو طَالِبٍ آخِرَ مَا كَلَّمَهُمْ هُوَ عَلَى مِلَّةِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَأَبَى أَنْ يَقُولَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ‏.‏ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ أَمَا وَاللَّهِ لأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ، مَا لَمْ أُنْهَ عَنْكَ ‏"‏‏.‏ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ (صحيح البخاري، كتاب الجنائز، ‏ باب إِذَا قَالَ الْمُشْرِكُ عِنْدَ الْمَوْتِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) (ސަޢީދު ބްނު އަލްމުސައްޔިބު އޭނާގެ ބައްޕާފުޅުގެ އަރިހުން ރިވާކުރައްވާފައި ވެއެވެ. އަބޫ ޠާލިބު މަރަށް ހާޒިރުވެވަޑައިގެންނެވި ވަގުތު ރަސޫލުﷲ ﷺ އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ވަޑައިގެންނެވި އިރު އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުގައި އަބޫޖަހުލާއި ޢަބްދުﷲ ބިން އަބީ އުމައްޔާ ތިއްބާ ދެކެވަޑައިގަތެވެ. ދެން، އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބޮޑުބޭބޭއެވެ! "لاَ إِلهَ إِلاَّ اللهُ" ވިދާޅުވާށެވެ. އެކަލިމައިން ކަލޭގެފާނަށްޓަކައި މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ހެކިވެވަޑައިގެންނެވޭނެއެވެ. އެހިނދު އަބޫޖަހުލާއި ޢަބްދުﷲ ބްނު އުމައްޔާ ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ޢަބްދުލްމުއްޠަލިބުގެ މިއްލަތް ދޫކޮށްލައްވަނީތޯއެވެ؟ އަބޫ ޠާލިބުގެ ފަހު ބަސްފުޅާ ހަމައަށް، ރަސޫލުﷲ ﷺ އެބަސް ތަކުރާރު ކުރައްވަ ކުރައްވާ ހުންނެވިއެވެ. އަދި އެ ދެމީހުން އެމީހުންގެ ވާހަކަ ތަރުރާރުކޮށް ކޮށް ތިއްބެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ފަހު ބަސްފުޅަކަށްވީ: "ޢަބްދުލްމުއްޠަލިބުގެ ދީން މަތީގައެވެ." އަދި ޝަހާދަތުގެ ކަލިމަ ކިޔުއްވަން އެކަލޭގެފާނު ދެކޮޅު ހެއްދެވިއެވެ. އެހިނދު ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. "މާތް ﷲ ގަންދެއްވަމެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނަށް މަނާނުކުރެއްވޭހާ ހިނދަކު ކަލޭގެފާނުގެ ފާފަފުއްސެވުން އެދި ދަންނަވާނަމެވެ." ދެން މާތް ﷲ މި އާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ޙަދީޘު: 1360)

ނޯޓް

وَقَالُوٓا۟ إِن نَّتَّبِعِ ٱلْهُدَىٰ مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَآ ۚ أَوَلَمْ نُمَكِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا يُجْبَىٰٓ إِلَيْهِ ثَمَرَٰتُ كُلِّ شَىْءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿ ٥٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެއުރެން ބުނޫއެވެ. ތިމަންމެން ކަލޭގެފާނާއެކު ތެދުމަގަށް تبع ވެއްޖެނަމަ، ތިމަންމެން ރަށުން ތިމަންމެން ޖަހައިގަނެވޭ ހުށްޓެވެ. أمان ކަން ލިބިގެންވާ حرم އެއް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުރެންނަށްޓަކައި ނުލައްވަންހެއްޔެވެ؟ އެތަނަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ حضرة ން ލިބެނިވި رزق އެއްގެ ގޮތުގައި، ހުރިހާ ބާވަތެއްގެ މޭވާ ގެނެވެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއުރެންކުރެ ގިނަމީހުން އެކަމެއް ނުދަނެތެވެ. (57)

ތަފްސީރު

މާތް ﷲ މިވަނީ މިތަނުގައި މުޝްރިކުންގެ ބައެއް ޝުބުހަތައް ގެންނަވާފައި އެއަށް ބަޔާންވެގެންވާ، ސާފު ރައްދުދެއްވާފައެވެ. މާނައީ މައްކާގެ ކާފިރުން ބުންޏެވެ. އަހަރުމެން އިސްލާމްދީނަށް ވަދެ ކަލޭގެފާނަށް ތަބަޢަވެ، އަހަރުމެންގެ ކާބަފައިންގެ ދީން ދޫކޮށްފިނަމަ، ޢަރަބިން މައްކާގެ ބިމުން އަހަރުމެން ޖަހައިގަނެ، އަހަރުމެންގެ ވަޒަނުން އަހަރުމެން ބޭރުކޮށްފާނެއެވެ. التخطّف އަކީ އަވަސް އަވަހަށް ދަމައިގަތުމެވެ. މާނައީ އެބައިމީހުން އަހަރުމެންގެ ބިމުން އަހަރުމެން ދަމައި ބޭރުކޮށްފާނެއެވެ. އެބައިމީހުންނަށް ރައްދުދެއްވަމުން މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެބައިމީހުން ރައްކާތެރިކުރައްވައި، މައްކާއަކީ، ޙުރުމަތްތެރި، މީސްތަކުން ޖެހިލުންވާ، އަމާން ރަށެއް ކަމުގައި ނުލައްވަން ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެބައިމީހުންނީ ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މީހުން ކަމުގައި ވާއިރުވެސް ދުނިޔޭގެ ހުރިހާ ދިމާއަކުން އެރަށަށް ކާބޯތަކެތި ގެނެވެއެވެ. ވީއިރު، އެބައިމީހުން ރަޙްމާނުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރާނަމަ ކިހިނެއް ވާނެހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ކާފިރުކަން މަތީ ތިބިއިރު މައްކާ އަމާން ތަނަކަށް ވެފައި އެބައިމީހުން އިސްލާމްވުމުން އަމާންނުވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އެއީ ޢަޖާއިބުވާ ވަރުގެ ކަމެކެވެ. ﴿وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ އެހެނެއްކަމަކު، އެންމެ ފަހުގެ ނަބިއްޔާ މުޙައްމަދު ﷺ އެބައިމީހުންގެ ގާތަށް ފޮނުއްވައި، މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި މަތިވެރި ނިޢުމަތް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެންނެވީ އެބައިމީހުން އަނދިރިކަމުން އަލިކަމަށް ނެރުއްވުމަށެވެ. މި ސާފު ބަޔާންކުރެއްވުމުން މާތް ﷲ މި ވަނީ އެބައިމީހުންގެ ޙުއްޖަތް ބާޠިލުކުރައްވާފައެވެ. އެހެނީ އެބައިމީހުންނީ ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ ކާފިރުންގެ ގޮތުގައި ތިބިއިރު، އެބައިމީހުން ތިބީ އެބައިމީހުންގެ ޙަރަމްގައި އަމާންކަމުގައެވެ. އެބައިމީހުންގެ ވަށައިގެން މީސްތަކުން ދިޔައީ އެއްބަޔަކު އަނެއް ބައެއްގެ ލޭ އޮހޮރުވަމުންނެވެ. އަދި ރަށްރަށުން ލިބޭ ތަކެތި އެބައިމީހުންގެ ރަށަށް ދިޔައީ އުފުލެމުންނެވެ. ވީއިރު، އެބައިމީހުން އިސްލާމްވުމުން މާތް ﷲ އެބައިމީހުން ދޫކޮށްލައްވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟

ނޯޓް

وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍۭ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا ۖ فَتِلْكَ مَسَـٰكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَن مِّنۢ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا ۖ وَكُنَّا نَحْنُ ٱلْوَٰرِثِينَ ﴿ ٥٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އެއުރެންނަށް ދެއްވި ދިރިއުޅުމުގެ ތަނަވަސްކަމުގެ މައްޗަށް كبر ވެރިވެގެން އުޅުނު ކިތައްކިތައް ރަށުގެ أهل ވެރިން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހަލާކުކޮށްލެއްވިން ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، އެއުރެންގެ ގެދޮރު (ފެންނާން) އެހުރީއެވެ. ވަރަށްމަދު ހިނދުކޮޅެއްގައި މެނުވީ، އެއިން ގެއެއްގައި އެއުރެންނަށްފަހު، މީހަކަށް ނޫޅެވެތެވެ. އަދި ދެމިހުންނަނިވި ވާރުތަވެރިޔަކީވެސް ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. (އެބަހީ: އެންމެހާ ތަކެތި ފަނާވެދިއުމަށްފަހުވެސް ދިރިދެމިވޮޑިގެންވަނީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ.) (58)

ތަފްސީރު

كم އައިސްފައި ވަނީ ގިނަކުރުމުގެ މާނައިގައެވެ. މާނައީ މައްކާގެ އަހުލުވެރިން ކަންކުރި ފަދައިން، ޙައްދު ފަހަނައަޅައިގޮސް، ކިޔަމަންތެރިކަމުން ބޭރުވެ، އަދި އެބައިމީހުންނަށް ލިބިފައިވާ ތަނަވަސްކަމުގެ ސަބަބުން މާތް ﷲގެ ނިޢުމަތް ޤަބޫލުކުރުމަށް ދެކޮޅުހަދައި، އެނިޢުމަތަށް ކުފުރުވި ގިނަ ރަށްތަކެއްގެ ގެދޮރު އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ސުންނާފަތިކުރައްވައި، އެބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތްތަކުން އެބައިމީހުން މަޙްރޫމުކުރެއްވީމެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުންގެ ގެދޮރު އެހެރީ ފަޅަށެވެ. ވަރަށް މަދުން ނޫނީ އެއިން ތަނެއްގައި މީހަކު ނުއުޅެއެވެ. އެއީ ދަތުރުވެރިންނެވެ. އެބައިމީހުން ދަތުރުމަތީގައި ރެއަކަށް ނުވަތަ ދެތިން ރެއަށް އެތަނުގައި މަޑުކޮށްލައެވެ. އެބައިމީހުންގެ ގެދޮރާއި މުދަލުގެ ވާރުތަވެރިއަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެއެވެ. މިއީ، އެބައިމީހުންގެ ކުރިން އިސްވެދިޔަ ދޮގުކުރި، ނިޢުމަތްތައް ލިބުމުން ނުބައިގޮތުގައި އުފާކުރި އުއްމަތްތަކާމެދު ކަން ކުރެއްވި ފަދައިން މައްކާގެ މުޝްރިކުންނާމެދު ކަންކުރައްވާނެކަމަށް ދެއްވާފައިވާ އިންޒާރެކެވެ.

ނޯޓް

وَمَآ أُوتِيتُم مِّن شَىْءٍ فَمَتَـٰعُ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَزِينَتُهَا ۚ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰٓ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿ ٦٠ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވި ކޮންމެ އެއްޗަކީ، ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުމުގެ ވަގުތީ އުފަލެކެވެ. އަދި އެތާނގެ ޒީނަތްތެރިކަމެވެ. އަދި اللَّه ގެ حضرة ގައިވާ ތަކެތި ހެޔޮކަން ބޮޑުވެފައި، ދެމިހުރުން ބޮޑެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަކަށް ނުވިސްނޭ ހެއްޔެވެ؟ (60)

ތަފްސީރު

މީސްތަކުންނޭވެ! ދުނިޔޭގެ އުފަލާއި، މުދަލާއި، ގެދޮރާއި، ފޭރާން ފަދަ ނިޢުމަތްތަކަކީ މާތް ﷲ އެކަލާނގެ ހެޔޮލަފާ އަޅުންނަށް އާޚިރަތްދުވަހު ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ކަންކަމަށް ބަލާއިރު ނުހަނު ކުޑަމިންވަރެއްގެ ވަގުތީ އުފަލެވެ. އަދި ފަނާވެދަނިވި އަރާމެކެވެ. ދެމިގެންވާ އެއްޗެއް ފަނާވެދަނިވި އެއްޗަކަށްވުރެ ރަނގަޅުކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުވިސްނެނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، އިންސާނާއަށް ދުނިޔޭގައި ލިބޭ ނިޢުމަތް ކިތަންމެ ބޮޑުކަމުގައި ވިޔަސް އެއީ ކަނޑާ އަޅައި ބަލާއިރު ޒައްރެއްގެ މިންވަރެވެ. އެހެންކަމުން، އާޚިރަތުގެ ފައިދާގެ މައްޗަށް ދުނިޔޭގެ ފައިދާއަށް އިސްކަންދިން މީހާ ބުއްދީގެ ޙައްދުތަކުން ބޭރުވެފައިވާ މީހެއް ފަދައެވެ. عَنْ قَيْسٍ، قَالَ سَمِعْتُ مُسْتَوْرِدًا، أَخَا بَنِي فِهْرٍ يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ وَاللَّهِ مَا الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ مِثْلُ مَا يَجْعَلُ أَحَدُكُمْ إِصْبَعَهُ هَذِهِ - وَأَشَارَ يَحْيَى بِالسَّبَّابَةِ - فِي الْيَمِّ فَلْيَنْظُرْ بِمَ يَرْجِعُ"‏ (صحيح مسلم، كتاب الجنة وصفة نعيمها وأهلها، باب فَنَاءِ الدُّنْيَا وَبَيَانِ الْحَشْرِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ) (ޤައިސްގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ފިހްރު ވަންހައިގެ އަޚާ މުސްތައުރިދު ވިދާޅުވަނިކޮށް ތިމަން އަޑުއެހީމެވެ. ރަސޫލުﷲ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. ”އާޚިރަތާއި އަޅައި ބަލާއިރު ދުނިޔެއަކީ ތިޔަބައިމީހުންކުރެ މީހަކު ކަނޑަށް މި އިނގިލި (ޔަޙްޔާ އޭނާގެ ޝަހާދައިނގިލިން އިޝާރާތްކުރެއްވިއެވެ.) ލާފައި ނެގުމުން ހުންނަ މިންވަރު ކަމުގައި ނޫނީ ނުވެއެވެ. ދެން އޭނާ އެއިނގިލި ނެގުނީ ކޮން އެއްޗަކާ އެކުކަން ބަލައިފާހުށިިކަމެވެ.“) (ޞަޙީޙު މުސްލިމް، ޙަދީޘު: 2858) އެބަހީ އެއިނގިއްޔަށް ކަނޑުން ނެގުނީ ކިހާވަރެއް ހެއްޔެވެ؟

ނޯޓް

أَفَمَن وَعَدْنَـٰهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَـٰقِيهِ كَمَن مَّتَّعْنَـٰهُ مَتَـٰعَ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ مِنَ ٱلْمُحْضَرِينَ ﴿ ٦١ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެމީހަކަށް ރިވެތިވެގެންވާ وعد އަކުން ތިމަންރަސްކަލާނގެ وعد ކުރައްވާފައިވާ، އަދި އެ وعد ކުރެއްވެވިކަމެއް ލިބެނިވި މީހަކީ، ދުނިޔޭގެ ދިރިއުޅުމުގެ ވަގުތީ އުފާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެމީހަކަށް ދެއްވި މީހަކާ އެއްފަދަ މީހެއް ހެއްޔެވެ؟ ދެން قيامة ދުވަހުން، އެމީހާވާހުށީ (عقوبات ލިބުމަށް) حاضر ކުރައްވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ. (61)

ތަފްސީރު

އެމީހަކަށް ސުވަރުގެއާއި އެތަނުގައިވާ ދެމިހުންނަނިވި ނިޢުމަތްތައް ދެއްވާނެކަމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަށަވަރު ވަޢުދުވެވޮޑިގެންފައިވާ، އޭނާއަށް އެއްވެސް ޝައްކެއްނެތި އެކަން ޙާޞިލުވާނޭ މުއުމިން މީހާ، ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދުނިޔޭގެ އުނދަގޫތަކާއި ވަރުބަލިވުމާއެކު، ފަނާވަނިވި އުފާތަކުން އެމީހަކަށް އުފާތައް ދެއްވައި، އާޚިރަތް ދުވަހު ޢަޛާބަށް ހާޒިރުކުރެވޭނޭ ކާފިރު މީހާއާ ހަމަހަމަވާނެ ހެއްޔެވެ؟ އެ ދެމީހުން ދުވަހަކުވެސް ހަމަހަމަނުވާނެއެވެ. ﴿مِنَ ٱلْمُحْضَرِينَ﴾ ގެ މާނައީ ޙިސާބުބައްލަވައި ޖަޒާދެއްވުމަށް ގެންދެވުމެވެ. އެމީހެއްގެ ނުރުހުމާއެކުވެސް ޖަލުގެ އަނދިރިކަމަށް ގެންދެވޭ މީހާ ފަދައިންނެވެ.

ނޯޓް

قَالَ ٱلَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ ٱلْقَوْلُ رَبَّنَا هَـٰٓؤُلَآءِ ٱلَّذِينَ أَغْوَيْنَآ أَغْوَيْنَـٰهُمْ كَمَا غَوَيْنَا ۖ تَبَرَّأْنَآ إِلَيْكَ ۖ مَا كَانُوٓا۟ إِيَّانَا يَعْبُدُونَ ﴿ ٦٣ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެއުރެންގެ މައްޗަށް (ކޯފާގެ) ބަސްފުޅު حق ވީ މީހުން ދަންނަވާނެތެވެ. އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! މިތިބީ އަޅަމެން މަގުފުރެއްދި މީހުންނެވެ. އަޅަމެން، އެއުރެން މަގުފުރެއްދީ، އަޅަމެންވެސް މަގުފުރެދުނު ފަދައިންނެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ حضرة އަށް އެއުރެންގެ ކިބައިން އަޅަމެން ބަރީއަވެއްޖައީމުއެވެ. އެއުރެން އަޅުކަންކޮށް އުޅުނީ އަޅަމެންނަކަށް ނޫނެވެ. (63)

ތަފްސީރު

އަބާއްޖަވެރި ވެރިން ބުންޏެވެ. މިތިބީ އަޅަމެންނަށް ތަބަޢަވުމުން އަޅަމެން މަގުފުރެއްދި މީހުންނެވެ. ﴿أَغْوَيْنَآ أَغْوَيْنَـٰهُمْ كَمَا غَوَيْنَا﴾ އަޅަމެން މަގުފުރެދުނު ފަދައިން އަޅަމެން އެބައިމީހުން މަގުފުރެއްދީމެވެ. ގަދަބާރުން މަޖުބޫރުކޮށްގެންނެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެބައިމީހުން ހައްލައި ހުތުރު ޢަމަލުތައް އެބައިމީހުންނަށް ޒީނަތްތެރިކޮށް ދައްކައިގެންނެވެ. އިބަރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުގައި އެބައިމީހުންގެ ކިބައިން އަޅަމެން ބަރީއަވަމެވެ. ޙަޤީޤަތުގައި އެބައިމީހުން އަޅަމެންނަށް އަޅުކަން ނުކުރެއެވެ. އެބައިމީހުން އަޅުކަން ކުރަމުން ދިޔަކަން ކަށަވަރީ އެބައިމީހުންގެ އެދުންތަކަށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ދިޔައީ އެބައިމީހުންގެ އެދުންތަކުން ފަހަތުން ދުވަމުންނެވެ. އެބައިމީހުން ކުރި ފާފައަށް އަދަބު ލިބެންވާނީ އެބައިމީހުންނަށެވެ.

