اللَّه އީ، އެންމެހާ ތަކެތި އެކަލާނގެއަށް ބޭނުންތެރިވެގެންވާ، އަދި އެއްވެސް އެއްޗަކަށް، އެކަލާނގެ ބޭނުންވެވޮޑިގެންނުވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (2)

﴿ٱلصَّمَدُ﴾ ގެ މާނައަކީ އަލްބުޚާރީ ވިދާޅުވިގޮތުގައި އެއީ އެފަރާތަކަށް ހުރިހާ ވެރިކަމެއް ގޮސް ނިމޭ ވެރިފަރާތެވެ. ޢަރަބީން އެބައިމީހުންގެ ވެރިންނަށް ٱلصَّمَدُ ކިޔައި އުޅުނެވެ. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ قَالَ اللَّهُ كَذَّبَنِي ابْنُ آدَمَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، وَشَتَمَنِي وَلَمْ يَكُنْ لَهُ ذَلِكَ، أَمَّا تَكْذِيبُهُ إِيَّاىَ أَنْ يَقُولَ إِنِّي لَنْ أُعِيدَهُ كَمَا بَدَأْتُهُ، وَأَمَّا شَتْمُهُ إِيَّاىَ أَنْ يَقُولَ اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا، وَأَنَا الصَّمَدُ الَّذِي لَمْ أَلِدْ وَلَمْ أُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لِي كُفُوًا أَحَدٌ ‏"‏‏. (صحيح البخاري، كتاب التفسير، باب قَوْلِهِ ‏{‏اللَّهُ الصَّمَدُ‏}‏) (އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ ﷺ ޙަދީޘުކުރެއްވިއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ. އާދަމުގެ ދަރިޔާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގުކޮށްފިއެވެ. އޭނާއަށް އެކަން ކުރެވޭނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ (އެބަހީ އޭނާ އެކަން ކޮށްގެން ނުވާނެއެވެ.) އަދި އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ހުތުރު އެއްޗެތި ކިޔައިފިއެވެ. އޭނާއަށް އެކަން ކުރެވޭނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދޮގުކުރުމަކީ، އެކަލާނގެ އޭނާ ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ހެއްދެވި ފަދައިން، އަލުން ނަހައްދަވާނެއޭ ބުނި ބުނުމެވެ. އޭނާ ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ހުތުރު އެއްޗެތި ކިއުމަކީ ތިމަންރަސްކަލާނގެ ދަރިކަލަކު ހިއްޕަވައިފިޔޭ އޭނާ ބުނުމެވެ. ތިމަންރަސްކަލާނގެއީ އެއްކައުވަންތަ، ޞަމަދުވަންތަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. (އެބަހީ ހުރިހާ ތަކެތި އެކަލާނގެއަށް ބޭނުންތެރިވެގެންވާ، އަދި އެކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް ބޭނުންވެވޮޑިގެން ނުވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ.) ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުފަންވެގެން ނުވެއެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެ އެއްވެސް އެއްޗަކަށް އުފަންވެވޮޑިގެން ނުވަމެވެ. އަދި ތިމަންރަސްކަލާނގެއާ އެއްފަދަވެގެންވާ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުވެއެވެ.) (ޞަޙީޙުލް ބުޚާރީ، ހަދީޘު: 4975) މި ސޫރަތް ބާވައިލެއްވި ސަބަބާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައިވެއެވެ. މުޝްރިކުންގެ ތެރެއިން ބައެއް މީހުން ރަސޫލުﷲ ﷺ ގެ އަރިހަށް އައިސް ދެންނެވިއެވެ. މުޙައްމަދު ﷺ އެވެ! އަހަރުމެންނަށް ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ސިފަކޮށްދެއްވަބަލާށެވެ. އެކަލާނގެ ވަނީ ރަނުން ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ރިހިން ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ޔާޤޫތުން ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ޒަބަރުޖުދުން ހެއްޔެވެ؟ ދެން މާތް ﷲ ﴿قُلْ هُوَ ٱللَّـهُ أَحَدٌ﴾ މި ސޫރަތް ބާވައިލެއްވިއެވެ. ދެން މާތް ﷲ ވަޙީކުރެއްވީ އެކަލާނގެއީ ﴿ٱلصَّمَدُ﴾ ކަމުގައެވެ. އެބަހީ އެކަލާނގެ ޙަޟްރަތުން ހުރިހާ ބޭނުންތަކަށް އެދެވޭ ވެރިރަސްކަލާނގެއެވެ.