ނޯޓް

وَقِيلَ ٱدْعُوا۟ شُرَكَآءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا۟ لَهُمْ وَرَأَوُا۟ ٱلْعَذَابَ ۚ لَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا۟ يَهْتَدُونَ ﴿ ٦٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި (ދެރަކޮށްލެއްވުމުގެގޮތުން) އަންގަވާ ހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ شريك ންނަށް ތިޔަބައިމީހުން ގޮވާށެވެ! ފަހެ، އެއުރެން އެ شريك ންނަށް ގޮވާނެތެވެ. އެ شريك ން އެއުރެންނަކަށް އިޖާބައެއް ނުދޭނެތެވެ. އަދި އެއުރެންނަށް عذاب ފެންނަ ހުށްޓެވެ. އެހިނދު، އެއުރެންނަށް ތެދުމަގު ލިބުނުނަމަ، ކިހާރަނގަޅުހޭ އެއުރެން ހިތަށް އަރާނެތެވެ. (64)

ތަފްސީރު

އަދި މަލާމާތުގެ ގޮތުން އެބައިމީހުންނަށް އަންގަވާނެއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކަލާނގެތަކުގެ އެހީއަށް އެދި، ތިޔަބައިމީހުންގެ ކިބައިން ޢަޛާބު ދުރުކުރުމަށް އެތަކެތީގެ މަދަދު ހޯދާށެވެ. ދެން އެބައިމީހުން އެތަކެތީގެ އެހީއަށް އެދޭނެއެވެ. ދެން، އެތަކެތި އެބައިމީހުންނަށް އިޖާބައެއް ނުދޭނެއެވެ. އަދި ސަލާމަތްކޮށްނުދޭނެއެވެ. އެ ކަލާނގެތައް އެބައިމީހުންގެ އަޑުއަހައި، އެބައިމީހުންނަށް އިޖާބަނުދޭނެކަން އެބައިމީހުންނަށް އެނގެއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، އެއީ ނިކަމެތިކޮށްލުމާ، ދެރަކޮށްލުމެވެ. އެހިނދު އެބައިމީހުން ހިތަށް އަރާނެއެވެ. އެ ނުބައި ނިމުމާ ހަމައަށް ނުދާން، ދުނިޔޭގައި މުއުމިނުންގެ ގޮތުގައި އުޅެވުނުނަމަ ކިހާ ރަނގަޅު ހެއްޔެވެ؟ އެހެނެއްކަމަކު، އެއީ އެއްގޮތަކަށްވެސް ވާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. ފަހެ، ވަގުތު ވަނީ ފާއިތުވެފައެވެ. މިއަދު އެބައިމީހުން އެތިބީ ނިކަމެތިކަމާ، ދެރަކަމުގައެވެ.

ނޯޓް

فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَنۢبَآءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لَا يَتَسَآءَلُونَ ﴿ ٦٦ ﴾

ތަރުޖަމާ

ފަހެ، އެދުވަހުން (ރަނގަޅު ޖަވާބެއް ދިނުމަށް) خبر ތައް އެއުރެންގެ މައްޗަށް ފަރުދާވެގެން ހިނގައިދާހުށްޓެވެ. ފަހެ، އެއުރެން (حيران ވެފައިވާލެއް ބޮޑުކަމުން) އެކަކު އަނެކަކާ سؤال ވެސް ކޮށްނުލާނެތެވެ. (66)

ތަފްސީރު

﴿فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَنۢبَآءُ﴾ ގެ މާނައީ ޖަވާބުދޭންވީ ގޮތެއް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގުނެވެ. ހުރިހާކަމެއް އެބައިމީހުންނަށް އޮޅިއްޖެއެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ބުނާނެ އެއްޗެއް އެބައިމީހުންނަށް ނޭނގުނެވެ. އެހިނދު އެބައިމީހުން ތިބޭނީ ހަދާނެގޮތެއް ނެތިފައެވެ. ދޫ ބަންދުވެފައެވެ. އަދި ލިބިފައިވާ ޙައިރާންކަމެއްގެ ބޮޑު ކަމުން އެބައިމީހުން އެކަކު އަނެކަކާ ސުވާލުނުކުރާނެއެވެ. ﴿ٱلْأَنۢبَآءُ﴾ އަކީ ޚަބަރުތަކެވެ. އެބައިމީހުންގެ ޙުއްޖަތްތައް އެއީ ޚަބަރުކަމުގައި ވަޙީކުރައްވާފައި ވަނީ އެއީ ޙަޤީޤަތުގައި ޙުއްޖަތަށް ނުވާތީއެވެ. އެއީ ކިޔޭ ވާހަކަތަކަކާއި ކުރެވޭ ދަޢުވާތަކަކަށް ވާތީއެވެ. މި ޢިބާރާތުގެ ޢަޞްލަކީ عموا عن الأنباء އެވެ. މާނައީ އެބައިމީހުންނަށް ޚަބަރުތައް ނުފެނުނެވެ. މިޢިބާރާތް އެކޮޅުކޮޅުން ޖަހައި ﴿فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَنۢبَآءُ﴾ (ޚަބަރުތައް އެބައިމީހުންނަށް ނުފެނި ފޮރުވިގަތެވެ.) އޭ ބުނެވުނީ މުބާލަޣާގެ ގޮތުންނެވެ. މިގޮތަށް ޢިބާރާތް ބަދަލުކުރުމަށް ކިޔަނީ التشبيه المقلوب (އެކޮޅުކޮޅުން ޖަހާފައިވާ ވައްތަރުކުރުން) އެވެ.

ނޯޓް

وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَيَخْتَارُ ۗ مَا كَانَ لَهُمُ ٱلْخِيَرَةُ ۚ سُبْحَـٰنَ ٱللَّهِ وَتَعَـٰلَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿ ٦٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ، އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ އެއްޗެއް ހައްދަވަތެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ރުއްސަވައިފި އަޅަކު (ނަބީކަމަށް) خيار ކުރައްވަތެވެ. އެއުރެންނަކަށް خيار ކުރުމެއް ނެތެވެ. އެއުރެން شريك ކުރާ ތަކެތިން اللَّه ހުސްطاهر ވެ މަތިވެރިވެ ވޮޑިގެންވެއެވެ. (68)

ތަފްސީރު

މިއީ މަތީ މަޤާމާއި ވެރިކަން ލިބިވަޑައިގެން ހުންނެވި މުއްސަނދި ބޭކަލަކަށް ރަސޫލާ ﷺ ވުމަށް މުޝްރިކުން ހުށަހެޅި ހުށަހެޅުމަށް ދެއްވާފައިވާ ރައްދެކެވެ. އާޔަތުގެ މާނައީ: މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ. ކައުނު ޚަލްޤުކުރައްވައި އެތަނުގެ ހުރިހާ ކަމެއް ރާއްވަވައި ހިންގަވަނީ ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ އެއްޗެއް ޚަލްޤުކުރައްވައެވެ. އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ ކަމެއް ކުރައްވައެވެ. އެކަލާނގެ ނިންމަވާ ގޮތާ ދެކޮޅު ހެދޭނޭ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. ނަބީކަމާއި ރަސޫލުކަން ދެއްވުމަށް އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކު ހޮއްވަވައެވެ. އަޅުތަކުންގެ ތެރެއިން އެއްވެސް މީހަކަށް އިޚްތިޔާރެއް ނުވެއެވެ. އިޚްތިޔާރު ވާކަން ކަށަވަރީ އެއްކައުވަންތަ ގަދަފަދަވަންތަ ރަސްކަލާނގެއަށެވެ. އެކަލާނގެ ވެރިކަމުގައި އެއްވެސް ފަރާތެއް އެކަލާނގެއާ ވާދަކުރުމުންނާއި، އެކަލާނގެ އިޚްތިޔާރާއި އަމުރުކުރެއްވުމުގައި އެއްވެސް ފަރާތެއް އެކަލާނގެއާ ބައިވެރިވުމުން މަތިވެރިވަންތަ ކީރިތިވަންތަ ﷲ ހުސްޠާހިރުވަންތަވެވޮޑިގެން ވެއެވެ.