އެކަލާނގެއަކަށް އެއްވެސް އެއްޗެއް އުފަންވެގެނެއް ނުވެތެވެ. އަދި އެއްވެސް އެއްޗަކަށް އެކަލާނގެ އުފަންވެވޮޑިގެނެއް ނުމެވޭމެއެވެ. (3)

އެކަލާނގެއަށް ދަރިދަރިކަލުންނެއް އަދި ދަރިދަރިކަނބަލުންނެއް ނުވެއެވެ. އަދި އެކަލާނގެއީ މަޔަކަށް ނުވަތަ ބަފަޔަކަށް އުފަންވެވޮޑިގަތް ކަލާނގެއެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ، އުފަންވާ ކޮންމެ އެއްޗަކީ އައު އެއްޗެކެވެ. އެކަލާނގެއީ ފެށުމެއްނުވާ އަޒަލިއްޔަ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ފުރަތަމަ ޖުމްލަ ﴿لَمْ يَلِدْ﴾ ގައި ވަނީ ދަރިން ނަފީކުރުމެވެ. ދެވަނަ ޖުމްލަ ﴿وَلَمْ يُولَدْ﴾ ގައި ވަނީ މަޔަކު ނުވަތަ ބަފަޔަކު ވުން ނަފީކުރުމެވެ. މާނައީ އެކަލާނގެއަށް ބަފަޔަކު ނުވެއެވެ. އެހެނި އެކަލާނގެއީ ބަފަޔަކަށް ނުވަތަ މަޔަކަށް އުފަންވެވޮޑިގަތް ކަލާނގެއެއް ނޫނެވެ.

އަދި އެކަލާނގެއާ އެއްފަދަވެގެންވާ، ހަމައެކަކުވެސް ނުވެތެވެ. (4)

އަދި އެކަލާނގެއާ އެއް ވައްތަރު، އެއްފަދަ، އަދި ހަމަހަމަ އެއްވެސް ފަރާތެއް ނުވެއެވެ. އެކަލާނގެއީ އެންމެހާ ތަކެތީގެ ވެރި، އެތަކެތި ހެއްދެވި ރަސްކަލާނގެއެވެ. ވީއިރު، އެކަލާނގެ ހެއްދެވި މަޚްލޫޤެއް އެކަލާނގެއާ އެއްހަމަ އެއްޗަކަށް ނުވަތަ އެކަލާނގެއާ ގާތް އެއްޗަކަށް ވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ މިސޫރަތުގައި ވަނީ މަގުފުރެދިފައިވާ އެންމެހާ ޖަމާޢަތްތަކަށް، ޔަހުދީންނަށާއި، ނަޞާރާއިންނަށާއި، ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މުޝްރިކުންނަށް ރައްދުދެއްވާފައެވެ. ޔަހޫދީން ބުނީ ޢުޒައިރު عليه السلام އަކީ އެކަލާނގެ ދަރިކަލަކު ކަމުގައެވެ. ނަޞާރާއިން ބުނީ އަލްމަސީޙު عليه السلام އަކީ އެކަލާނގެ ދަރިކަލަކު ކަމުގައެވެ. އަދި މުޝްރިކުން ބުނީ މަލާއިކަތުންނަކީ އެކަލާނގެ ދަރިދަރިކަނބަލުން ކަމުގައެވެ. މާތް ﷲ މިވަނީ އެއެންމެން ދޮގުކުރައްވާފައެވެ. އަތްނބަކު ނެތި ދަރިއަކު ނުލިބޭނެތީއެވެ. އަދި މާތް ﷲއީ ދަރިކަލަކާއި، އަނބިކަނބަލަކު ވުމުން ހުސްޠާހިރުވަންތަވެ ވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެއެވެ. ﴿أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُۥ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَّهُۥ صَـٰحِبَةٌ﴾ މާނައީ އެކަލާނގެއަށް އަނބިކަނބަލަކު ނުވާއިރު، އެކަލާނގެއަށް ދަރިކަލަކު ވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ އަދި ދަރިއަކުވިއްޔާ ބައްޕަގެ ސިފަތައް ހުންނާނެއެވެ. ބައްޕަ ނުކަނާމަ، ނުބޯނަމަ، ނުނިދާނަމަ، ކުޑަކަމުނުދާނަމަ، ބޮޑުކަމުނުދާނަމަ ދަރިފުޅުވެސް ވާންޖެހޭނީ އެފަދައިންނެވެ. އެހެންކަމުން މާތް ﷲއަށް ދަރިކަލަކު ވާކަމަށް ބުނުމަކީ ހަމަ ބުއްދި ޤަބޫލުނުކުރާ، މޮޔަ، ކުށް، އަދި ބާޠިލު ވިސްނުމެކެވެ. އަދި މިއަށްވުރެ ޢަޖާއިބުވާންޖެހޭ ކަމަކީ ނަޞާރާއިން އަލްމަސީޙު عليه السلام އަކީ އިލާހެއް ކަމަށް ޤަބޫލުކުރުމަށް ފަހު އެކަލޭގެފާނު ޞަލީބަށް އެރުވުނުކަމަށް ދަޢުވާކުރުމެވެ. އިލާހަކަށް ވާއިރު ޞަލީބަށް އެރުވެނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކުރަނީ އެކަލޭގެފާނު މަރްޔަމް عليها السلام އަށް އުފަންވެވަޑައިގަތް ކަމުގައެވެ، އެއަހަރަށް އެބައިމީހުން ކިޔަނީވެސް އުފަންވެވަޑައިގަތް އަހަރެވެ. އެހެން ކުދިން ވެސް ދުނިޔެއަށް އަންނަ ފަދައިން އެކަލޭފާނު އަންހެނެއްގެ ކުރިމަތިފަރާތުން ނުކުމެވަޑައިގަތް އިރު، އެކަލޭގެފާނު އިލާހަކަށް ވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ އަދި އެކަލޭގެފާނު ފަރިއްކުޅުއްވައި، ހިއްޕަވައި ހައްދަވާ ކަމުގައި އެބައިމީހުން ބުނެއެވެ. ކައިބޮއި ހަދާ މީހަކު ވިއްޔާ ކުޑަކަމު އަދި ބޮޑުކަމުވެސް ދާނެއެވެ. ނަޞާރާއިންނެވެ! ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހަލާކުހުށްޓެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ވިސްނާނެ ބުއްދިއެއް ނެތީހެއްޔެވެ؟ އުފަންވެ ޞަލީބަށް އެރުވޭ ކަލާނގެއެކެވެ. ކައިބޮއި ހެދުމަށްފަހު ކުޑަކަމު އަދި ބޮޑުކަމުދާ ކަލާނގެއެކެވެ. އެއީ ކޮންކަހަލަ ކަލާނގެއެއް ހެއްޔެވެ؟ ތިޔަބައިމީހުން ކަލާނގެއާ މެދު އެފަދަ ކަމެއް ޤަބޫލުކުރީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އެހެންކަމުން ބުއްދިވެރިން ބުނަނީ ނަޞާރާއިންގެ ދީނާ ބުއްދިއާ އެއްތަން ނުވާނެ ކަމުގައެވެ. ޔަހޫދީންގެ މޮޔަކަން ނަޞާރާއިންނަށްވުރެ ކުޑައެވެ. ފަހެ، ނަޞާރާއިން ފަދައިން ކަލާނގެ ތިން ބައި ވާކަމަށް އެބައިމީހުން ޤަބޫލުނުކުރެއެވެ. ފަހެ، ނަޞާރާއިންގެ ޢަޤީދާގައި ކަލާނގެ އެކުލެވިގެން ވަނީ ތިން ބައިންނެވެ. އެއީ ބައްޕާފުޅު، ދަރިކަލުން އަދި ރޫޙުލްޤުދްސެވެ. އެއީ ޤުރްއާނުގައި ނަޞާރާއިންނަށް ނިސްބަތްކޮށް އައިސްފައިވާ ތިންކަލާނގެ ޢަޤީދާއެވެ. ﴿لَّقَدْ كَفَرَ ٱلَّذِينَ قَالُوٓا۟ إِنَّ ٱللَّـهَ ثَالِثُ ثَلَـٰثَةٍ ۘ وَمَا مِنْ إِلَـٰهٍ إِلَّآ إِلَـٰهٌ وَٰحِدٌ ۚ وَإِن لَّمْ يَنتَهُوا۟ عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (ހަމަކަށަވަރުން، اللَّه އީ، ތިން އިލާހުންކުރެ އިލާހެކޭ ބުނި މީހުން ކާފިރުވެއްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. އެއްކައުވަންތަ އިލާހު މެނުވީ، އެހެން އިލާހަކު ނުވެއެވެ. އެއުރެން އެބުނާ ބުނުން ހުއްޓާނުލިނަމަ، ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެންގެ ތެރެއިން ކާފިރުވި މީހުންނަށް ވޭންދެނިވި ޢަޛާބު ލިބޭނެކަން ކަށަވަރެވެ.) އެބައިމީހުން ޤަބޫލުކުރަނީ ތިން ފަރާތް އެއީ އެއް ފަރާތެއް ކަމުގައެވެ. އަދި އެއް ފަރާތް އެއީ ތިން ފަރާތް ކަމުގައެވެ. މޮޔަވުމަކީވެސް ފަންނެކެވެ!! ތިން ފަރާތް އެއްފަރާތަކަށް ވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ ބައްޕައަކީ ދަރިފުޅެއް ނޫނެވެ. ދަރިފުޅަކީ ބައްޕައެއް ނޫނެވެ. އަދީ ރޫޙުލްޤުދްސަކީ އެ ދެފަރާތުންކުރެ ފަރާތެއް ނޫނެވެ. އަހަރުމެން މިހިރީ ހަނދެކޭ، މިހިރީ އިރެކޭ، މިހިރީ ތަރިއެކޭ ބުނުމުން އެ ތިނެތި އެކައްޗަކަށް ވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އެއީ ތިން ހަނދު ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ތިން އިރު ހެއްޔެވެ؟ ނުވަތަ ތިން ތަރި ހެއްޔެވެ؟ އެތިނެތި އެއްވެ އެކައްޗަކަށް ވާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އަހަރުމެންގެ ވިސްނުމާއި ބުއްދި ސަލާމަތުން ހުރިކަމަށްޓަކައި މާތް ﷲއަށް ޙަމްދުކުރަމެވެ. އެއްކައުވަންތަކުރުމުގެ ޢަޤީދާއަކީ އެޢަޤީދާއާއިގެން އެންމެހާ ރަސޫލުބޭކަލުން ވަޑައިގެންނެވި، މުސްލިމުންގެ ޢަޤީދާއެވެ. އެއީ މަންޠިޤާއި ބުއްދީގެ ހަމަތަކާ އެއްގޮތްވާ، މާތް ﷲ އެ ޢަޤީދާއެއް ޤަބޫލުކުރައްވާ ޢަޤީދާއެވެ. މާތް ﷲގެ ވަޙީބަސްފުޅުގައިވާ ފަދައިންނެވެ. ﴿وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ ٱلْإِسْلَـٰمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى ٱلْءَاخِرَةِ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ (ދީނެއްގެ ގޮތުގައި އިސްލާމްދީން ނޫން ދީނެއް އެދޭމީހާ (ދަންނާށެވެ!) ފަހެ، އެމީހާގެ ކިބައިން (އެކަން) ޤަބޫލެއް ނުކުރައްވާ ހުށްޓެވެ. އަދި، އާޚިރަތުގައި އޭނާ ވާހުށީ، ގެއްލެނިވެގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިންނެވެ.)