ނޯޓް

قُلْ أَرَءَيْتُمْ إِن جَعَلَ ٱللَّهُ عَلَيْكُمُ ٱلَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَىٰ يَوْمِ ٱلْقِيَـٰمَةِ مَنْ إِلَـٰهٌ غَيْرُ ٱللَّهِ يَأْتِيكُم بِضِيَآءٍ ۖ أَفَلَا تَسْمَعُونَ ﴿ ٧١ ﴾

ތަރުޖަމާ

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން (ތިމަންކަލޭގެފާނަށް) ނިކަން خبر ދީ ބަލާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރޭގަނޑު (ބަދަލެއްނުވެ) قيامة ދުވަހާ ޖެހެންދެން ދެމިއޮންނަ އެއްޗެއް ކަމުގައި اللَّه ލެއްވިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދުވާލުގެ އަލިކަން ގެނެސްދޭނީ، اللَّه ފިޔަވައި އެހެން ކޮން إله އެއް ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުފެންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ (71)

ތަފްސީރު

ދެން މާތް ﷲ ގެންނަވާފައި މިވަނީ ކައުނުން ފެންނަ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ ދެ ހެތްކެއްގެ ވާހަކައެވެ، އެއީ ރެއާއި ދުވާލެވެ. އެއީ މާތް ﷲގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމާއި، އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަކަމުގެ މައްޗަށް ދަލީލުކުރާ ޙައިރާންކުރަނިވި ދަލީލުތަކުގެ ތެރެއިން ދެ ދަލީލެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، ހެނދުނު އިރު އަރައިގެން އައިސް ރޭނގަޑު އިރުއޮއްސޭ މަންޒަރާއި، ދުވާލު އައިސްފައި ދާތަން ފެނިފެނި މީސްތަކުން ވަނީ އެކަމަށް ފަރިތަވެފައެވެ. މީހަކު ކަމަކަށް ނުވަތަ އެއްޗަކަށް ފަރިތަވުމުން އޭގައިވާ މޮޅުކަމާއި ރީތިކަން އޭނާއަށް ގެއްލިދެއެވެ. މާނައީ: މީސްތަކުންނޭވެ! ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބުނެދީބަލާށެވެ. މެދުކެނޑުމެއްނެތި، ދާއިމަށް، ޤިޔާމަތާ ޖެހެންދެން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ރޭގަނޑު ދެމިއޮންނަ ގޮތަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހައްދަވައިފިނަމަ، އެކަލާނގެ ފިޔަވައި ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަލިކަމެއް ގެނެސްދިނުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ އިލާހެއް ކޮބައިހެއްޔެވެ؟ އެކަމުން އެއްކައުވަންތަ ގަދަފަދަވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ކުޅަދުންވަންތަކަމުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުން ދަލީލު ލިބިގަންނަން، ވިސްނައި ފިކުރުކުރުމުގެ އަޑުއެހުމަކުން ތިޔަބައިމީހުން އަޑުނައަހަނީހެއްޔެވެ؟

ނޯޓް

قُلْ أَرَءَيْتُمْ إِن جَعَلَ ٱللَّهُ عَلَيْكُمُ ٱلنَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَىٰ يَوْمِ ٱلْقِيَـٰمَةِ مَنْ إِلَـٰهٌ غَيْرُ ٱللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ ۖ أَفَلَا تُبْصِرُونَ ﴿ ٧٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުން (ތިމަންކަލޭގެފާނަށް) ނިކަން خبر ދީ ބަލާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދުވާލު (ބަދަލެއްނުވެ) قيامة ދުވަހާ ޖެހެންދެން ދެމިއޮންނަ އެއްޗެއް ކަމުގައި اللَّه ލެއްވިނަމަ، ތިޔަބައިމީހުން އަރާމުކުރަން ތިބޭނޭ ރޭގަނޑެއް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެނެސްދޭނީ، اللَّه ފިޔަވައި އެހެން ކޮން إله އެއް ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނުފެންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ (72)

ތަފްސީރު

އަދިވެސް ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ބުނެދީބަލާށެވެ. މެދުކެނޑުމެއްނެތި، ދާއިމަށް، ޤިޔާމަތާ ޖެހެންދެން ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ދުވާލުގެ އަލިކަން ދެމިއޮންނަ ގޮތަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ ހައްދަވައިފިނަމަ، ދުވާލުގެ ވަރުބަލިކަމުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަރާމު ލިއްބައިދޭ ރޭގަނޑު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ގެނެސްދޭނީ މާތް ﷲ ފިޔަވައި ކޮން އިލާހެއް ހެއްޔެވެ؟ އެ މަތިވެރިވަންތަ އިލާހުގެ މަތިވެރިކަންދެކި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެއަށް އީމާންވެ އެކަލާނގެ އެއްކައުވަންތަ ނުކުރަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފިނިމޫސުމުގައި ރޭގަނޑު ތަންކޮޅެއް ދިގުވުމުން ފަތިސްވުމަށް މީސްތަކުން ބޭނުންވެއެވެ. ހޫނު މޫސުމުގެ ދުވަސްތަކުގައި އިރުގެ ގަދައަވިން ފިހޭވަރު ވުމުން މީސްތަކުން ރޭގަނޑަށް ބޭނުންވެއެވެ. އަދި ބައެއް ފަހަރު ހޫނު މޫސުމުގައި މަސައްކަތް މެދުކަނޑާލާފައި ރޭގަނޑު އެމަސައްކަތްކުރެއެވެ. އިރު މެދުކެނޑުމެއްނެތި އަބަދަށް އެބައިމީހުންގެ މައްޗަށް އަރާފައި ހުރެއްޖެނަމަ އެބައިމީހުން ކީއްކުރާނީ ހެއްޔެވެ؟ މުޅި ޙަޔާތް އެކުގައި ފަނާވެ ނެތިދިއުމަށް މަގުފަހިނުވާނެ ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކަމުން މާތް ﷲ އެކަލާނގެ އަޅުންނަށް ދެއްވި ނިޢުމަތް ބަޔާންކުރައްވަމުން ވަޙީކުރައްވަނީ

ނޯޓް

وَمِن رَّحْمَتِهِۦ جَعَلَ لَكُمُ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا۟ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿ ٧٣ ﴾

ތަރުޖަމާ

އެކަލާނގެ رحمة ވަންތަކަމުން ތިޔަބައިމީހުން އަރާމުކުރުމަށާއި، އެކަލާނގެ فضل ވަންތަކަމުން ދެއްވާ رزق ހޯދުމަށް މަސައްކަތް ކުރުމަށް، އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި، ރޭގަނޑާއި، ދުވާލު ލެއްވިއެވެ. (އެއީ) ތިޔަބައިމީހުން شكر ކުރުމަށްޓަކައެވެ. (73)

ތަފްސީރު

ރޭގަނޑާއި ދުވާލު ކަނޑައެޅިފައިވާ ފުރިހަމަ ނިޒާމެއްގެ ދަށުން ބަދަލުވަމުންދާ ގޮތަށް ލެއްވުމަކީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށްވާ މާތް ﷲގެ ރަޙްމަތުގެ ތެރެއިން ކަމެކެވެ. ހަޔާތުގެ ވަރުބަލިކަމާއި ނުތަނަވަސްކަމާއި، ހިތްހަމަނުޖެހުންތަކުން ދުރުވެ ރޭގަނޑު އަރާމުކުރުމަށާއި، އާމްދަނީ ހޯދައި ދިރިއުޅުމުގެ ކަންތައް ހަމަޖެއްސުމަށް ދުވާލު މަސައްކަތްކުރުމަށެވެ. އެކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ދެއްވާފައިވާ ނިޢުމަތްތަކަށްޓަކައި ތިޔަބައިމީހުން އެކަލާނގެއަށް ޝުކުރުވެރިވުމަށްޓަކައެވެ. މާތް ﷲ ބަޔާންކުރައްވާފައިވަނީ ރޭގަނޑާއި ދުވާލަކީ ހުއްޓުމެއް ނެތި ބަދަލުވަމުންދާ ދެކަން ކަމުގައެވެ. އެއީ، އިންސާނާއަށް ދުނިޔޭގައި މަސައްކަތްކުރަން ޖެހިފައިވާތީވެ، އޭނާއަށް ބޭނުންވާ ދަނޑުވެރިކަމާއި، ވިޔަފާރިއާއި ބިނާކުރުމުގެ މަސައްކަތްކުރުމަށެވެ. ދުވާލުގެ އަލިކަން ނެތް ނަމަވެސް އަދި އަރާމުކުރުމަށް ރޭގަނޑު ނެތް ނަމަވެސް އެކަން ނުވީހެވެ. އެހެންވީމައި ދުނިޔޭގައި ދުވާލާއި ރޭގަނޑު އަންނަންޖެހެއެވެ. އެކަމަކު ސުވަރުގޭގައި އެބައިމީހުން ވަރުބައްޔެއް ނުވާނެއެވެ. ވީމާ، ރޭގަނޑެއްގެ ބޭނުން ނުޖެހޭނެއެވެ. އެހެންކަމުން، އަލިކަމާއި އުފާތައް ދެމިގެންދާނެއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރައްވަނީ ﴿لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا﴾ (އެތާނގައި އަވީގެ ހޫނެއް، ނުވަތަ ގަދަފިންޏެއްވިޔަސް އެއުރެން ނުދެކޭނެތެވެ. އަދި ޙަދީޘުގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. إِنَّ الْجَنَّةَ أَنْوَارٌ تَتَلَأْلَأُ (ހަމަކަށަވަރުން ސުވަރުގެއަކީ ވިދާ ބަބުޅާ އަލިތަކެކެވެ.)

ނޯޓް

وَنَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُوا۟ بُرْهَـٰنَكُمْ فَعَلِمُوٓا۟ أَنَّ ٱلْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا۟ يَفْتَرُونَ ﴿ ٧٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކޮންމެ أمّة އަކުން ހެކިވާނޭ މީހަކު ނެރުއްވާ ހުށީމެވެ. (އެއީ އެ أمّة ގެ ނަބިއްޔާއެވެ.) ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ (أمّة ތަކަށް) وحى ކުރައްވާ ހުށީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ދަލީލު ތިޔަބައިމީހުން ގެންނާށެވެ! ފަހެ، އެހިނދު (إله ވަންތަކަން) حق ވެގެންވަނީ (ހަމައެކަނި) اللَّه އަށްކަން އެއުރެންނަށް އެނގޭނެތެވެ. އަދި އެއުރެން އަމިއްލައަށް ހަދައިގެން އުޅުނު ދޮގުތައް އެއުރެންނަށް ގެއްލި ހިނގައިދާނެތެވެ. (75)

ތަފްސީރު

ކޮންމެ އުއްމަތެއްގެ މައްޗަށް ހެކިވެވަޑައިގަތުމަށް ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއުއްމަތުގެ ނަބިއްޔާ ނެރުއްވާހުށީމެވެ. ދެން ތިމަންރަސްކަލާނގެ ފާފަވެރި ކާފިރުންނަށް ވަޙީކުރައްވާހުށީމެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިބި ގޮތްކަމުގައިވާ ކާފިރުކަމާއި ބުދަށް އަޅުކަންކުރުމަށް ތިޔަބައިމީހުން ޙުއްޖަތް ގެންނާށެވެ. ފަހެ، އެބައިމީހުން ތިބީ މަގުފުރެދުމެއްގައިކަން އެހިނދު އެބައިމީހުންނަށް އެނގޭނެއެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކަލާނގެތައް ކަމުގައި ދަޢުވާކުރި ފަރާތްތައް އެބައިމީހުންނަށް ގެއްލިހިނގައިދާނެއެވެ. ފިރުޢައުނުގެ ވާހަކައިން މިސާލުދައްކަވައިގެން ވެރިކަމާއި، ބާރުވެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައިދިއުމުގެ ވާހަކައަށްފަހު ޤަރޫނުގެ ވާހަކައިން މިސާލުދައްކަވަމުން މާތް ﷲ ގެންނަވާފައި މިވަނީ މުދާވެރިކަން ލިބުމުން ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިއުމުގެ ވާހަކައެވެ.

ނޯޓް

۞ إِنَّ قَـٰرُونَ كَانَ مِن قَوْمِ مُوسَىٰ فَبَغَىٰ عَلَيْهِمْ ۖ وَءَاتَيْنَـٰهُ مِنَ ٱلْكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُۥ لَتَنُوٓأُ بِٱلْعُصْبَةِ أُو۟لِى ٱلْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُۥ قَوْمُهُۥ لَا تَفْرَحْ ۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْفَرِحِينَ ﴿ ٧٦ ﴾

ތަރުޖަމާ

ހަމަކަށަވަރުން، قارون އަކީ، موسى ގެފާނުގެ قوم ގެމީހުންގެ ތެރެއިންވީ މީހެކެވެ. ފަހެ، އޭނާ އެއުރެންގެ މައްޗަށް ބޮޑާވެގަތެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އޭނާއަށް ގިނަވެގެންވާ (މުދާތަކުގެ) خزانة ތައް ދެއްވީމެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، ވަރުގަދަ جماعة އެއްގެ މީހުންނަށް، އެ خزانة ތަކުގެ ތަޅުދަނޑިތައް އުފުލުންވަނީ ބުރަވެފައެވެ. އޭނާގެ قوم ގެމީހުން އޭނާއަށް ބުނިހިނދެވެ. (كبر ވެރިވުމުގެގޮތުން) އުފާ ނުކުރާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، ބޮޑާވުމުގެގޮތުން އުފާކުރާ މީހުންދެކެ اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. (76)

ތަފްސީރު

قارون އަކީ އަޖަމީ ނަމެކެވެ. އޭނާއަކީ މޫސާ عليه السلام ގެ ޤައުމުގެ މީހެކެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އައްނަޚަޢީއާއި ޤަތާދާ ވިދާޅުވި ގޮތުގައި އޭނާއަކީ މޫސާ عليه السلام ގެ ބޮޑުބޭބެގެ ދަރިއެކެވެ. އޭނާ ތައުރާތު ކިޔަވާއިރު އަޑު ރީތިކަމުން އޭނާއަށް ކިޔައި އުޅުނީ އަލްމުނައްވަރުއެވެ. އެކަމަކު މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވު މުނާފިޤުވީއެވެ. އަދި އޭނާ މުދާ ގިނަވުމުން، ނުކިޔަމަންތެރިކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިއުމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ ނެތިދިޔައީއެވެ. ﴿فَبَغَىٰ عَلَيْهِمْ﴾ އޭނާގެ ޤައުމުގެ މައްޗަށް އޭނާ ބޮޑާވެ ޖައްބާރުވެގަތެވެ. އަދި ނިޢުމަތާމެދު ބޮޑާވެ ފަޚްރުވެރިވުމުގެ ސަބަބުން އޭނާ ހިތް ކަނުވިއެވެ. ޤާރޫނަށް ލިބިފައިވީ މުއްސަނދިކަން އަހަރުމެން ތަޞައްވަރުކޮށްލަމާ ހިނގާށެވެ. އޭނާގެ ޚަޒާނާތައް ކީއްކުރަންތޯއެވެ. އެ ޚަޒާނާތަކުގެ ތަޅުދަނޑިތައް ވެސް ބަރުކަމުން ވަރުގަދަ ފިރިހެނުންގެ ޖަމާޢަތަކަށް ނުއުފުލެއެވެ. މާތް ﷲގެ މި ވަޙީބަސްފުޅުގެ މާނައަކީ އެއީއެވެ. ﴿وَءَاتَيْنَـٰهُ مِنَ ٱلْكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُۥ لَتَنُوٓأُ بِٱلْعُصْبَةِ أُو۟لِى ٱلْقُوَّةِ﴾ މާނައީ އެބައިމީހުންނަށް ބުރަވުމެވެ. އަހަރުމެންގެ ދުވަސްވަރުގެ މުއްސަނދިންނަށް ބަލައިފިނަމަ، އެތައް ސަތޭކަ އަދި އެތައްހާސް މިލިޔަންގެ މިލްކުވެރިންވެސް ޤާރޫނުގެ ކުރިމަތީގައި ވާނީ ފަޤީރުންނަށެވެ. ﴿إِذْ قَالَ لَهُۥ قَوْمُهُۥ لَا تَفْرَحْ ۖ إِنَّ ٱللَّـهَ لَا يُحِبُّ ٱلْفَرِحِينَ﴾ މިތަނުގައި الفرح އަކީ ލިބުނު ނިޢުމަތާމެދު ފަޚުރުވެރިވެ، އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް ބޮޑާވެގަނެ، ނުބައިގޮތުގައި އެ ނިޢުމަތުން އުފާލިބިގަތުމެވެ. މާނައީ ބޮޑާވެގަތުމުގެ ގޮތުން އުފާނުކުރާށެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އެކަލާނގެ ނިޢުމަތަށް ޝުކުރުނުކޮށް، އެބައިމީހުންގެ މުދަލުން އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް ބޮޑާވެގަންނަ ޙާލު އުފާކުރާ މީހުންދެކެ މާތް ﷲ ލޯބިވެވޮޑިގެން ނުވެއެވެ.

ނޯޓް

وَٱبْتَغِ فِيمَآ ءَاتَىٰكَ ٱللَّهُ ٱلدَّارَ ٱلْـَٔاخِرَةَ ۖ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ ٱلدُّنْيَا ۖ وَأَحْسِن كَمَآ أَحْسَنَ ٱللَّهُ إِلَيْكَ ۖ وَلَا تَبْغِ ٱلْفَسَادَ فِى ٱلْأَرْضِ ۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْمُفْسِدِينَ ﴿ ٧٧ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ތިބާޔަށް اللَّه ދެއްވި ތަކެތިން (ހެޔޮގޮތުގައި ހޭދަކުރުމުން) آخرة ގެ ގޮވައްޗަށް އެދޭށެވެ! (އެބަހީ: آخرة ގެ ދިންނެވުމާއި، رحمة އާއި، ثواب އަށް އެދޭށެވެ!) އަދި ދުނިޔެއިން ތިބާޔަށް ލިބެންވީބައި ހަނދާން ނައްތައިނުލާށެވެ! އަދި اللَّه، ތިބާޔަށް إحسان ތެރިވެވޮޑިގަތް ފަދައިން، ތިބާވެސް (اللَّه ގެ އަޅުތަކުންނަށް) إحسان ތެރިވާށެވެ! އަދި ބިމުގައި فساد އުފެއްދުމަށް ތިބާ އެދިނޫޅޭށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން، فساد ކުރާ މީހުންދެކެ، اللَّه ލޯބިވެވޮޑިގެނެއް ނުވެތެވެ. (77)

ތަފްސީރު

އަދި ތިބާއަށް މާތް ﷲ ދެއްވާފައިވާ މުދަލުން އެކަލާނގެ ރުއްސެވުމަށް އެދޭށެވެ. އަދި ތިބާއަށް ދުނިޔެއިން ލިބުނު ނަސީބު ގެއްލުވާނުލައި، މާތް ﷲ ޙަލާލުކުރެއްވި ގޮތުގައި ކެއުމާއި، ބުއިމާއި. ފޭރާމާއި، ސަވާރީ ފަދަ ކަންކަމަށް ހޭދަކުރާށެވެ. އަދި މާތް ﷲ ތިބާއަށް އިޙްސާންތެރިވީފަދައިން އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް އިޙްސާންތެރިވާށެވެ. އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް ހޭދަކޮށް އެބައިމީހުންނަށް އެހީތެރިވެދީގެންނެވެ. ﴿وَلَا تَبْغِ ٱلْفَسَادَ فِى ٱلْأَرْضِ ۖ إِنَّ ٱللَّـهَ لَا يُحِبُّ ٱلْمُفْسِدِينَ﴾ އަދި މާތް ﷲ ދެއްވި މުދަލުން، އަނިޔާރިވެ، އެކަމުގައި ޙައްދު ފަހަނައަޅައިގޮސް، ހޭދަކުރަންވީ ގޮތް ނޫން ގޮތްގޮތުގައި އެއިން ހޭދަކޮށް ތިބާ މީސްތަކުންގެ މައްޗަށް ބޮޑާވެނުގަންނާށެވެ. އެހެނީ، ބިންމަތީގައި ނުކިޔަމަންތެރިވެ، އަނިޔާވެރިވެގެން ފަސާދަކުރަން އުޅޭމީހުންދެކެ މާތް ﷲ ލޯބިވެވޮޑިގެން ނުވެއެވެ. މާތްކަމާއި، ހެޔޮކަމުގެ އަހުލުވެރިން މިފަދައިން އޭނާއަށް ނަސޭހަތްތެރިވިއެވެ. އެހެނަސް، އޭނާ އެބައިމީހުންނަށް ދިނީ އޭނާގެ މުދަލުގެ ސަބަބުން ކަނުވެ، މުއްސަނދިކަމުން އިމްތިޙާނުކުރެވި، މުއްސަނދިކަމަށް ހެއްލިފައިވާ މޮޔައެއްގެ ޖަވާބެވެ.

ނޯޓް

قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُۥ عَلَىٰ عِلْمٍ عِندِىٓ ۚ أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ ٱللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِۦ مِنَ ٱلْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا ۚ وَلَا يُسْـَٔلُ عَن ذُنُوبِهِمُ ٱلْمُجْرِمُونَ ﴿ ٧٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

އޭނާ ބުންޏެވެ. ތިމަންނާއަށް އެ މުދާ ލިބުނުކަން ކަށަވަރީ، ތިމަންގެ ކިބައިގައިވާ علم ވެރިކަމަކުންނެވެ. ހަމަކަށަވަރުން، އޭނާގެ ކުރިން އިސްވެދިޔަ جيل ތަކުން އޭނާޔަށްވުރެ މާވަރުގަދަ އަދި މުދާ ގިނަމީހުން اللَّه ހަލާކުކުރެއްވިކަން އޭނާޔަށް ނޭނގެނީހެއްޔެވެ؟ އަދި ކުށްވެރިންނަކަށް، އެއުރެންގެ ފާފަތަކާމެދު سؤال އެއް ނުކުރައްވާނެތެވެ. (އެބަހީ: އެއުރެންނާ سؤال ކުރެއްވުމުގެ ބޭނުމެއްނެތެވެ. اللَّه ހުރިހާކަމެއް ދެނެވޮޑިގެންވެތެވެ.) (78)

ތަފްސީރު

މާނައީ އަހުރެންނަށް މިމުދާ ލިބުނީ އަހުރެންގެ ތޫނުފިލިކަމާއި، ވިސްނުންތެރިކަމުންނެވެ. އަދި މުއްސަނދިވެ، މުދާވެރިކަން ހޯދާނެ ގޮތުގެ ޢިލްމު އަހުރެންނަށް ލިބިފައި ހުރުމުންނެވެ. ﴿أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ ٱللَّـهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِۦ مِنَ ٱلْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا ۚ وَلَا يُسْـَٔلُ عَن ذُنُوبِهِمُ ٱلْمُجْرِمُونَ﴾ އޭނާގެ ކުރިން އިސްވެގޮސްފައިވާ މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން އޭނާއަށް ވުރެ ހަށިގަނޑު ވަރުގަދަ، މުދަލާއި ދަރިން ގިނަ މީހުން މާތް ﷲ ނެތިކުރައްވާފައިވާކަން، އޭނާގެ މުއްސަނދިކަމަށް ހެއްލިފައިވާ އެ މޮޔަމީހާއަށް ނޭނގެނީހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުންގެ ފާފަތަކާ ޖަރީމާތަކާ މެދު މާތް ﷲ އެބައިމީހުންނާ މެދު ސުވާލުކުރެއްވުމުގެ ބޭނުމެއް ނެތެވެ. އަދި ކިއެއްތަ، އެބައިމީހުންނަށް މުހުލަތެއް ނުދެއްވައި، އެބައިމީހުންނަށް ޢަޛާބުދެއްވާނެއެވެ. އެކަލާނގެ އެބައިމީހުންގެ ފާފަތައް ދެނެވޮޑިގެންވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން އެބައިމީހުންނާ ސުވާލުކުރެއްވުމުގެ ބޭނުމެއް ނެތެވެ.

ނޯޓް

وَقَالَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَعَمِلَ صَـٰلِحًا وَلَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلصَّـٰبِرُونَ ﴿ ٨٠ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި علم ލިބިގެންވާ މީހުން ބުނޫއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަލާކުހުށްޓެވެ. إيمان ވެ صالح عمل ކުޅަމީހަކަށް، اللَّه ގެ ثواب (قارون ގެ މުދާވެރިކަމަށްވުރެ) މާހެޔޮކަން ބޮޑެވެ. އަދި ކެތްތެރިންނަށް މެނުވީ، އެ ދަރަޖައެއް ނުލިބޭނެތެވެ. (80)

ތަފްސީރު

ޢިލްމާއި ވިސްނުންތެރިކަމުގެ އަހުލުވެރިންގެ ތެރެއިން ބުއްދިވެރިން އެބައިމީހުންނަށް ބުންޏެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތިޔަފަދަ އުއްމީދުކުރުމާއި، ބޭކާރު ވާހަކަދެއްކުން ދޫކޮށްލާށެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲ އާޚިރަތް ދުވަހު ހެޔޮލަފާ މުއުމިނުންނަށް ދެއްވާ ދަރުމަ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިޔަ ފެންނަ ނިޢުމަތަށްވުރެ މާ ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ. އަދި ތިޔަ ނިޢުމަތް އާޚިރަތުގެ ނިޢުމަތަށް ނިސްބަތްކޮށް ބަލާއިރު، ޒައްރެއްގެ މިންވަރު ކަމުގައި ވެސް ނުވާނެއެވެ. އަދި މާތް ﷲ އެންގެވި ގޮތުގެ މަތީގައި ކެތްތެރިވެ، ދުނިޔޭގެ ޒީނަތްތެރިކަމާއި އެދުންތަކަށް ފުރަގަސްދޭ ކެތްތެރި މުއުމިންނަށް ނޫނީ އެމަތިވެރި ދަރަޖަ ނުލިބޭނެއެވެ. ދެން، ޤާރޫނުގެ ނިމުން ކަމުގައިވީ ޤުރްއާނުގައި ބަޔާންކުރައްވާފައިވާ ނިމުމެވެ.

ނޯޓް

وَأَصْبَحَ ٱلَّذِينَ تَمَنَّوْا۟ مَكَانَهُۥ بِٱلْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ ٱللَّهَ يَبْسُطُ ٱلرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦ وَيَقْدِرُ ۖ لَوْلَآ أَن مَّنَّ ٱللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا ۖ وَيْكَأَنَّهُۥ لَا يُفْلِحُ ٱلْكَـٰفِرُونَ ﴿ ٨٢ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި އިއްޔެ އޭނާގެ ދަރަޖައަށް (އެބަހީ: قارون ގެ މުދާވެރިކަމަށާއި ދަރަޖައަށް) އެދުނުމީހުން ބުނާކަމުގައިވިއެވެ. ކަލެޔަކަށް ނުފެނޭހެއްޔެވެ؟ اللَّه، އެކަލާނގެ އަޅުތަކުންކުރެ އިރާދަކުރެއްވި އަޅަކަށް رزق ތަނަވަސް ކޮށްދެއްވައި، އަދި (އެކަލާނގެ އިރާދަކުރެއްވި އަޅަކަށް رزق) ދަތިކުރައްވަތެވެ. اللَّه، އަޅަމެންގެ މައްޗަށް ދަރުމަވަންތަވެ ވޮޑިނުގަތްނަމަ، އަޅަމެންވެސް ގަންބަވައިގަންނަވައިފީހެވެ. ކަލެޔަކަށް ނުފެނޭހެއްޔެވެ؟ كافر ންނެއް ނުދިނޭނެތެވެ. (82)

ތަފްސީރު

އޭނާގެ ދަރަޖައާއި މުދާވެރިކަމަށް އިއްޔެ އެދުނުމީހުން، އޭނާއަށް ޖެހުނު މުޞީބާތާއި އޭނާއާއެކުގައި ބިންގަނޑު ގަނބައިގެން ދިޔަތަން ފެނުމަށްފަހު ބުނަންފެށިއެވެ. ﴿وَيْكَأَنَّ﴾ ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ޙައިރާންވެ ވިސްނާށެވެ. މާތް ﷲގެ ޙިކުމަތާއި އިރާދަފުޅާއި އެއްގޮތްވާ ގޮތުގެ މަތިން އެކަލާނގެ އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ރިޒުޤު ތަނަވަސްކޮށްދެއްވައި، އިރާދަކުރައްވާ މީހަކަށް ދަތިކުރައްވަނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ ކާފިރަކަށް ތަނަވަސްކޮށްދެއްވައި މުއުމިނަކަށް ދަތިވެސް ކުރައްވަފާނެއެވެ. ރިޒުޤު ތަނަވަސްވުމާއި، މާތް ﷲގެ ޙަޟްރަތުގައި އިންސާނާ މާތްވުމާއި ނިކަމެތިވުމާއި އެއްވެސް ގުޅުމެއް ނެތެވެ. ﴿لَوْلَآ أَن مَّنَّ ٱللَّـهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا ۖ وَيْكَأَنَّهُۥ لَا يُفْلِحُ ٱلْكَـٰفِرُونَ﴾ އަހަރުމެން އެދުނު ކަންތައް އަހަރުމެންނަށް ކޮށްނުދެއްވައި، އަހަރުމެންގެ މައްޗަށް އެކަލާނގެ އޯގާތެރިވެވޮޑިނުގަތްނަމަ، އަހަރުމެންގެ ނިމުންވެސް ވީހީ ޤާރޫނުގެ ނިމުން ފަދައިންނެވެ. އަދި ޤާރޫނާއެކުގައި ބިންގަނޑު ގަންބަވައިގަތް ފަދައިން އަހަރުމެންނާއެކުގައިވެސް ބިންގަނޑު ގަންބަވައިގަތީހެވެ. ޤައުމުގެ މީހުންނޭވެ! ސަމާލުވެ ތިބެ އެކަމާމެދު ޢަޖާއިބުވާށެވެ. އެހެނީ، މާތް ﷲގެ ނިޢުމަތަށް އިންކާރުކުރާ މީހާ، ކާމިޔާބުވެ، ނުދިންނަވާނެއެވެ. މިހާހިސާބަށް މުދާލިބުމުން ޙައްދު ފަހަނައަޅައި ދިއުމުގެ ވާހަކަ ކަމުގައިވާ ޤާރޫނުގެ ވާހަކަ ނިމުނީއެވެ. ދެން މިއަންނަނީ ނިންމާލުމުގެ ބަސްކޮޅެވެ.

ނޯޓް

مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ خَيْرٌ مِّنْهَا ۖ وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى ٱلَّذِينَ عَمِلُوا۟ ٱلسَّيِّـَٔاتِ إِلَّا مَا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ ﴿ ٨٤ ﴾

ތަރުޖަމާ

ހެޔޮކަމާއިގެން އަތުވެއްޖެމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހަކަށް އެއަށްވުރެ ހެޔޮވެގެންވާ ثواب (آخرة ގައި) ހުށްޓެވެ. އަދި ނުބައިކަމާއިގެން އަތުވެއްޖެމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، ނުބައިކަންތައް ކުރިމީހުންނަށް އެއުރެން ކޮށްއުޅުނު عمل ތަކަށް މެނުވީ ޖަޒާއެއް ނުލިބޭހުށްޓެވެ. (84)

ތަފްސީރު

ހެޔޮކަމާއިގެން އަތުވެއްޖެ މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ މާތް ﷲ އޭނާގެ ދަރުމަ އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވާނެއެވެ. ދިހަ ގުނައަށް ނުވަތަ ހަތްިދިހަ ގުނައަށް ނުވަތަ އެއަށްވުރެ އިތުރަށެވެ. އަދި ނުބައިކަމާއިގެން އަތުވެއްޖެ މީހާ ދަންނާށެވެ. ފަހެ އޭނާއަށް އޭނާގެ ނުބައިކަމުގެ މިންވަރަށް މެނުވީ ޖަޒާނުދެއްވާނެއެވެ. މާނައީ އޭނާއަށް ލިޔުއްވާނީ އެއް ނުބައިކަމެވެ. އިތުރުކުރުމެއް ނެތިއެވެ. މިއީ އަޅުތަކުންގެ މައްޗަށް މާތް ﷲގެ ފަޟްލުވަންތަކަން ބޮޑުކަމެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ ހެޔޮކަމުގެ ޖަޒާ އެކަލާނގެ ފަޟްލުވަންތަކަމުން އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުކޮށްދެއްވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ދީލަތިކަމުންނާއި، ޢަދުލުވެރިކަމުން ނުބައިކަމުގެ ޖަޒާ އިތުރުނުކުރައްވައެވެ.

ނޯޓް

إِنَّ ٱلَّذِى فَرَضَ عَلَيْكَ ٱلْقُرْءَانَ لَرَآدُّكَ إِلَىٰ مَعَادٍ ۚ قُل رَّبِّىٓ أَعْلَمُ مَن جَآءَ بِٱلْهُدَىٰ وَمَنْ هُوَ فِى ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ ﴿ ٨٥ ﴾

ތަރުޖަމާ

ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނަށް قرآن ބާވައިލެއްވި ރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނުގެ އުފަން ރަށަށް (އެބަހީ: مكة އަށް) ކަލޭގެފާނު އަނބުރާ ފޮނުއްވާ ހުށްޓެވެ. ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތެދުމަގާއިގެން އައިމީހާއާއި، ފާޅުވެގެންވާ ފުރެދުމެއްގައިވާމީހާ، އެންމެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ، އަހުރެންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ. (85)

ތަފްސީރު

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލައްވައި، އެފޮތް މީސްތަކުންނަށް އިއްވެވުން ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ފަރުޟުކުރެއްވި ރަސްކަލާނގެ، އެބައިމީހުން ކަލޭގެފާނު އެރަށުން ނެރެލިފަދައިން ކަލޭގެފާނު މައްކާއަށް އަނބުރާ ފޮނުއްވާހުށްޓެވެ. މިއީ، ރަސޫލުﷲ ﷺ މައްކާ ފަތަޙަކުރައްވައި، ސަލާމަތްތެރިކަމާ، ނަޞްރާއެކު އެރަށަށް ވެދެވަޑައިގަންނަވާނޭކަމަށް މާތް ﷲ ވެވޮޑިގެންފައިވާ ވަޢުދެކެވެ. عَنِ الضَّحَّاكِ قَالَ: لَمَّا خرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مِنْ مَكَّةَ فَبَلَغَ الجُحْفَةَ اشْتَاقَ إِلَى مَكَّةَ، فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى عَلَيْهِ الْقُرْآنَ (لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ) إِلَى مَكَّةَ. (تفسير القرآن العظيم لابن أبي حاتم، ص: 3026) (އައްޟައްޙާކުގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. މާތް ރަސޫލާ ﷺ(ހިޖުރަކުރައްވައި ވަޑައިގަތް މަގުމަތީގައި) މައްކާއިން ނުކުމެވަޑައިގެން އަލްޖުޙްފާއާ ހަމައަށް ވަޑައިގެންފައި (އެއީ މަދީނާ ކައިރީގައި ވާ ރަށެއް) މައްކާ ދެކެވަޑައިގަތުމަށް ޝައުޤުވެރިވެވަޑައިގަތެވެ. ދެން މާތް ﷲ ﴿لَرَآدُّكَ إِلَىٰ مَعَادٍ﴾ މިއާޔަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އެއީ މައްކާއަށެވެ. (ތަފްސީރު އިބްނު އަބީޙާތިމް، ޙަދީޘު:17205) ﴿قُل رَّبِّىٓ أَعْلَمُ مَن جَآءَ بِٱلْهُدَىٰ وَمَنْ هُوَ فِى ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ﴾ ރަސޫލާ ﷺ އެވެ! އެ މުޝްރިކުންނަށް ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ. ހިދާޔަތު ލިބިފައިވަނީ ކާކަށް ކަމާއި، މަގުފުރެދިފައި ވަނީ ކޮންބައެއްކަން (އެއީ އެކަލޭގެފާނާއި، މުޝްރިކުންގެ ވާހަކަ) ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. ފަހެ، ހިދާޔަތު ލިބިފައިވަނީ ކާކަށް ކަމާއި، އޭނާއަށް ޙައްޤުވާ ދަރުމައާއި ނަޞްރާއި، މަގުފުރެދިފައިވަނީ ކޮންބައެއްކަމާއި، އެބައިމީހުންނަށް ޙައްޤުވާ ޢަޛާބާއި ނިކަމެތިކަން ދެނެވޮޑިގެންވަނީ އެކަލާނގެއެވެ.

ނޯޓް

وَمَا كُنتَ تَرْجُوٓا۟ أَن يُلْقَىٰٓ إِلَيْكَ ٱلْكِتَـٰبُ إِلَّا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ ۖ فَلَا تَكُونَنَّ ظَهِيرًا لِّلْكَـٰفِرِينَ ﴿ ٨٦ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި ކަލޭގޭފާނަށް ފޮތް ބާވައިލައްވާނެ ކަމަކަށް ކަލޭގެފާނު އުންމީދެއް ނުކުރައްވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ رحمة ން އެ ފޮތް ކަލޭގެފާނަށް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ފަހެ، ކަލޭގެފާނު އެއްވެސް حال އެއްގައި كافر ންނަށް ވާގިވެރިޔަކު ކަމުގައި ވެވަޑައިނުގަންނަވާ ހުށިކަމެވެ! (86)

ތަފްސީރު

މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ކަލޭގެފާނަށް ނަބީކަން ދެއްވާނެކަމަށް، އަދި ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލައްވާނެ ކަމަށް ކަލޭގެފާނު އުއްމީދެއް ނުކުރައްވަމުއެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، މާތް ﷲ ކަލޭގެފާނަށް ލެއްވި ރަޙްމަތުންނާއި، އިންސާނުންނަށް ލެއްވި ރަޙްމަތުން ކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވީއެވެ. އެހެންކަމުން، ކާފިރުން ރުއްސެވުމަށް ކަން ކުރައްވާ އެބަމީހުންގެ ވާގިވެރިއަކު ކަމުގައި ކަލޭގެފާނު ވެވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ. ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވިއެވެ. މާތް ﷲ އެކަލޭގެފާނަށް އެންގެވީ މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވުން ކަމުގައިވާ ކާފިރުން އެދޭގޮތަށް ކަންތައް ނުކުރައްވައި، ޙައްޤު ފާޅުކުރެއްވުމަށެވެ.

ނޯޓް

وَلَا تَدْعُ مَعَ ٱللَّهِ إِلَـٰهًا ءَاخَرَ ۘ لَآ إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ كُلُّ شَىْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُۥ ۚ لَهُ ٱلْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿ ٨٨ ﴾

ތަރުޖަމާ

އަދި اللَّه އާ އެކުގައި އެހެން إله އަކަށް ތިބާ دعاء ކޮށް އަޅުކަން ނުކުރާށެވެ! އެކަލާނގެ މެނުވީ، حق ވެގެން އަޅުކަމެއްވެވޭ إله އަކު ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެ ذات ފުޅު މެނުވީ، އެހެން ހުރިހާ ތަކެއްޗެއް ފަނާވެދާހުށްޓެވެ. ނިޔާކުރެއްވުންވަނީ، ހަމައެކަނި އެކަލާނގެއަށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން رجوع ކުރައްވާހުށީވެސް އެކަލާނގެ حضرة އަށެވެ. (88)

ތަފްސީރު

ފަހެ، ކަލޭގެފާނުގެ ޚާލިޤުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް ކަލޭގެފާނު އަޅުކަން ނުކުރައްވާށެވެ. ފަހެ، ޢާލަމްތަކުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ މެނުވީ ޙައްޤު ގޮތުގައި އަޅުކަމެއް ވެވޭ އިލާހަކު ނުވެއެވެ. ކައުނުގައި ވާހައި ތަކެއްޗެއް ފަނާވެ ނެތިހިނގައިދާނެއެވެ. ދެމިވޮޑިގެންވާނީ ދާއިމަށް ދިރިދެމިވޮޑިގެންވާ، ދާއިމަށް ޤާއިމުވެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ޚަލްޤުތަކުންގެ މެދުގައި ނިޔާ ކަނޑައަޅުއްވަނީ އެކަލާނގެއެވެ. އެންމެހާ ޚަލްޤުތަކުން ޙިސާބުބެއްލެވުމަށާއި، ޖަޒާދެއްވުމަށް އެނބުރި ދިއުން ވަނީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތަށެވެ. އަލްޙާފިޡު އިބްނުކަޘީރު ވިދާޅުވިއެވެ. މިތަނުގައި މާތް ﷲ ވަނީ އެކަލާނގެއީ ދިރިދެމިވޮޑިގެންވާ، ދާއިމަށް ޤާއިމްވެވޮޑިގެންވާ، ޚަލްޤުތަކުން މަރުވެދާއިރުވެސް، އެކަލާނގެއަށް އަވަހާރަވުމެއް ނުވާ ރަސްކަލާނގެކަން އަންގަވާފައެވެ. ވަޖުހުފުޅު ގެންނަވާފައިވަނީ ޒާތުފުޅަށެވެ. މާނައީ އެކަލާނގެ ޒާތުފުޅު ފިޔަވައި ކޮންމެ އެއްޗަކީ ނެތިދާނެ އެއްޗެކެވެ. ފަހެ، އެކަލާނގެ މުޤައްދަސް ޒާތުފުޅު ފިޔަވައި ހުރިހާ އެއްޗެއް ނެތިދާނެއެވެ. އިބްނު ޢައްބާސް رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. "މޫސާ عليه السلام ގެ ބޮޑުބޭބޭގެ ދަރި ހުރީ ގިނަ ޢިލްމު އުނގެނިގެންނެވެ. އެހެނެއްކަމަކު، މާތް ﷲގެ ޢަދުއްވު މުނާފިޤުވީއެވެ. މޫސާ عليه السلام އާ ދެކޮޅަށް ނުކުމެ އެކަލޭގެފާނަށް ޙަސަދަވެރިވާ ހިސާބަށެވެ. ދެން، މޫސާ عليه السلام އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ އަތުން ޒަކާތް ނެގުމަށް މާތް ﷲ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އަމުރުކުރައްވައިފިއެވެ. އެހިނދު އޭނާ އެކަމަށް އިންކާރުކުރިއެވެ. އަދި އޭނާއާއި އެކުގައި ތިބި މީހުންނަށް ބުންޏެވެ. މޫސާ عليه السلام އުޅުއްވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދާ ނަންގަވާށެވެ. އެކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ނަމާދުކުރުމަށް އަމުރުކުރެއްވުމުން ތިޔަބައިމީހުން އެކަލޭގެފާނަށް ކިޔަމަންވީމުއެވެ. މިހާރު އެކަލޭގެފާނު އެ އުޅުއްވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދާ ފޭރެންވެގެންނެވެ. ވީމާ، އަހުރެންނަށް ފެންނަނީ އަހަރުމެން ކަސްބީ އަންހެނަކު އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ފޮނުވައިގެން އެކަލޭގެފާނު އޭނާއާ އެކު ޒިނޭކުރެއްވިކަމަށް އޭނާ ތުހުމަތުކުރުމެވެ. ދެން ޤާރޫނު މޫސާ عليه السلام ގެ އަރިހަށް އައިސް ދެންނެވިއެވެ. ބަނީއިސްރާއީލު މީހުން އެއްކުރައްވައި، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް އަމުރުކުރެއްވި ކަންތައް އެބައިމީހުންނަށް ބުނެދެއްވާށެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުން އެއްކުރައްވައި ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަމުރުކުރައްވަނީ އެކަލާނގެއަށް އަޅުކަންކުރުމަށާއި، އެކަލާނގެއާއެކު އެއްވެސް ފަރާތެއް ޝަރީކުނުކުރުމަށެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ތިމަންކަލޭގެފާނަށް އަމުރުކުރައްވަނީ ތިޔަބައިމީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކާ އިނދެފައި ހުރި މީހަކު ޒިނޭކޮށްފިނަމަ އޭނާ ރަޖަމްކުރުމަށެވެ. އެހިނދު އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ޒިނޭކުރައްވައިފީމުއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު ހެއްޔެވެ؟ އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އާދޭހެވެ. ދެން، އެބައިމީހުން އެއަންހެންމީހާ ގެނައުމުން އޭނާ އެކަލޭގެފާނުގެ މައްޗަށް ޒިނޭގެ ތުހުމަތު ކުރިއެވެ. އެހިނދު މޫސާ عليه السلام ކީރިތި ކުރައްވާ ޙާލު ސަޖިދައަށް ތިރިވެވަޑައިގަތެވެ. ދެން މާތް ﷲ އެކަލޭފާނަށް ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ކީރިތިކުރައްވަނީ ކޮންކަމަކާ ހެއްޔެވެ؟ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ކަލޭގެފާނަށް ބިމުގެ މައްޗަށް ފުރިހަމަ ބާރު ދެއްވައިފީމެވެ. ފަހެ، އެއަށް އަމުރުކުރައްވާށެވެ. ކަލޭގެފާނަށް ކިޔަމަންވާނެއެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު އިސްތަށިފުޅު އުފުއްލަވައި ވިދާޅުވިއެވެ. އޭ ބިމާއެވެ! އެބައިމީހުން ނަގާށެވެ. އެހިނދު އެއެންމެން އެ ބިމުގެ ތެރެއަށް ގެއްލިގެން ހިނގައްޖެއެވެ، މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅު ﴿فَخَسَفْنَا بِهِۦ وَبِدَارِهِ ٱلْأَرْضَ﴾ ގައި ވަނީ އެވާހަކައެވެ. (ރިވާކުރެއްވީ އިބްނުލް މުންޛިރު އަދި އަލްޙާކިމު ވަނީ އެ ރިވާޔަތް ޞަޙީޙު ކަމުގައި ވިދާޅުވެފައި)

ނޯޓް